સાવિત્રી

  જાગે છે દેવતાઆ તે પૂર્વની ઘડી હતી.

    અકાકિની હતી રાત્રી શાશ્વતીના નિજાલયે,

    ના 'તો દીપક કો તેમાં પ્રકટેલો પ્રકાશનો,

    આગાહી આપતું ઘોર નિશાનું ભીમકાય ત્યાં,

    માનસ સ્તબ્ધ લંબાઈ કિનારી પર મૌનની

    દિવ્ય એ ઘટના કેરા માર્ગ આડે પડ્યું હતું.

    નિર્નેત્ર રાત્રીના ઘેરા ચિંતાલીન પ્રતીકની

    ગભીર ઘોર છાયામાં અશરીરી અનંતના

    પારદર્શકતાહીન અભેદ અંધ ગર્તનું

    ભાન જોનારને હૈયે પ્રાયશ: જાગતું હતું;

    કો અગાધ મહાસૂન્ય વિશ્વે વ્યાપી ગયું હતું.

    આદિમા ને અંત્ય, એ બે અભાવાત્મકતા વચે

    શક્તિ કો એક જાગેલી નિ:સીમ પતિતાત્મની,

    પોતે જ્યાંથી હતી આવી

    તે અંધારા ગર્ત કેરી સ્મૃતિને લાવતી મને,

    ઉકેલ્યા ના જતા જન્મરૂપ ગૂઢ રહસ્યની

    ને મર્ત્યતાતણી ધીરી પ્રક્રિયાની દિશાથી વેગળી વળી,

    ને રિકત શૂન્યમાં અંત પોતાનો પામવા ચહ્યો.

    તમોલીન સમારંભે  વસ્તુજાતતણા થતું

    તેમ અજ્ઞાન કેરી કો એક મૂક

            નિરાકાર છાયા સરૂપતા ભરી,

    વિના ભાન ક્રિયા કેરી આવૃત્તિ કરતી સદા,

    લંબાવતી જતી નિત્ય સંકલ્પ નવ દેખતો,

    અજ્ઞાન શક્તિના વિશ્વવ્યાપી ધારણધેનને

                        પારણામાં ઝૂલાવતી,

    સર્જનાત્મક જે નિદ્રાવસ્થામાં ક્ષોભ જાગતાં

    પ્રજ્વળી ઉઠતા સૂર્યો,

                        અને જેની સુપ્તજાગૃત ઘૂમરી

    વહેનારી બની જાય આપણાં જીવનોતણી.

    અવકાશતણી મોઘ મહાઘોર સમાધિ મધ્યમાં થઇ,

મન કે પ્રાણીથી હીન એની રૂપરિકત તંદ્રામહીં થઇ,

    આત્મરહિત પોલાણો છાયારૂપે ગોળ ને ગોળ ઘૂમતી,

     ફેંકાયેલી ફરી પાછી સ્વપ્નોમાં ન વિચારતાં,

     પોલાં ઉંડાણમાં ત્યકત આત્માને ને ભાવિને નિજ વીસરી

                               ચકરાતી જતી ઘરા.

     સંજ્ઞાનરહિત આકાશો

     ઉદાસીન હતાં ખાલી અને નિ:સ્તબ્ધતા ભર્યા.

     પછી સળવળ્યું કૈક અપ્રતિમ તમિસ્રમાં;

     અનામી ગતિ કોઈક, અવિચારિત કલ્પ કો,

     આગ્રહી ને અસંતુષ્ટ, ઉદ્દેશ વણનો વળી,

     અસ્તિત્વ ઈચ્છતું કૈક, કેવી રીતે તે નવ જાણતું,

    અચિત્ ને ચીડવ્યું એણે અવિદ્યાને જગાડવા.

    વેદના એક આવી ને ગઈ મૂકી નિશાની કંપને ભરી,

    એણે એક પુરાણી ને થાકીપાકી અને અણપુરાયલી

    આકાંક્ષાને સ્થાન આપ્યું, જે નિરાંતે પડી હતી

    અવચેતનના એના ચંદ્રે વંચિત ગહ્વરે;

    એણે માથું કર્યું ઊંચું,

    વિલુપ્ત સ્મૃતિની બંધ આંખો ખેંચી

                      હતી ના તે જ્યોતિને અવલોકવા,

 જેમ કોઈ ઢંઢવાને કરે યત્ન અતીત નિજ જાતને

 ને પોતાની જ ઈચ્છાના પ્રેતને માત્ર ભેટતો.

 એવું જાણે હતું કે આ શૂન્ય કેરા અગાધમાં,

આખરી લય કેરા આ ઊંડા અંતરની મહીં,

 હતું એજ સ્મરંતુ ના સત્ત્વ કોઈ છુપાયલું

 હણાઈને દટાયેલા ભૂતકાળ પૂઠે રહેલ જીવતું,

શિક્ષા જેને થયેલી કે

બીજા નિષ્ફળતાયુક્ત જગમાં જીવતું થઇ

કરે એ પુનરારંભ યત્ન ને યાતનાતણો.

જ્યોતિને  ઝંખતી' તી કો અરૂપબદ્ધ ચેતના,

કોરું એક પૂર્વજ્ઞાન દુર એવા 

પરિવર્તનને માટે આકાંક્ષા રાખતું હતું

ગાલે એક મુકાયેલી જાણે કો બાલ અંગુલી,

 વસ્તુઓમાં અંતહીન જે જરૂર રહેલ તે

બેધ્યાન વિશ્વમાતાને હોય ના યાદ આપતી,

 તેમ શિશુ અભીપ્સાએ ઘેરા બૃહતને ગ્રહ્યું.

 ખબરે ન પડે તેમ ગાબડું ક્યાંક ત્યાં પડ્યું :

 લોભાવે મરુ હૈયાને જેમ કોઈ સ્મિત સંદિગ્ધતા ભર્યું

  તેમ લાંબી એક રેખા રંગ કેરી આનાકાની બતાવતી

દેખાય કરતી ક્ષુબ્ધ દુર ધાર

અંધકારે ગ્રસાયેલી નિદ્રાની જિંદગીતણી.

અસીમતાતણી પેલી પારથી હ્યાં આવેલી દેવતાતણી

આંખે વિદ્ધ કર્યાં વાચા વિનાનાં એ અગાધને; 

સુર્યની પાસથી આવી ચાર-રૂપે કર્યાર્થે બાતમીતણા,

વિશ્વના તમસે ભારે અવ્યસ્થા વિરામમાં,

રુગ્ણ ને શ્રાંત એવા આ જગતના ઘન ધારણે,

લાગતું કે  રહી છે એ શોધો એક

એકલા ને અનાથ ત્યકત આત્માને,

એટલો તો પડેલો કે ભૂમાનંદ ભુલાયલો

 સ્મૃતિમાં આણવાને યે શક્તિમાન હતો ન એ.

મધ્યસ્થ એ થઇ ચિત્તવિહીન વિશ્વની મહીં,

અનિચ્છુ ચુપકીદીમાં થઇ એનો સંદેશો ભીતરે સર્યો,

પરાજિત કરી ભ્રાંતિમુક્ત હૈયું નિસર્ગનું,

જોવા ને જાણવા કેરી બળાત્કારે ફરી સંમતિ મેળવી.

સંકલ્પ એક રોપાયો અગાધ શૂન્યતામહીં,

 કાળને હૃદયે એક સ્મૃતિ પ્રસ્ફુરિત થઇ,

જાણે કે દીર્ધ કાળથી

મર્યો  પડેલ આત્મા કો પ્રેરાયો જીવવા ફરી:

પરંતુ વિનિપાતની

પછી વિસ્મૃતિ જે આવે તેણે ગીચોગીચ ત્યાં ખડકાયલી

ભૂંસી નાખી હતી સર્વે તકતીઓ અતીતની,

ને જૂની અનુભૂતિઓ

સાધવાને રહી યત્ન એકવાર ફરી કરી.

પ્રભુનો સ્પર્શ હોયે તો સર્વ સાધી શકાય છે.

અસ્તિ માટે માંડ માંડ જેની હિંમત ચાલતી

તે એક આશ રાત્રીની નિ:સહાય નિરીહતા

મધ્યે તસ્કરને પાયે છાનીમાની પ્રવેશતી.

ભીરુ ને સંશયગ્રસ્તા સહજા ચારુતા ભરી,

અનાથીકૃત તે કાઢી મુકાયેલી નિવાસ નિજ શોધવા,

વિદેશીય જગે જાણે યાચતી આરજુ ભરી,

 ઠરવાનું નથી ઠામ એવી જ્યાં ત્યાં ભમનાર ચમત્કૃતિ

 જેવી આભતણે દુર ખૂણે એક ધીર અદ્ભુત ભાવિથી

યુક્ત આછી અંગચેષ્ટા થતી અભ્યર્થના ભરી.

રૂપને પલટો દેતા આગ્રહી એક સ્પર્શથી

રોમાંચિત થઇ માની  ગયું કાળું સ્તબ્ધ નિશ્ચેષ્ટ તે બધું,

  અને સુંદરતાથી ને આશ્ચર્યમયતા થકી

પ્રદેશો પ્રભુના ક્ષુબ્ધ થઇ ગયા

જાદુઈ જ્યોતિના પાંડુવર્ણ એક ભમતારામ શા કરે

 વિલાયતી ક્ષણની કોરે કોરે ટમકતા રહી,

 પ્રાંતરે ગૂઢતાતણા

સોનેરી ચોકઠા મધ્યે, સજ્જ શુભ્ર મજાગરે,

દરવાજો સ્વપ્ન કેરો ખુલ્લો થોડોક ત્યાં કર્યો.

ગુપ્ત વસ્તુ સમીપની

બારી બનેલ કો એક ખૂણો રુચિર જે હતો,

 તેણે જગતના અંધ અમેય અવકાશને

બળથી દેખતો કર્યો.

અંધકાર ગયો હારી, ને અઢેલી ઢળેલ કો

દેવના દેહથી જામો સરે તેમ સરી ગયો.

પછી તો સૂર્ય પાસેથી ટપકીને ધાર જે આવતી હતી

તેને માટેય ભાગ્યે જ ફાટ ઝાંખી પૂરતી જેહ લાગતી,

 તે મધ્ય થઇ રેલાયાં જ્વાળા ને દિવ્ય દર્શનો,

નિત્યનું અલ્પકાલીન એ પ્રતીક ઉદ્વમાં ઊઘડયું ફરી.

અદૃષ્ટના મહાતેજતણી ઝલકથી ભરી,

મોહિની અણ-આંબેલા પારપાર અપારની,

સૃષ્ટિની ધ્રૂજતી ધારે ભભૂકી ભવ્ય ઊઠતી

અજ્ઞાત અમરાભાના સંદેશારૂપી શોભતી

ઉષાએ ભવ્ય રંગોનું આભામંડળ ત્યાં રચ્યું

ક્ષણકાલીન આવેલી દેવતા શોભતી હતી:

દિવ્ય દર્શન આ ઊભું પળવાર

 જિંદગીની પાતળી ધારની પરે,

ને ભૂના ચિંતતા ભાલ કેરી વાંકી રેખા ઉપર ઝૂકયું.

ગુઢાર્થ રંગના ચિત્ર-સંકેતે સમજાવતું

રહસ્યમયતાયુકત સુ્ષમા ને મહામુદા,

આલેખી પંક્તિઓ એણે અર્થપૂર્ણ પુરાણની

આધ્યાત્મિકા ઉષાઓનો મહિમા જ્યાં કથ્યો હતો,

વ્યોમપત્રે લખાયેલા જાજ્વલ્યમાન અક્ષ્રેરે.

છે આપણા વિચારો ને આશાઓ સૌ જેની સંકેત-જ્યોતિઓ,

પ્રાયઃ તે દિવસે તેનો આવિર્ભાવ દ્રષ્ટિ આગળ ઉધડયો;

અદ્રશ્ય લક્ષ્યમાંથી કો મહદીપ્તિ  અકેલડી

ની:સાર ધૂંધળા શૂન્યે પ્રક્ષિપ્તપ્રાય ત્યાં થઇ.

ખાલી વિશાળ વિસ્તારો એક વાર વળી ફરી

વ્યગ્ર કો પગલે થયા;

કેન્દ્ર અનંતતા કેરું---એવા એક

પ્રહર્ષે પૂર્ણ શાંતિના

વદને સ્વર્ગને ખુલ્લું કરનારાં સનાતન

ઢાકણોને ઉઘાડીયાં;

દુરનાં પરમાનંદ ધામોમાંથી રૂપ એક સમીપમાં

 લાગ્યું  કે આવતું હતું.

શાશ્વતી ને પરીવર્ત વચ્ચે દૂતી બનેલ એ

નિયત ભ્રમણો તારાગણોનાં અવગુંઠતી

વિસ્તારો વચમાં ઝૂકી દેવતા સર્વ જાણતી,

ને જોયું સજ્જ છે એનાં પગલાં કાજ સૌ દિશો.

લીન આવરકે સ્વીય સવિતાને નિહાળવા

એકવાર કરી પૂઠે અરધો દ્રષ્ટિપાત એ

કર્યે અમર પોતાના ચાલી ચિંતનથી ભરી.

પૃથ્વીને પાસમાં લાગ્યો સંચાર અવિનાશનો:

વિરાટે તે પ્રતિ પ્રેરી નિજ નિ:સીમ દ્રષ્ટિને,

જાગ્રત પ્રકૃતિશ્રોત્રે સુણ્યો એનો પદધ્વનિ,

ને સીલબંધ ઊંડાણો ઉપરે પથરાયલા

 એના વિલસતા સ્મિત

મૌનને ભુવનો કેરા ભભૂકંત બનાવિયું.

બધું નૈવેધ ને ધર્મક્રિયારૂપ બની ગયું.

પૃથ્વી ને સ્વર્ગને જોડી રહેલી કો

 કંપમાન કડી જેવી હવા હતી;

 દ્રષ્ટિને દર્શનો દેતા વ્યોમે ઉચ્ચ શાખાઓ પ્રાર્થતી હતી.

સંદિગ્ધ ધરણી કેરા મૂગા હૈયા પરે અહીં

અર્ધાલોકિત અજ્ઞાન આપણું જ્યાં ગર્તોની ધાર છે બન્યું,

પછીના પગલાનું યે નથી જ્યાં જ્ઞાન કોઈને,

શંકાની શ્યામ પીઠે જ્યાં છે સિંહાસન સત્યનું,

કો વિશાળ ઉદાસીન મીટ હેઠળ વ્યાપ્ત આ

યાતનાગ્રસ્ત સંદિગ્ધ પ્રયાસોના પ્રદેશમાં,

આપણાં સુખ ને દુઃખ જોતી તટસ્થ દ્રષ્ટિથી, 

ઢળેલી ભૂમિએ ધાર્યું રશ્મિ જાગૃતિ આણતું,

અહીંય દર્શનાલોકે ને તેજે ભાવિસૂચકે

સાધારણ અને અર્થહીન રૂપસમસ્તને

આભથી અજવાળીને ચમત્કારી બનાવિયાં;

પછી તો દિવ્ય એ ભાવોદ્રેક ક્ષીણ બની ગયો,

વણમાગેલ એ મર્ત્ય સીમામાંથી સરી લુપ્ત થઇ ગયો.

પવિત્ર ઝંખના એક રહી એનાં પગલાંએ વિલંબતી,

મૃત્યુએ બદ્ધ હૈયાંની ધારણશક્તિ બ્હારનું

કો એક પૂર્ણ સાન્નિધ્ય ને કો એક શક્તિ કેરી ઉપાસના,

 આશ્ચર્યમય આગામી જન્મની પૂર્વસૂચના

અવશિષ્ટ રહી ગયાં.

પ્રભુ કેરી પ્રભા માત્ર સ્વલ્પ કાળ શકે:

માનુષી દ્રષ્ટિને શોભા અધ્યાત્મ અજવાળતી,

 દ્રવ્યના છદ્મરૂપને

રેખાંકિત કરે રાગાવેશથી ને રહસ્યથી,

દે ઉડાવી શાશ્વતીને કાળના એક સ્પંદને.  

જન્મના ઊમરા પાસે જીવ કો જેમ આવતો

મર્ત્યોના કાળને કળાતીતની સાથ જોડતો,      

તણખો દેવતાનો એ ભીતરે જડતત્ત્વના

ભોંયરામાં થતો લીન, ને અચેતનતણી

ભૂમિકાઓમહિં એનું ઓજ લુપ્ત થઇ જતું,

તેમ એ ક્ષણજીવી ને જાદૂઈ જ્વલન-પ્રભા

રોજના ઊજળે વાએ અધુના ઓગળી ગઈ.

શમ્યો સંદેશ, સંદેશવાહકે ઓસરી ગયો.

અનન્ય એહ આહ્ વાન, શક્તિ સાથીવિહીન એ

પર્મોચ્ય પ્રભા કેરા રંગ સાથ ચમત્કૃતિ

સંકેલી સંચર્યા પાછા સુદૂર ગૂઢ કો જગે :

જોતી ના એ જરાકેય આપણી મર્ત્યતા પ્રતિ.

દેવકોટીતણાં કાજે સુષમા જે છે સ્વાભાવિક સત્તમા,     

તે કાળે જન્મ પામેલાં નયનોને પરે અહીં

અધિકાર ન પોતાનો સમર્થિત કરી શકી :

અવકાશ-નિવાસાર્થે  વધારે પડતું હતું

જે ગૂઢ-સત્યતા કેરું શરીર મહાસોતણું

તે હવે સર્વથા લુપ્ત વ્યોમમાંથી થઇ ગયું :         

લેશે રહી ન વિરલા કૌતુકાત્મ ચમત્કૃતિ.

પાર્થિવ દિનની જ્યોતિ સર્વસાધારણા રહી.

શ્રમ-વિશ્રામના વારા વિનાની જિંદગીતણી

 ધમાચકડને શોરે આંધળીભૂત ખોજના

0ચક્રવાઓતણું પાછું અનુધાવન આદર્યું.

એનાં એ પોતપોતાના

નિત્યકર્મે ગયા લાગી છલંગી સઘળા જનો;

હજારો લોક ભુમીના અને વૃક્ષ ના પૂર્વદ્રષ્ટિ દાખતી

તત્કાલીન પ્રેરણાને પરાધીન બની ગયા, 

ને નેતા હ્યાં અને જેની બુદ્ધિ ના નિશ્ચયાત્મિકા,

જે એકલો જ તાકે છે ભાવિકેરા ઢાંકેલા મુખની પ્રતિ,

તે મનુષ્ય ઉઠાવી લે બોજો નિજ અદ્રષ્ટનો.

જાજવલ્યમાન હોતાના સ્તવને સાથ આપવા

ત્વરમાણ થયેલી એ જાતિઓના સમૂહમાં

સાવિત્રી પણ જાગી વે દેખીતી રૂઢ રીતના

સૌન્દર્યથી પ્રલોભાઈ, ક્ષણજીવી પ્રમોદનો

એમનો જે હતો હિસ્સો તેને આપી વધામણી.

આવી' તી શાશ્વતીથી જે તે સાથેની સગાઈને

લીધે એણે ન કૈ ભાગ લીધો આ ક્ષુદ્ર મોદમાં;

માનુષી ક્ષેત્રમાં એક વિદેશીય મહાબલી,

એવો અંતરમાં મૂર્ત્ત મહેમાન ન કો ઉત્તર આપતો.

જે સાદથી પ્રબોધાઈ માનવીનું મન ઊઠે છલંગતું,

ચિત્રવિચિત્ર આરંભે નિજ ઉત્સુક માર્ગણો,

કામનાની ભ્રાંતિ રંગપાંખોને ફફડાવતી,

તે સાદ હૃદયે એને પ્રવેશંતો વિદેશી મિષ્ટ સૂર શો.

આપણા અલ્પકાલીન માનવી માળખામહિં

બંદી બનેલ દેવોની એનામાં વેદના હતી,

હતો અમૃતનો આત્મા જીતાયેલો મૃત્યુથી વસ્તુજાતના.

પરાપ્રકૃતિનો એનો હતો આનંદ એકદા,

કિંતુ ના સ્વર્ણ સ્વર્ગીય વર્ણ એનો દીર્ધકાળ ટકી શક્યો,

ભંગુર ભૂમિને પાયે રહી ઊભો શક્યો ન એ.

માનુષી દેહમાં એણે પોતા સાથે આણી જે શક્તિને હતી,

ઉદાત્ત ચેતનાયુક્ત બૃહત્તા, પરમા મુદા,

શાન્ત આનંદ જે એક આત્મા કેરું ઐક્ય સૌ સાથ સાધતો,

પ્રહર્ષણાં દીપ્પ દ્વારો કેરી ચાવી આણેલ જે હતી,

ઊંડા કાળતણા ગર્ત પર સંબાધ ચાલતી

ભંગુર જિંદગીકેરી ક્ષુદ્રતાએ તેનો સ્વીકાર ના કર્યો.  

સુખદુઃખતણા સ્રાવ કેરી જેને જરૂર છે

તે પૃથ્વીની પ્રકૃતિએ

પ્રત્યાખ્યાન કર્યું એહ મૃત્યુમુક્ત પ્રહર્ષનું :

અને અનંતાકેરી એ પુત્રીને એના દ્વારા અપાયલું

પ્રેમોદ્વ્રેકતણું પુષ્પ સનિર્માણ સમર્પિયું.

મોઘ હાવે જણાયું એ બલિદાન મહોજ્જ્લ.

મહત્તર નિજાત્મા હ્યાં આરોપાય ધરાતલે,

ને મર્ત્ય ભોમમાં સ્વર્ગ બનીને વતની રહે,

એ આશાએ સુસંપન્ન સમુદાર સ્વદિવ્યતા

વડે પ્રેરાઈને એણે લોકોને મુક્ત હસ્તથી

સ્વાત્મા ને આત્મસર્વસ્વ સમર્પિત કર્યાં હતાં.

પૃથ્વી કેરી પ્રકૃતિને સમજાવી

 તેની પાસે રૂપાંતર સધાવવું

સાચે મુશ્કેલ કાર્ય તે;

સ્પર્શ શાશ્વતનો રૂડી રીતે ના મર્ત્યતા સહે:

વ્યોમ ને વહિ્ન કેરું એ જે આક્રમણ આવતું

તેના વિશુદ્ધ ને દૈવી અસહિષ્ણુ સ્વભાવથી મર્ત્યતા ડરતી રહે.

દુઃખરહિત તેના એ સુખ સામે બબડાટ કર્યા કરે,

ને તે જે જ્યોતિ લાવે છે

તેને પ્રાયઃ ધિક્કારીને ધકેલી દુર મૂકતી;

સત્યકેરા નગ્ન એના પ્રભાવથી

અને સર્વોચ્ચ જે એનો શબ્દ તેની શક્તિ ને માધુરી થાકી

 રહે છે એ પ્રકંપતી

શિખરો પર ગર્તોનાં ધારાધોરણ લાદતી

પોતાને કીચડે મેલા બનાવી દે દૂતોને દેવલોકના :

ઉદ્વારક કૃપા કેરા કરો સામે બચાવમાં

ભ્રષ્ઠ સ્વભાવના એના સામે એ કંટકો ધરે;

પુત્રોને પ્રભુના ભેટે મૃત્યુ ને યાતના લઇ.

પૃથ્વીનો પટ આક્રાંત કરી દેતી વૈધુતી ધુતિ જેમની,

અજ્ઞાન માણસો દ્વારા તમોગ્રસ્ત બની જઈ

વિલુપ્ત જેમના થાયે વિચારો સૂર્યના સમા,

વિશ્વાસઘાત જેઓના કાર્ય કેરો થતો, અને

અનિષ્ટો પલટો પામી જેઓનું શુભ સૌ જતું,

તાજના આપનારા જે બદલામાં વધસ્તંભ વહોરતા,

તે પ્રભાવી નામ માત્ર મૂકી પૂઠે વિદાય લે.

આવો કો અગ્નિ, સ્પર્શીને માનવી ઉર જાય એ;

કેટલાએક એ સ્પર્શે જ્વલંતાત્મ બની જઈ

આરોહણ કરી ઊંચે પહોંચ્યા છે મહિમાવંત જીવને.

સાવ ન્યારી જગતથી

આવી 'તી એ સાહ્ય ને ત્રાણને લઇ,

એનું માહાત્મ્ય બોજા શું દાબતું' તું હૈયું અજ્ઞાન લોકનું,

ને એ હૈયાતણી ઊંડી કરાડોથી

ઉભરીને બદલો ઘોર આવતો,-

અંશ એના શોકનો ને મંથનોનો

ને એના વિનિપાતનો.

રહેવું શોકની સાથે ને પોતાને

માર્ગે સામી કરવી ભેટ મૃત્યુની,

એ જે મર્ત્યતણે ભાગ્યે તે અમર્ત્યતણાયે ભાગ્યનું બન્યું.

આમ એ સપડાયેલી સકંજાની મધ્ય પાર્થિવ ભાવિના,

કસોટીની ઘડી કેરી પ્રતીક્ષા કરતી હતી,

બહિષ્કૃત બની ' તી એ સહજાત સુભાગ્યથી,

જગજીવનનો જામો તમોગ્રસ્ત કબૂલતી,

જેમને એ હતી  તેમનાથી પણ જાત છુપાવતી, 

વધારે મહિમાવંતી બની દેવી માનુષી દૈવયોગથી.

જે સૌ કેરો સિતારો ને આશરો એ બની એ હતી

તેમનાથીય એહને

અવળી રાખતું એક સાંધકાર પૂર્વજ્ઞાન ભવિષ્યનું;

પોતાનાં  ભય ને દુઃખ બીજાને ના આપવા ઈચ્છનાર જે

મહાત્મ્ય તે હતું એનું, તે તેથી એ આગામી નિજ દુઃખને

પોતાના દીર્ધ હૈયાનાં ઊંડાણમાં સંઘરી રાખતી હતી.

અંધ તજાયલાંઓની પરે નજર રાખતું

જેમ કોઈ ઉપાડી લે બોજો અજ્ઞાન જાતિનો,

તેમ આશ્રય આપીને છે એણે એક શત્રુને

નિજ હૈયું ખવાડીને પોષવાનો રહ્યો હતો,

કાર્ય આ કોઈ ના જાણે,

ને ના જાણે દૈ વ જેનો સામનો એ કરી રહી,

ન એને કોઈની સાહ્ય, તોય એણે અનાગત નિહાળતી

દ્રષ્ટિએ ડરવાનું ને ભીડવાનુંય હામયી.

જાણેલું બહુ પ્હેલાંથી પ્રાણલેણ પ્રભાત હ્યાં

આવ્યું, મધ્યાહ્નેને લાવ્યું રોજ જેવા જ લાગતા.

કેમ કે પ્રબળે માર્ગે પોતાને પ્રકૃતિ જતી

ખંડાતા જીવ કે જાન કેરી ના પરવા કરે;

છોડી હણાયલાં પૂઠે આગે એ પગલાં ભરે :

લ્ક્ષ્યમાત્ર જ ખેંચાતું તે પ્રત્યે માનવીતણું ,

ને સર્વનેય જોનારી આંખોનું ભગવાનની.

એના અંતર-આત્માની નિરાશાનીય આ ક્ષણે,

મૃત્યુ ને ભય સાથેના ઘોર સંકેતને સ્થળે

એના ઓઠ થકી એકે ચીસ ના બ્હાર નીકળી,

 નીકળ્યો ના પોકારે સાહ્ય માગતો;

કહ્યું ના કોઈને એણે રહસ્ય નિજ દુઃખનું :

મુખમુદ્રા હતી એની શાંત શાંત,

અને અને રાખી અવાક હિંમતે.

છતાં બાહ્ય સ્વભાવે જ પોતાના એ સ્હેતી ને મથતી હતી;

એની માનુષતા સુદ્ધાં અર્ધ દિવ્યગુણી હતી;

આત્મા એનો ઉઘડ્યો' તો ભૂતમાત્રે રહેલા આત્માની પ્રતિ,

એની પ્રકૃતિને વિશ્વ-પ્રકૃતિ સ્વીય લાગતી હતી;

અળગી અંતરે રહેતી જીવનો એ સર્વેયે ધારતી હતી;

નિરાળી તો ય પોતામાં વહેતી વિશ્વલોકને :

એની ને વિશ્વની મોટી બીક એક બની હતી ;

એના બળતણો પાયો વિશ્વની શક્તિઓ હતી ;

જગદંબાતણો પ્રેમ, પ્રેમ એનોય એ હતો.

મહાસંકટ પોતાનું જેનું અંગત ચિહ્ન છે,

તે દુઃખી જિંદગી કેરા મૂળમાં જે અનિષ્ટ છે,

તેની સામે ધરી એણે પોતાની યાતનાતણી

રહસ્યમયતાયુક્ત તેજીલી તલવારને.

મન એકલવાયું ને હૈયું વિશ્વવિશાળ છે ,

એવી એ વણબંટાયા એકાકી અમરાત્મના 

કાર્ય માટે ખડી થઇ.

પ્લેલાં તો ભારથી લાદ્યા હૈયે એના પ્રાણ સંતપ્ત ના થયો ;

પૃથ્વીની આદિ નિદ્રાના અંક મધ્યે આરામે એ ઢળ્યો રહ્યો ,

બેભાન એ વિસર્જાઈ ગયો ' તો સ્મૃતિનાશમાં ,

મન કેરી કિનારી પે

નિશ્ચેષ્ટ, પથરા શો ને તારા શો સ્થિરતા ભર્યો . 

ભુવનદ્વય વચ્ચેની ઊંડી એક મૌન કેરી કરાડમાં ,

ચિંતાએ ન વહેરાતી ઢળેલી એ રહી દૂરસ્થ દુઃખથી ,

અહીંના શોક કેરું ના કશુંયે યાદ આણતી.

પછી મંદ અને મોળી, છાસ શી સ્ફરતી સ્મૃતિ,

ને સનિ:શ્વાસ છાતીએ સ્થાપ્યો એણે સ્વહસ્તેને,

 ને પિછાની પ્રલંબાતી વેદના અંતરંગ ત્યાં,

ઊંડી સુસ્થિર ને જૂની, ને સ્વસ્થાને સ્વાભાવિક બનેલ જે,

કિંતુ જાણ્યું ન કાં એ ત્યાં, ને આવી ક્યાંથકી હતી. 

મનને દીપ્તિ દેનારી હતી શક્તિ હજીયે સંહરાયલી:

મુદાના મ્હેનતાણના વિનાના કામદાર શા 

હતા બેદિલ ને સુસ્ત સેવકો જિંદગીતણા ;

દીપિકા ઇન્દ્રિયો કેરી બળવાનું નકારતી;

સાહ્યવંચિત મસ્તિષ્ક મેળવી ના શકતું સ્વ-અતીતને.

સૃષ્ટિ-સ્વભાવ સંદિગ્ધ ધારી દેહ રહ્યો હતો.

ઉઠી સળવળી હાવે એ, અને ભાર વિશ્વનો

પોતાના ભાગનો લેતું માથે જીવન એહનું.

નિ: શબ્દ દેહના સાદે બોલાવાયેલા એહનો

આત્મા પાછો ફર્યો દુર ઊડતો તેજ પાંખથી,

ને ઘૂંસરી ધરી પાછી અવિદ્યા તે અદ્રષ્ટની

આરંભ્યો શ્રમ ને લીધો ભાર મર્ત્ય દિનોતણો.

ને નિદ્રાના ઓસરંતા સાગરોને મહાપટે

ચિત્રવિચિત્ર સંજ્ઞાનાં સ્વપ્નની સૃષ્ટિમાં થઇ

 પાડયો માર્ગ પ્રકાશનો.

એના પ્રકૃતિના સહ્યે લહ્યો ગૂઢ પ્રભાવ કો,

અંધારા જિંદગી કેરા ઓરડાઓ દીપ્ત આશુ બની ગયા,  

હોરાઓની દિશા પ્રત્યે સ્મૃતિનાં દ્વારા ઉઘડ્યાં,

ને એનાં  બારણાં પાસે આવી પ્હોંચ્યા શ્રાંત પદ વિચારના.

એની પાસે પાછું બધુંય આવિયું :

પૃથ્વી, પ્રેમ અને સર્વનાશ-જૂના વિવાદકો

ભીમકાય વળ્યા એને ઘેરી કુસ્તી કરતા રાત્રીને વિષે :

દેવતા જન્મ પામેલા તમોગ્રસ્ત અચેતથી

મથનો-બથનો-દૈવી વ્યથાની પ્રતિ જાગતા,

અને ભભૂકતા એના હૈયાની છાયાની મહીં,

કાળા કેન્દ્રે મહાઘોર મચેલી તકરારના,

વારસ પૃથિવીગોલ કેરી દીર્ધ વ્યથાતણો,

અનાશ્વાસિત ઊંડેરા ગર્તનો પરિપાલક,

સ્તબ્ધ પાષણ શી મૂર્ત્તિ ઉદાત્ત દિવ્ય દુઃખની,

તાકી રહેલ આકાશે ઉદાસી સ્થિર નેત્રથી-

નેત્ર જે દુઃખની જોતાં કાલહીન અગાધતા,

ના લ્ક્ષ્ય જિંદગીતણું .

સંતાપ પામતો સ્વીય નિષ્ઠુરા દિવ્યતાથકી,

સ્વ-સિંહાસને શું બદ્ધ, એનાં અણઢળાયલાં

રોજનાં અશ્રુઓ કેરા અર્ધ્યની એ વાટ જોતો અસાનિત્વત.

માનવી જિંદગી કેરો ક્રૂર પ્રશ્ન ફરીથી જીવતો થતો.

અમૃતાનંદને પૃથ્વી દુઃખ ને કામનાતણું

બલિદાન સમર્પે જે તે સનાતન હસ્તની

છાય નીચે આરંભાઈ ગયું ફરી.

જગેલીયે  સહી એણે ક્ષણો કેરી આગેકૂચ અડાઅડી,

કરી નજર આ લીલા, હસતા ને જોખમી જગની પરે;

સજીવ વસ્તુઓ કેરો મૂઢ પોકાર સાભળયો.

ક્ષુલ્લક ધ્વનિઓ મધ્યે એની એ દ્રશ્યભોમમાં

કાળ ને દૈવની સામે આત્મા એનો ખડો થયો.

નિજમાં નિશ્ચલા એણે એકત્ર શક્તિને કરી.

હતો દિવસ આ નિશ્ચે મૃત્યુનો સત્યવાનના.

પળ વાર નિવર્તીને ગુપ્ત ક્ષેત્રે વિચારના

લાગ્યું વિચરવા તેનું માનસ ભૂતકાળમાં ;

બહુ-બિંબાળ એ ભૂત ફરીથી જીવતો બન્યો,

ને પોતાને અંત એણે જોયો નજીક આવતો :

મરતો એ હતો છતાં

સાવિત્રીમાં જીવતો'તો અવિનાશી બની જઈ ;

ક્ષણભંગુર ને લોપ પામતો એ ક્ષણભંગુર નેત્રથી,

અદ્રશ્ય, જાતનું ભૂત ભાગ્યનિર્માણથી ભર્યું,

ભૂતાભાસી ઉરે એણે ધારી' તી ભવિતવ્યતા.

ભાગતી ઘટના કેરી દૂર-પાછી રેખાના માર્ગને લઇ

 આગ્રહી ઘટિકાઓના સ્ત્રોત કેરી પ્રતીપા ગતિ ચાલતી,

ને ગૂઢ પૂરને કાંઠે હાલ જેઓ જોવાને મળતા ન ' તા

તેવા સુપ્રિય લોકોનાં સ્વરૂપો વસતાં હતાં,

ને હતી એક વેળાની ચીજોની સૂક્ષ્મ મૂર્તિઓ ;

સાક્ષી આત્મા ખડો તેનો ત્યાં કાળ અવલોકતો.

એક વાર હતાં સેવ્યાં આશા ને સ્વપ્ન જેહનાં ,

ને એક વાર જે પોતે હતી તે, પક્ષિરાજની

પાંખે સ્મૃતિતણાં વ્યોમમંડળો મધ્ય ઉડતું

તેની દ્રષ્ટિતણી સામે થઈને પ્ર-સરી ગયું.

જેમ કો બહુરંગી ને અંતરંગી ભભૂકતી

ઉષામાં હોય તે રીતે એના જીવનના પૃથુ

મહામાર્ગો અને મીઠા ઉપમાર્ગોય સૂર્ય શી

એની વિશદ ને નોંધ લેતી દ્રષ્ટિ સમીપમાં

આલેખાયેલ દેખાયા,-- દેખાયો બાલ્યકાલનો

પ્રદેશ ઉજળો, એના ચગતા યુવાકાળના

નીલ પહાડો તથા દિવ્ય કુંજો ને નીલકંઠની

પાંખો પ્રેમતણી, ને જ્યાં સ્પર્ધામાં સ્વર્ગ દોડતું

હતું નરકની સાથે ત્યાંના છેલ્લા વળાંકમાં

દ્રઢ આસ્લિષ્ઠ આનંદ અંતની મૌન છાયામાં.

ભાવોદ્રેક ભર્યા બાર મહિનાઓ

ગાળ્યા એક દૈવનિર્માણને દિને.

મનુષ્ય પ્રભુની પાસે સરતો હોય છે તદા

કોઈ વાર પડે એની પર આવી

અંધકાર અડાબીડ અમાનુંષો :

આવે એવી ઘડી જયારે વ્યર્થ જાતાં સર્વે પ્રકૃતિ-સાધનો ;

રક્ષાકારી અવિદ્યાથી બલાત્કારે બહિષ્કૃત થઇ જઈ

ફેંકતો માનવી એની ખુલ્લી મૂલ જરૂરતે ;

અંતે એણે બહાર ફેંકી દેવાની છે બાહ્ય સત્તા સ્વરૂપથી,

ને અનાવૃત આત્માનું ધારવાનું છે સ્વરૂપ નિજાંતરે :

સાવિત્રી પર એ આવી પડી કાળઘડી હવે.

આવી' તી ક્ષણ એ એની જે વેળાએ બને જીવન વ્યર્થ, કે

અજન્મા મૂળ પોતાના તત્વમાં જાગ્રતા થઇ,

એ સ્વ સંકલ્પથી લોપી નાખે ભાવિ શરીરનું.

કેમ કે અજ આત્માની અકાળ શક્તિ એકલી

કાળે થયેલ જન્મે જે છે આરોપેલ ઘૂંસરી

તેને દુર કરી શકે.

એક આત્મા જ જે ઢાળે પ્રતિરૂપે સ્વરૂપને

તે જ આ ફરતાં નામો, ને આ નિ:સંખ્ય જીવનો,

ને આ ભુલકણાં વ્યક્તિસ્વરૂપોને નવાં નવાં

સંયોજી રાખવાવાળી અંતહીન સુનિશ્ચલા

રેખા સમૂળગી ભૂંસી નાખવાને સમર્થ છે :

સચેત આપણાં કાર્ય મહીં સંતાયેલી રહી,

જુના ને વિસરાયેલા વિચારોની તથા કીધેલ કર્મની

સરણીને હજીયે એ રેખા છે સાચવી રહી :

આપણી દફનાવેલી જાતો મૂકી દાયમાં જે ગયેલ છે,

અંધભાવે દેહ-દેહી સ્વીકાર જેહનો કરે,

ને લુપ્ત આપણાં રૂપો ગયાં આપી જે બોજારૂપ વારસો,

તેને નકારવા માટે આત્મા માત્ર સમર્થ છે.

ભુલાયેલી વાતમાં કો આવનારા પ્રસંગ શું,

જ્યાં આરંભ વિલોપાયો, હેતુ ને વસ્તુ ગુપ્ત જ્યાં,

એવું આત્યારનું ભાગ્ય આપણું છે

શિશુ ભૂતકાલીન શક્તિઓતણું ,

જીવતી એક વેળાની વાતે જેને સજ્જ ને સિદ્ધ છે કર્યું.

છૂપા અટળ અંકોડે સંકળાયેલ, વિશ્વની

કાર્યકારણ રૂપી જે શુંખલા સુદ્દૃઢા સ્થિરા,

સાવિત્રીએ તેને છે તોડવી રહી,

ને નિજાત્મતણે બળે

પન્થે અમૃતના જાતાં આડો જે અંતરાય, તે

આઘો ખસેડવાનો છે પોતાનો ભૂતકાળને ,

જમીનદોસ્ત છે સૌને કરવાનું, અને ફરી

છે નવેસર દેવોનો ઘાટ નિજ ભવિષ્યને .

અજ્ઞાતની કિનારીએ મળતા આદિ દેવતા

વચ્ચેની મંત્રણા કેરો હતો વિષય જે બન્યો,

તે તેના ચૈત્યનો મૂર્ત્ત શૂન્ય સાથે ચાલતો' તો વિવાદ જે

તેનો ભીષણ અંધારી પૃષ્ઠભોમે ઊતરી મલ્લયુદ્ધમાં

ફેંસલો આણવો રહ્યો :

સાવિત્રીને નિજાત્માના નિરાકાર નિદાનની સમક્ષ ઉભવું રહ્યું, 

તોળવાનું રહ્યું વિશ્વ સામે મૂકી એકલી નિજ જાતને.

આત્મા જ્યાં શૂન્યની સાથે નગ્ન શૃંગે એકલો જ વિરાજતો,

જિંદગી અર્થહિણી જ્યાં,

ને નથી જ્યાં ઊભવાનું સ્થાન એકેય પ્રેમને

ત્યાં વિનાશતણી ધાર પર એણે સ્વપક્ષની  

વકીલાત અવશ્ય કરવી રહી,

જગ-ભીતર આવેલી મૃત્યુકેરી ગુહામહીં

જિંદગીનો નિરાધાર દાવો સમર્થવો રહ્યો,

અસ્તિના ને પ્રેમકેરા પોતાના અધિકારનું

પ્રમાણ આપવું રહ્યું.

બદલી નાખવાનો છે સૃષ્ટિ કેરા કઠોર વ્યવહારને ;

નિર્દોષ છૂટવાનું છે એણે ભૂતકાળના નિજ બંધથી,

પતાવી નાખવાનું છે ખાતું પુરણ દુઃખનું ;

આત્માં કેરું ચક્રવૃદ્ધિ ઋણ દીર્ધ સમાંતણું ,

કર્મના દેવતાઓની ગુલામી બોજ લાદતી,

ક્ષમાદાન ન દેનારો વિધિ વેર કરતો જે વસૂલ તે,

જરૂરિયાત ન ઊંડેરી વિશ્વમાં વ્યાપ્ય દુઃખની,

કઠોર બલિદાનો ને કરુણાંત દુરંતતા,--

છે ચેકી નાખવાનું આ બધું કાળ-વહીથકી.

કાળરહિત તોડીને અંતરાય એણે છટકવું રહ્યું,

ચિત્તની ગહરાઈઓ દ્વારા નિ:સાર શૂન્યની

ભીષણ ચૂપકી એણે ભેદવી છેક જોઈએ, 

આંખો એકલવાયી જે મૃત્યુથી મુક્ત મૃત્યુની

તેનું ભીતર ભેદંતી દૃષ્ટિથી દેખવું રહ્યું,

નગ્ન નિજાત્મથી એણે માપવાની છે તમિસ્રા અનંતની.

હતી પાસે હવે મોટી એ દુઃખશોકની ઘડી.

સેના કવચધારી કો જેમ કૂચતણી ગતે

વિનાશ પ્રતિ જાય છે,

તેમ આખરના લાંબા

દિવસોયે જવા લાગ્યા પગલાં જડસાં ભરી,

છેક અંત સમીપના

લાંબા છતાં જરામાં જ જે પસાર થનાર છે.

અનેક પ્રેમનાં પાત્ર વદનો વચ એકલો,

ન જાણતાં સુખી હૈયાં મધ્યમાં એક જાણતો,

એનો બખ્તરિયો આત્મા ઘડીઓને નિરીક્ષતો,

અમાનુષી અરણ્યોની આંતરિક રમ્યતામહીં

પહેલેથી જ જોયેલા મહાઘોર પગલાના ધ્વનિ પ્રતિ

કાન માંડી રહ્યો હતો .

સૂમસામ ભયે ભર્યા

યુદ્ધ કેરા અખાડાની ભૂમિમાં એ યોધ કેરા સ્વરૂપમાં

 ઉપસ્થિત થઇ હતી,

જગ અર્થે ઊતરી' તી તે છતાંયે જગ તે જણાતું ન ' તું :

સહાયમાં ન ' તું કોઈ આત્માના બલના વિના;

સાક્ષી રૂપે ન ' તો કોઈ આંખો પાર્થિવ લોકની ;

ઊર્ધ્વમાં દેવતાઓ ને નીચે આત્મા નિસર્ગનો

હતા પ્રેક્ષક એ જંગી અને જબર જુદ્ધના.

આસપાસ હતા એની પહાડો રૂક્ષ વ્યોમ નિર્દેશતા શિરે,

ને હારાં, મર્મરાટોએ ભર્યા, વ્યાપ્ત વિશાળ કૈં,

અને ઊંડા ચિંતનોમાં ઊતરેલા વનો વળી,

રૂંધાયેલા મંત્રજાપો અખંડિત કર્યે જતાં.

ગાઢું, ભવ્ય, ભર્યું રંગે, આત્મનિમગ્ન જીવન

ઉલ્લાસી લીલમી પર્ણપટવસ્ત્રે એક્સાન સમજાયલું,

રવિ-રશ્મિ ને પ્રમોદી પુષ્પો કેરી ચિત્ર-ભાતે ભરાયેલું

બની દીવાલ ઊભું ' તું આસપાસ

એના ભાવી કેરા એકાંત દ્રશ્યની.

ત્યાં જ એણે નિજાત્માની કરી ' તી પ્રાપ્ત પ્રૌઢતા;

મહા તોતિંગ મૌનોના પ્રભાવે બૃહદાત્મતા-

ભરેલ નિજ નૈર્જન્યે ઝબકોળી સાવિત્રીના સ્વરૂપને

એના આત્માતણી નગ્ન સત્યતાનાં કરાવિયાં

 હતાં દર્શન એહને,

ને આસપાસના કેરી સાથે સાધી આપ્યો ' તો મેળ એહનો.

પૃષ્ઠભૂમિ સમર્પીને અનાધંત કેરી ને અદ્વિતીયની

તેની નિર્જનતાએ ત્યાં

સાવિત્રીની જિંદગીની ઘડીઓને માહાત્મ્ય આપિયું હતું.

રોજિંદી જિંદગીકેરું માનવીનું જે ભારેખમ ચોકઠું,

અને બાહ્ય જરૂરોનો કચડી મારતો જથો,

તેને પ્રારંભની આછીપાતળી હાજતોમહીં

ફેરવી નાખતી અલ્પસ્વલ્પ સીધી જરૂરતો,

ને આદ્ય પૃથિવી કેરી મહાબલ વિશાલતા,

ને ધૈર્યધર વૃક્ષોના વૃંદની ધ્યાનલીનતા,

ને ચિંતનસ્થ નીલેરી વિશ્રાંતી વ્યોમની, અને

ગુરુ ગંભીરતા ધીરે સરતા ધીર માસની,--

એ સૌએ હૃદયે એને ધ્યાન ને પ્રભુ કારણે

અવકાશ હતો રાખ્યો ગહનાત્મકતા ભર્યો.

પ્રસ્તાવ ઊજળો એની

જિંદગીના નાટ્ય કેરો જિવાયેલ હતો તહીં.

સ્થાન શાશ્વતના પાદસંચારાર્થ ધરા પરે

ઉત્કંઠ કાનનો કેરા વિહારે સંસ્થપાયલું

ને શૃંગોની આસ્પૃહાની દૃષ્ટિ જેને નિરીક્ષતી,

ની:સ્પંદતા દઈ કાન અનુક્ત શબ્દ જ્યાં સુણે,

દુઃખ ને પલટા પ્રત્યે જવાનું જ્યાં ઘડીઓ જાય વીસરી,

તે દેખાયું કાળ કેરા સ્વર્ણવર્ણ એક ઉઘાડમાં થઇ.

દિવ્ય આગમનો કેરી લઇ સાથ અચિંત્યતા,

કરતો પુનરાવૃત્ત ચમત્કાર આદિમ અવતારનો,

પ્રેમ એની પાસ આવ્યો મૃત્યુ--છાપ છુપાવતો.

સાવિત્રીમાં ભલું એને પોતા માટે પુણ્યધામ મળી ગયું.

જ્યારથી જગતી-જીવે

પ્હેલવ્હેલો સ્વર્ગ પ્રત્યે સ્વવિકાસ શરૂ કર્યો,

ને કસોટી માનવીની લાંબી જે જે થઇ તે અરસામહીં,

               ત્યારથી ના સાવિત્રી વણ અન્ય કો

પ્રેમબાણ ઝીલનારું વિરલું વિરલું થયું :

દેવત્વ આપણામાં જે તેનું પ્રેમ પ્રોજ્જવલંત પ્રમાણ છે,

છે એ વિદ્યુત શૃંગોથી

આવેલી ઊતરીને હ્યાં આપણા ઘોર ગર્તમાં.

એના સ્વભાવનું સર્વ ઉદાત્તતર જાતિનો

                                     નિર્દેશ કરતું હતું.

પૃથ્વીની પૃથુતા કેરી નિકટે ને

સ્વર્ગ સાથે ગાઢ સંબંધ રાખતો,

ઉન્ન્ત, દ્રુત, વિસ્તીર્ણ દૃષ્ટિવંતો આત્મા તરુણ એહનો,

યાત્રા કરંત પ્રોદ્દીપ્ત ને પ્રશાંત ભુવનોની મહીં થઇ,

કરી પાર સરણીઓ વિચારની

ઊંડી પ્હોંચી જતો જન્મી નથી તે વસ્તુઓ મહીં.

આત્મસામ્યે રહેતો ને ન સ્ખલંતો હતો સંકલ્પ એહનો ;

મન એનું હતું એક સિંધુ શુભ્ર સત્ય સરલ ભાવનો,

ભાવોદ્રેક ભર્યો વ્હેતો, એકે એમાં ઊર્મિ કલુષ ના હતી.

રહસ્યપૂર્ણ ને શક્તિ-ગતિયુક્ત જેમ કો એક નૃત્યમાં,

નિષ્કલંક મુદાઓની મૂર્ત્તિ એવી કો પૂજારણ, સત્યના

આવિષ્કારક ને ગેબી ગુંબજ મધ્યથી લઇ

                             પ્રેરણા ને પ્રશાસ્તિઓ,

ઇશ્વરાદેશ દેનારી દેવો કેરી ગુહામહીં કરે સંચાર પાયનો,

                               સાવિત્રીમાંય તે વિધે

હર્ષના હાથમાં હૈયું હતું નીરવતાતણું

નિવસેલું ઉષા જેવા સમુજ્જ્વલ શરીરમાં

સર્જનાત્મક સંપન્ન સતાલ ધબકો સહ,

જે દેવાલયના જેવું લાગતું કો ઢાંકેલી દિવ્યતાતણું ,

યા સ્વર્ણ-મંદિર-દ્વાર પાર કેરી વસ્તુઓ પ્રતિ ખૂલતું.

કાળ-જન્મ્યા પદે એના છંદો અમર લે લયો;

દૃષ્ટિ ને સ્મિત એનાં ભૂ-લોક કેરાં

તત્વોમાંયે સ્વર્ગકેરાં સંવેદન જગાડતાં,

                      ને સાન્દ્ર એમની મુદા

સૌન્દર્ય રેલતી દિવ્ય માનવી જીવનો પરે.

સ્વાભાવિક હતું એને માટે કાર્ય ઉદાર આત્મદાનનું ;

સમુદ્ર અથવા વ્યોમ સમી એની હતી મહાનુભાવતા,

આવનારાં બધાંને જે ઘેરી લેતી હતી મહાત્મ્યથી નિજ,

ને મહત્તર પામી ગયેલું કો જાણે જગત હોય ના

                             એવું ભાન કરાવતી :

એની કોમળ સંભાળ સમશીતોષ્ણ સૂર્યની,

                                હતી ગરજ સારતી,

ઉચ્ચ એનો ગાઢ ભાવ નીલામી નીલ વ્યોમની

                                ધારતો સમતોલતા,

શિકાર અર્થે શોધાતા પક્ષી પેઠે થાકેલી પાંખની પરે

આત્મા ઊડી જાય જેમ છટકીને તોફાનોના જગત્ થકી,

ને હૈયે યાદ આવેલા જઈને શાંતિ મેળવે,

તેમ જીવ સુરક્ષા ને તેજસ્વી મૃદુતા ભર્યા

સાવિત્રીના વિશ્રાંતિપ્રદ આશ્રયે

 જઈને, મધુ-અગ્નિની

ધારાઓએ ફરી પાછું પ્રાણ-પાન કરી શકે,

ગુમાવેલી ટેવ પાછી સુખની મેળવી શકે,

 અને એના સ્વભાવની

પ્રાસન્નોજજવલતા-પૂર્ણ હવા કેરી અનુભૂતિ કરી શકે,

ને એની સ્નિગ્ધ ઉષામાં અને રાજ્યે એના જીવનરંગના

હર્ષ-ફુલ્લ બની શકે.

હૈયું એનું હતું એવું કે બ્રહ્યાંડ

આખુંએ જે એક માંહે આશરો મેળવી શકે.

મોટો અમૃપ્ત એ દેવ હ્યાં વસી શકતો હતો :

ક્ષુદ્ર જંતુતણી બંદી હવાથી મુક્ત એહનું

હતું માનસ, ને તેથી પ્રેમના દેવતાતણા

ઉચ્છવાસો ઉચ્ચ ને દૈવી સત્કારી એ

પોતાનામાં વસાવી શકતું હતું,

જેને લીધે વસ્તુઓ સૌ દેવતાઈ બની જતી.

અતલોય હતાં એનાં ગુપ્તાવાસો પ્રકાશના.

નિ:શબ્દતા અને શબ્દ એકીસાથે જ એ હતી,

હતી એક મહાખંડ સ્વયંવ્યાપક શાંતિનો,

પારાવાર અણીશુદ્ધ હતી નિષ્કંપ અગ્નિનો;

બલ ને મૌન દેવોનાં બની એનાં ગયાં હતાં.

એનામાં પ્રેમને પ્રાપ્ત થઇ પોતામહિં છે તે વિરાટતા,

પુનઃપ્રાપ્ત કર્યું એણે નિજ ઉચ્ચ સ્નેહોષ્મ સૂક્ષ્મ વ્યોમને,

ને નિજાલયમાં તેમ એનામાં એ સંચાર કરતો હતો.

સાવિત્રીમાં મળી એને ગઈં શાશ્વતતા નિજી.

ત્યાં સુધી શોક-રેખા કો રશ્મિને આ નડી ન ' તી.

આ શંકાસ્પદ પૃથ્વીના નાશશીલ હૈયા ઉપર જ્યારથી

ઉચ્છવાસ-બદ્ધ પોતાના વાસસ્થાને પરિવેષ્ટિત એહની

આંખો સુધન્ય તારાઓ પ્રત્યે ખૂલી સમભાવ ધરાવતી.

જ્યાં દુઃખી પલટાઓ ભોગ જીવન ના બને,

ને એને મૃત્યુએ માગ્યાં

પોપચાંઓ ઉવેખેલું સૌન્દર્ય યાદ આવ્યું

ને ઝગારા મારનારી કાળ કેરી પટી પર વહાયલું

ક્ષણભંગુર રૂપોનું જોઈને આ જગ એ વિસ્મિતા થઇ,

ત્યારથી અણજન્મેલાં

સામર્થ્યોની દંડમુક્તિ એનો ભોગવટો હતી.

માનુષી બોજ લેવાને ઝુકેલી એ હતી, છતાં

એની ગતિ હજી તાલ દેવોનો રાખતી હતી.

ઉચ્છવાસ પૃથિવી કેરો એ સુનિર્મલ કાચને

દુષવામાં ગયો વૃથા :

લિપ્ત થયા વિના ધૂળે આપણા મર્ત્ય વાયુની

સ્વર્ગના દિવ્ય અધ્યાત્મ હર્ષને એ હજીયે પ્રતિબિંબતો.

એના પ્રકાશમાં જેઓ રહેતા તે હતા પ્રાય: વિલોકતા

શાશ્વત ગોલોકોમાંનો લીલાનો ભેરુ એહનો

એના આવાગમનની આકર્ષંતી જ્યોતિરેખાનુસારમાં

અગમ્ય ભુવનોમાંથી એનાં આવેલ ઊતરી,--

અપાર પરમાનંદ કેરું એ જે

 વ્યાલપંખી શુભ્ર પાવકજોતનું

સાવિત્રીના દિનો કેરી ઉપરે સરતું હતું :

નિયુક્ત કાર્યને માટે આવેલી બાલિકાર્થ એ

સ્વર્ગ કેરી શાંત ઢાલ સરંક્ષા આપતી હતી.

બાલ્યકાલ હતો એનો ગ્રહમાર્ગ પ્રકાશતો,

થતા પસાર દેવોનાં સોનેરી વસનો સમાં

વર્ષો એનાં વહી જતાં ;

એનું યૌવન બેઠું ' તું શાંતિ પૂર્ણ સુખે સિંહાસને ચડી.

આનંદ કિંતુ ના અંતે પર્યંત શકતો ટકી :

પાર્થિવ વસ્તુઓમાં કો એવું એક તિમીસ્ર છે

જે અત્યાનંદનો સૂર નથી દેતું વધારે વાર ચાલવા.

સાવિત્રીનેય પંજામાં ગ્રહી લેતો હસ્ત ટાળ્યો તળે ન જે :

શાસ્ત્રધારી અમર્ત્યે એ કાળના પાશને ધર્યો.

ભારાક્રાંત મહંતોને જેનો મેળાપ થાય છે,

એવો જે એક છે તેણે એની સાથે વહેવાર શરૂ કર્યો.

કસોટીઓતણો દાતા ને નિર્દેશક માર્ગનો

દેહીના બલિદાનમાં

મૃત્યુ, પતન, ને દુઃખ પસંદ કરનાર, ને

પરોણે એમના હાંકી આત્માને લઇ જાય જે,

સંદિગ્ધ દેવતાએ તે દુઃખની નિજ દીપિકા

ધરી દરી ઉજાળી આ અસમાપ્ત જગત્ તણી,

ને વિરાટ નિજાત્માથી

ગર્તને એ પૂરવાને સાવિત્રીને એણે આહવાન આપિયું.

પ્રભાવી તે દયાહીન દ્રષ્ટિકોણ ધરાવતો,

સનાતનતણા ઘોર વ્યૂહે ઉત્કર્ષ આણતો,

મુશ્કેલીનું માપ લેતો બલ કેરા પ્રમાણથી,

સૌને ઓળંગવાનો જે ગર્ત, તેને ઊંડો અધિક ગોડતો.

એવા એણે

સાવિત્રીનાં આક્રમીને દિવ્યમાં દિવ્ય તત્વને

માનવીનું પ્રયાસી જે હૈયું તેના

જેવું એના હૈયાનેય બનાવિયું,

ને એના બળને વાળ્યું બળાત્કારે માર્ગે નક્કી કરાયેલા.

આ માટે અપનાવ્યું ' તું એણે શ્વસન મર્ત્યનું ;

મલ્લયુદ્વાર્થ છાયાની સાથે આવેલ એ હતી,

ને જડ દ્વવ્યની મૂક રાત્રી મધ્યે હતો માનવ જન્મનો

જે કૂટ પ્રશ્ન તેનો, ને જિંદગીના અલ્પજીવી પ્રયાસનો

સામનો કરવાનો ' તો સામે મોઢે ખડા રહી .

કાં તો અજ્ઞાન ને મૃત્યુ-એ બન્નેને નિભાવવાં,

કાં તો કાપી કરી માર્ગ રચવો અમૃતત્વનો,

કાં તો મનુષ્યને માટે બાજી દિવ્ય જુગારની

રમી પ્રારબ્ધને પાસે

જીતવી કે જેવી હારી, એ એના અંતરાત્મને

                             માટે પ્રશ્ન બન્યો હતો.

તાબે થઇ સહી લેવા કિંતુ એ જનમી ન ' તી ;

દોરવું, ઉદ્ધારવું એ એને માટે મહિમાવંત ધર્મના

                                  કાર્યરૂપ બન્યાં હતાં.

અહીંયાં ન હતી કોઈ રચના દુનિયાતણી,

ઘાલમેલે મચેલાં ને સંભાળ નવ રાખતાં

બળો જેને એક દા' ડા માટેના ઉપયોગને

                                  અર્થે જ યોગ્ય માનતાં

ભાગ્યને પડદે એક છાયા ફફડતી જતી,

સરી જતા તમાશાને માટે જાણે બનેલી અર્ધ-જીવની,

કે કામનાતણા સિંધુ પરે ભાગ્યા વહાણનો

કોઈ એક ફ્ગાયેલો વમળોમાં, દયારહિત  ખેલમાં

ઉછાળાતો અકસ્માત કેરા ગર્તથકી એક

                                 બીજા કો ગર્તની દિશે,

ઝૂકવા ઝુંસરી હેઠ જન્મેલો ક્ષુદ્ર જીવ કો,

કાળના અધિપો કેરી ચીજ કે ઢીંગલીય કો,

કે જીવ જગનો એક શેતરંજ કૃતાન્ત સાથ ખેલાતો,

ત્યાં સીમાહીન ચોપાટે ચાલતા દાવની મહીં

વળી કો સોગઠું એક નિર્માયેલું

           ધીરી ચાલે થોડું આગે ચલાવવા, --

આવું છે માનવી ચિત્ર આલેખાયેલ કાળથી.

સાવિત્રીમાં કિંતુ એક હતું સચેત ચોકઠું,

                              હતી શક્તિ સ્વયંભવા.

આ અહીંની સમસ્યામાં પ્રભુ કેરા પ્રદોષની,

સીમિતકર માયાની ને અસીમિત આત્માની

વચ્ચે વિચિત્ર ને ધીરું અસ્વસ્થ સમાધાન જ્યાં,

વ્યવસ્થિત યદ્દચ્છા ને

પરવા ના કરે એવી અવશ્યંભાવિતા તણી

વચગાળે સૌને જ્યાં ચાલવું પડે,

ત્યાં અત્યુચ્ચ ભભૂકવા

અગ્નિ અધ્યાત્મનો ધૃષ્ટ કરી સાહસ ના શકે.

જો એક વાર આ અગ્નિ યોગ સાધે સાન્દ્ર આદિમ જયોતનો

તો પ્રત્યત્તરનો સ્પર્શ

છિન્નભિન્ન કરી નાખે માનો ઊભાં કરેલ સૌ,

અનંતતણા ભારે ધરા જાય રસાતળે.

જેલ છે આ બેશુમાર મોટું જગ પદાર્થનું.

પ્રત્યેક માર્ગની આડે ખડો એક ધારો શસ્ત્રાસ્ત્રથી સજ્યો

 પાષાણી નેત્ર ન્યાળતો,

પ્રતિદ્વાર ભરે પ્હેરો ભીમકાય છાયારૂપાળ સંતરી.

અદાલત અવિદ્યાની ધૂમધૂમર એક છે,

રાત્રિના પૂજકો જેમાં બેઠા છે ન્યાય તોળવા,

સાહસ કરતા જીવ પર કેસ ચલાવતા,

તકતીઓ જોડિયા છે ને સૂત્રવિધિ કર્મના,

દેવ-દાનવ બન્નેને આપણામાં રાખતાં જે નિયંત્રણે :

દુઃખ ચાબુકથી, હર્ષ રૂપેરી લાંચરિશ્વતે

રક્ષે છે ચક્રના ગોળાકાર ઘૂમી રહેલા નિશ્ચલત્વને,

શુંખલા-બંધ નંખાયે આરોહંતા ઊર્ધ્વ માનસની પરે,

અત્યુદાર અને ખૂબ ખુલ્લું હૈયું સીલબંધ થઇ જતું ,

અને શોધક જિંદગીની જાત્રા આડે મૃત્યુ અટક આણતું.

આમ અચેતની ગાદી સલામત બનેલ છે,

ને કલ્પોના મંદ વીંટા, દરમ્યાન, પસાર થઇ જાય છે,

ને ચરી ત્યાં સુધી ખાતું પશુ મધ્યે વાડામાંહ્ય પુરાયેલું,

ન સ્વર્ણ શ્યેન આકાશો વીંધી ક્યાંક કરી સંચારણો શકે.

પણ એક થયું ઊભું અને એણે

સીમાતીત જ્વાળા પ્રજ્વલીતા કરી.

હર્ષાર્થે જિંદગીને જ્યાં પડે કિંમત આપવી

ત્યાં કઠોર કચેરીમાં

મહાસુખતણા દ્વેષી કાળા દેવે મૂક્યું માથે તહોમત,

ને યંત્રવત્ જજે ન્યાય કરી છે દીધા દંડમાં

આશાઓ માનવી કેરી દુઃખી દુઃખી બનાવતી :

ભયંકર ચુકાદાની સામે એણે ઝુકાવ્યું નિજ શીશ ના,

દૈવ કેરા ઘાવ સામે નિરાધાર હૈયું ખુલ્લું કર્યું નહીં.

જુના નક્કી કરાયેલા કાયદાઓ પ્રત્યે આધીનતા ધરી,

મન-જાયો માનવીનો સંકલ્પ આ પ્રકારથી

નમે છે, ને નથી એને નમ્યા વગર ચાલતું :

પડે સ્વીકારવા એને દેવો પાતાળ લોકના

ને અપીલ ન ચાલતી.

સાવિત્રી બીજ બોયું પોતાનું અતિમાનુંષે.

સ્વપ્નની નિજ ઓજસ્વી પાંખોને જે

બીડવાનું ન ' તો ઉચિત માનતો

તે તેનો આત્મા સામાન્ય

ભોમ કેરે પરિષ્વંગે રહેવાનું નકારતો,

જિંદગીના બધા સ્વર્ણ અર્થ જાય હરાઈ તે

જોવા ના માગતો હતો,

માટી સાથે મળી જાવા

કે નક્ષત્ર-પંક્તિમાંથી ભૂંસાઈ જાય નામ તે

કબૂલ કરતો ન ' તો ,

કાળા વિષાદથી જ્યોતિ પ્રભુદત્ત બુઝાય તે

ચાહના રાખતો ન ' તો.

છે જે શાશ્વત ને સત્ય તેનો અભ્યાસ સેવતો,

પોતાનાં દિવ્ય મૂળોનું ભાન એનો આત્મા રાખી રહેલ, તે

મર્ત્ય ભંગુરતા પાસે દુઃખ-શાંતિ ન માગતો,

ન સોદો કે સમાધાન નૈષ્ફલ્ય સાથ યોજતો.

કરવાનું હતું એને કાર્ય એક,

હતો એને શબ્દ એક સુણાવવો ;

કોરી પ્રકૃતિને ગ્રંથે ચિંતનો-ચરિતાવલિ,

એ મહીં લખતી' તી એ અસમાપ્ત

કથની નિજ આત્મની ;

તેથી એણે કબૂલ્યું ના કરવાને બંધ પૃષ્ઠ પ્રભા ભર્યું,

શાશ્વત સાથેનો એનો વ્યાપાર રદ ના કર્યો,

નાણાવટે જગત્ કેરી ક્રૂરકર્મી શિલકે જે રહેલ છે

તે પરે મારવાનું ના મતું માંદું કબૂલિયું.

પૃથ્વી સર્જાઈ ત્યારની

એનામાંની શક્તિ એક શ્રમ સેવી રહી હતી,

જીવને કરતી સિદ્ધ વિશાળ વિશ્વયોજના,

મૃત્યુ પછી લઇ પીછો લક્ષ્યો અમર સેવતી,

આશાભંગતણા વ્યર્થ ભાગકેરો

અસ્વીકાર કરી તેને ધુત્કારી કાઢતી હતી,

ન કબૂલ્યું ભરી દેવા દંડ રૂપે

અભિપ્રાય કાળમાં હ્યાં થયેલા નિજ જન્મનો,

અચિંતી ઘટના કેરું સ્વીકાર્યું નહિ શાસન,

કે ઉચ્ચ નિજ ભાવિને

ચાલી જતી યદ્દચ્છાને આધીન કરવા ચહ્યું.

ઉચ્ચ આલંબ પોતાનો પામી પોતામહીં જ એ ;

પોલાદી કાયદા સામે સર્વોચ્ચ સ્વાધિકારને

કરતી સમતોલ એ :

એનો એકલ સંકલ્પ થયો ઊભો ધારા સામે જગત્-તણા.

આ મહત્તા થઇ ઊભી કાળનાં ચક્ર રોકવા.

અદૃષ્ટના ટકોરાઓ ગુપ્ત દ્વારો પરે થતાં,

વૈધુત સ્પર્શથી એનું બૃહત્તર બની બળ

જાગ્યું નિદ્રા તજી એના હૈયાના ગૂઢ કક્ષમાં.

ઘા એણે તે-તણો ઝીલ્યો જે મારે છે ને તારે છે સમસ્તને .

આંખ કો ન શકે જોઈ તે અઘોર કૂચની આરપારમાં,

ફેરવી ના શકે જેને કો સંકલ્પ તે માર્ગ અવરોધતી,

ખડી એ વિશ્વનાં યંત્રો સામે સંમુખતા ધરી ;

ધાતાં ચક્રોતણે રાહે હૈયું એક ખડું થયું :

રાક્ષસી વેગ એનો ત્યાં ગયો થંભી એક મન સમક્ષમાં,

રૂક્ષ એની રૂઢિઓને મળી સામે જવાળા એક ચિદાત્મની.

ઓચિંતું કો ચમત્કારી ઉચ્ચાલન મળી જતું,

જે આચ્છાન્ન અનિર્વાચ્ય

કેરો અકાળ સંકલ્પ ગતિમાન બનાવતું :

એકાદ પ્રાર્થના, શ્રેષ્ઠ ક્રિયા, રાજ-પ્રભાવી એક ભાવના

પારની શક્તિની સાથે માનવીના બળનો યોગ સાધતી.

ચમત્કાર બની જાય પછી નિયમ નિત્યનો,

વસ્તુના ક્રમને દેતું પલટાવી એક કૃત્ય મહાબલી ;

સર્વશક્તિ બની જાય એકમાત્ર વિચાર કો.

અત્યારે તો પ્રકૃતિનાં યંત્રોકેરા સમૂહ શું

સર્વ કાંઈ જણાય છે ;

અંતરહિત દાસત્વ જડતા નિયમોતણું ,

અને નિર્માણની દીર્ધ અને સુદૃઢ શૃંખલા,

નકલો નિયમોતણી,

એવી પ્રકૃતિની પાકી અને નાફેર આદતો,

ને 2690;ઈ જણાય છે ;

અંતરહિત દાસત્વ જડતા નિયમોતણું ,

અને નિર્માણની દીર્ધ અને સુદૃઢ શૃંખલા,

નકલો નિયમોતણી,

એવી પ્રકૃતિની પાકી અને નાફેર આદતો,

ને તેનું રાજ્ય નિચેષ્ઠા ચાલક તબબીરનું

દાવો રદ કરે મુક્ત ઇચ્છાનો માનવીતણી.

યંત્રો મધ્યે મનુષ્યેય એક-યંત્રસ્વરૂપ છે;

બંબાના દંડની પેઠે મસ્તિષ્કે યે

બ્હાર ખેંચી કાઢે રૂપો વિચારનાં,

હૈયું ધડકતું કાપી કાઢે માર્ગ-પ્રકારો લાગણીતણા ;

શક્તિ નિશ્ચેતના એક કરે નિર્માણ જીવનું.

અથવા તો પદાર્થના

બંધ-સ્તંભતણી આસપાસ ચક્કર મારતાં

પુરાણા પગલાં બદ્ધ યદૃચ્છાનાં પુનરાવૃત્તિ પામતાં

હોય એની નિશાનીઓ કરે ખુલ્લી સ્વરૂપ જગતીતણું.

અયોગ્ય ધટનાઓની આકસ્મિક પરંપરા

છે અહીં, બુદ્ધિ આપે છે માયાવી અર્થ જેહને,

કે સ્વયંમપ્રેરિતા શોધ જિંદગીની પ્રયોગોમાં પ્રતિષ્ઠત

સાક્ષી-સ્વરૂપ છે પોતે

ને ચિત્-શક્તિય છે તેની કરતો અનુભૂતિ એ ;

આત્મા એનો ઉદાસીન જોતો પરમ જ્યોતિને.

જડસા યંત્રની પૂઠે સ્થિત છે એક દેવતા.

ઘૂસીને સત્ય આ આવ્યું અગ્નિની વિજયી ગતે;

માનવીમાં વિરજંતા પ્રભુ માટે લાભ વિજયનો થયો,

પ્રચ્છન્ન મુખ પોતાનું કર્યું પ્રકટ દૈવતે.

મહામતા વિશ્વ કેરી સાવિત્રીની મહીં ઊભી હવે થઇ :

જીવંત વરણો એક દૈવની જડ ને મૃતા

ગતિને ઉલટાવતી,

દૈવયોગ પરે પાય આત્માકેરા દૃઢીભૂત બનાવતી,

પછાડી હડસેલતી

        અસંવેદ ચક્ર દારુણ ચાલતું,

અવશ્યંભાવિતા કેરી નિરોધંતી નિ:શબ્દ કૂચની ગતિ.

શાશ્વત શિખરોમાંથી આવેલો એ એક યોધ પ્રદીપતો,

નિષેધાયેલ ને બંધ દ્વારે બેળે

ખોલવાનો અધિકાર ધરાવતો, 

મૃત્યુકેરે મુખે એણે ઘા ઝીકીને

મૂક તેનું મૂળ રૂપ કર્યું છતું,

ને કરી ચેતનાની ને કાળ કરી સીમાઓ શીર્ણદીર્ણ સૌ.

સારા જગતની ઈચ્છા બેળે એને મર્ત્યનો જન્મ અપાતી.

અતિપ્રાચીન અસ્માર્ત ખોજ ચાલી રહેલ જે

તેમાં એ મોવડી હતો ;

જેમાં અજ્ઞાત પોતાનું રૂપો દ્વારા કરી માર્ગણ છે રહ્યો,

ને કાળની ઘડીઓથી સીમાબદ્ધ નિજ શાશ્વતીને કરે,

ને શૂન્યાકાશ જ્યાં અંધ જીવવા ને જોવાની શક્તિ પામવા

મહામથન આદરે,

ને રહસ્યમયી લીલા કેરું પ્રધાન પાત્ર એ

મનીષી ને ભાવનાની હવામાં શ્રમ સેવતો ;

તેણે પૃથ્વીતણી મૂગી માગણીની જરૂરિયાત પૂરવા

અવતારતી કીધી સાવિત્રીની સુપ્રભોજ્જવલ શક્તિને.

અમૃતત્વતણાં ઊર્ધ્વ મહિમાવંત ધામથી

આત્મા એનો કૃપાપ્રવણ ઊતરી

આપણા અલ્પજીવી આ દૃષ્ટિ કેરા પ્રદેશનો અધિવાસી બન્યો હતો.

સંશયગ્રસ્ત માર્ગોએ પૃથવીના દિશાદર્શક રશ્મી શો

એનો જન્મ હતો સામે ધરાયેલ

કો પ્રતીક અને કોઈ સંજ્ઞાનું કાર્ય સાધતો ;

પારદર્શક જામા શું એનું સ્વરૂપ માનવી

આવરી રાખતું હતું

અંધ જગતને દોરી જનારા વિશ્વવિજ્ઞને.

સંયોજાઈ જઈને એ દિક્-કાલ સાથ વિશ્વના

ભરી રહ્યો હતો દેવું પ્રભુનું હ્યાં પૃથ્વીને ને મનુષ્યને.

દિવ્ય એનો હતો દાવો માહાત્મ્યોએ ભર્યા પુત્રત્વની પરે.

સ્વીકારતો હતો મર્ત્ય અજ્ઞતા, તે છતાં હતી

એના જ્ઞાનતણે ભાગે જ્યોતિ વર્ણન પારની.

ક્ષણ ને ક્ષણને વ્હેણે સંડોવાઈ ગયેલ એ

હતો સંમૂર્ત્ત સામર્થ્ય આદિની નિત્યતાતણું,

આડશે રાખતો ' તો એ વિરાટોની વિલોકના :

અવિજ્ઞેય થકી આવી શક્તિ એક હતી એની મહીં રહી.

પાર કેરાં પ્રતીકોનો ગ્રંથપાલ બનેલ એ

અતિમાનુષ સ્વપ્નો કોષાધ્યક્ષ-પાદે હતો,

ઓજસ્વી સ્મૃતિઓ કેરી મુદ્રાએ અંકિતાત્મ એ

માનવી જીવને જ્યોતિ મહાભવ્ય તેમની ઢોળાતો હતો.

પરમ પ્રતિની દીર્ધ વૃદ્ધિરૂપ હતા તેના દિનો બન્યા.

ગૂઢ અધ્યાત્મ ઉત્સોથી આહાર નિજ મેળવી

પોતાનાં મૂળ પોષતું

આકાશની દિશે જાતું સત્ત્વ એની મહીં હતું,

અને તે કિરણો શુભ્ર કરી પાર

હતું આરોહતું ઊંચે ભેટવાને એક અદૃશ્ય સૂર્યને.

આત્મા એનો રહેતો ' તો શાશ્વતીનું ધરી પ્રતિનિધિત્વ હ્યાં,

મન એનું હતું એક સ્વર્ગાક્રામક અગ્નિ શું

ને સંકલ્પ હતો એનો શિકારી કો

જ્યોતિ પૂઠે પડેલો પગલાં લઇ.

એના પ્રત્યેક શ્વાસને

મહાસાગરનો વેગ હતો ઊર્ધ્વે ઉઠાવતો,

પ્રત્યેક કાર્ય એહનું

મૂકી જતું હતું પૂઠે પગલાં પરમેશનાં,

પ્રત્યેક ક્ષણ પ્રસ્પંદ હતો પ્રબલ પાંખનો.

સ્પર્શે વસાહતીના આ આવેલા શિખરોથકી

આપણી મર્ત્યતાનું આ ક્ષેત્ર નાનું બની જતું

ક્રીડાશાલા જીવમાન અનંતની.

શરીરરૂપ દેખાતું આ તે કાંઈ બધું નથી.

રૂપ છેતરતું, છદ્મવેશ છે વ્યક્ત માનવી ;

સ્વર્ગીય શક્તિઓ ગૂઢ ઊંડે ર્ હેતી મનુષ્યમાં.

એની ભંગુર નૌકામાં કાલસાગરમાં થઇ

અવિનાશી કરે યાત્રા પ્રચ્છન્નવેશને ધરી.

પ્રભુની જ્યોતિ છે એવો આત્મા એક વિરાજતો,

છે અગ્નિમય એ અંશ અદ્ ભુતાત્મસ્વરૂપનો,

નિજ સુંદરતાનો ને નિજાનંદ કેરો એ શિલ્પકાર છે,

આપણા મર્ત્ય દારીધ્ર રહેલો અમૃતાત્મ એ.

અનાધં તતણાં રૂપો રચતો શિલ્પકાર આ,

પટાંતરે રહેતો આ નિવાસી અણ-ઓળખ્યો,

દિક્ષાધારી છુપાયેલાં પોતાનાં જ રહસ્યનો,

મૂક ને તનું કો બીજે ઢાંકી રાખે નિજ વૈશ્વ વિચારને.

નિગૂઢ ભાવના કેરું નિ:શબ્દ બલ ધારતો,

પૂર્વનિર્મિત આકાર અને કર્મ નિરૂપતો,

જિંદગીથી જિંદગીએ અને એક શ્રેણીથી અન્ય શ્રેણીએ

મુસાફરી કરી જાતો, એકથી અન્ય રૂપમાં

પ્રતિબિંબિત પોતાનું સ્વરૂપ બદલ્યે જતો,

નિજ મંડાયલી મીટે વર્ધમાના મૂર્તિને એ નિહાળતો,

ને આગામી દેવ કેરું કીટ માંહે પૂર્વદર્શન પામતો.

આખરે ક્રાળના માર્ગો પર યાત્રા કરંત એ

સીમાઓએ શાશ્વતીની આવીને થાય ખડો.

ક્ષણભંગુર માનુષ્ય કેરા પ્રતિકરૂપના

વાઘાઓએ સજાયલો,

પોતાના અમરાત્માના તત્વોનો બોધ એ કરે

ને મર્ત્યભાવ સાથેની નાશ પામી જતી એની સગોત્રતા.

રશ્મિ શાશ્વતનું એના હૈયાએ અથડાય છે,

વિચાર વિસ્તરી એનો પ્રવેશે છે અનંતતા :

એની અંદરનું સર્વ બૃહત્તાઓ પ્રત્યે બ્રહ્યતણી વળે.

એનો આત્મા પ્રસ્ફુટીને યુક્ત અધ્યાત્મ શું થતો,

આવે સાગરતા એને જીવને એ ઊર્ધ્વે વ્યાપેલ જીવને.

જગદંબાતણું એણે સ્તન્યપાન કરેલ છે;

પરા પ્રકૃતિ સર્વોચ્ચ એના આધારને ભરે :

એના આત્માતણી સ્થાયી ભૂમિકાની સલામતી

પોતાના પરિવર્તંતા જગને કાજ એ લઇ

અજન્મા નિજ ઓજોને મૂર્તિમંત બનાવતી.

અમર્ત્યભાવથી વ્યક્ત એનામાં એ કરે છે નિજ જાતને,

કરે છે જીવમાં કાર્ય સૃષ્ટ્રી ત્યાગી દઈને અવગુંઠિકા :

માનવી મુખમાં માનું મુખ પ્રત્યક્ષ થાય છે,

ને એના નેત્રમાં માનાં નેત્ર જોતાં જણાય છે;

વિરાટ એકતા દ્વારા માનો આત્મા એનો આત્મા બની જતો.

તે પછી થાય છે ખુલ્લો માનવીમાં પ્રભુ પ્રકટ રૂપમાં.

નિષ્ક્રિયા એકતા સાથે ક્રિયાશીલ

શક્તિ લેતી અવતાર મનુષ્યમાં,

છે જે મુદ્રાછાપ પૂર્ણ રૂપે પ્રકટ દેવની;

એનો આત્મા અને દેહ ધારે એ ભવ્ય છાપને.

જિંદગી માનવીની છે લાંબી એક તૈયારી અપ્રકાશમાં,

શ્રમ, આશા, લડાઈ ને શાંતિ એવાં ચાલતાં ચક્કરોમહીં,

પાડે જીવન જ્યાં માર્ગ અંધકારી ભોમે જડ પદાર્થની,

ને જ્યાં થઇ ચડે છે એ

શિખરે જ્યાં કદી કોઈ પગલાંઓ પડયાં નથી;

જ્વાલાએ વિદ્ધ કો અર્ધ-છાયા મધ્ય થઇ એ પામવા મથે

અવગુંઠિત ને અર્ધ-વિજ્ઞાતા કો

સત્ય વસ્તુ હાથથી સરકી જતી,

કદાપી પ્રાપ્ત ના થાય એવું કૈંક

કે એવા કોકને માટે એનું માર્ગણ ચાલતું,

હ્યાં કદી ન થઇ સિદ્ધિ એવી આદર્શ સૃષ્ટિનો શોધતો સંપ્રદાય એ,

ચડ ને પડનાં પાર વિનાનાં ગૂંચળાં પરે

સર્પાકાર ગતિ એ કરતો જતો;

અને આ ચાલતું આમ જ્યાં સુધી એ

પ્હોંચતો ના ભીમકાય ઉદગ્રમાં,

જેમાં થઇ પ્રકાશંતો મહિમા દિવ્ય એહનો,

મહિમા જેહને માટે થયા નિર્મિત આપણે;

ને જેમાં ગાબડું પાડી પ્રવેશંતા

આપણે આનંત્યમાં પરમાંત્મના.

ભેદી પ્રકૃતિની સીમા આપણે છટકી જઈ

પરાપ્રકૃતિની જીવનજ્યોતિ કેરા વૃત્તખંડે પ્રવેશતા.

જોવામાં આ હવે આવ્યું એ શક્તિ-પુત્રની મહીં,

ઉચ્ચ સંક્રાંતિએ એહ પાયો નાંખ્યો પોતાનો એહની મહીં

પ્રક્રિયા સૌ પ્રકૃતિની જેહની છે કલાકૃતિ,

આદ્ય સર્વોચ્ચ જે અંતર્યામી રૂપે વિરાજતો,

તેણે ગુપ્ત સ્વહસ્તમાં

લીધું આ યંત્ર માટીનું અને તેને પ્રયોજ્યું દિવ્ય કાર્યમાં.

સંદિગ્ધ પડદા પૂઠે રહી એક સાન્નિધ્ય કરતું બધું;

ટીપી ટીપી ઘડી એણે માટી એની

સહેવાને ભાર એજ ભીમકાય-સ્વરૂપનો,

નિસર્ગ-બળનાં અર્ધ-ઘડેલાં ચોસલાં લઇ,

આપી સંસ્કાર એમને

એણે એનો ઘડયો આત્મા પ્રભુના પ્રતિરૂપમાં.

કારીગર ચમત્કારી સામગ્રીનો સ્વભાવની,

અદભુત જગનું જંગી કારખાનું ચલાવતો,

પોતાની ઉચ્ચ મુશ્કેલી યોજનાની

સિદ્ધિ માટે જે પરિશ્રમ સેવતો,

તેણે અંતર્મુખી કાળે એના સર્વ સ્વભાવના

લયે ભરેલ ભાગોને સમર્પી રૂપબદ્ધતા.

પરાત્પર ચમત્કાર ઓચિંતો તે પછી થયો:

અવગુંઠિત ને પૂર્ણ શુદ્ધ માહત્મ્યધામ એ

ગૂઢ ગર્ભે જિંદગીના કઠોર શ્રમ આદરી

નિજ સ્વપ્નતણી ભાવી ભવ્ય સૌ વસ્તુ જાતને

રૂપરેખા-પરિબદ્ધ કરી શકયો.

ચૂડામણિ બનેલો એ વિશ્વોના શિલ્પકાર્યનો,

રહસ્યમયતા ઉઠ પૃથ્વી ને સ્વર્ગલોકની,

જોડાણ દિવ્યતા કેરું કરતો એ યોજના સાથ મર્ત્યની.

કાળનો અતિથિ દીપ્ત, દ્રષ્ટા એક સમુદભવ્યો.

સીમિત કરતું વ્યોમ મન કેરું

એને માટે મટી ઊર્ધ્વમહીં ગયું,

અહોરાત્રતણો ચોકીદાર ગરુડ-કેસરી

છે જ્યાં તેવા તેમના અગ્રભાગમાં

બાકું એક પડ્યું સૌને ઢાંકી દેનાર ગુંબજે ;

સચેત પ્રાંત સત્-તાના પાછા ગબડતા ગયા :

સી;સીમાચિહ્ -નો પડી ભાંગ્યા ક્ષુદ્ર વ્યક્તિ-સ્વરૂપનાં

પોતાના ખંડની સાથે અહંતાનો દ્વીપ સંયોગ પામતો :

ઓળંગાઈ ગયું વિશ્વ મર્યાદાઓ રચતું ચુસ્ત રૂપની

વંડાઓ જિંદગીકેરા થયા ખુલ્લા અવિજ્ઞાતતણી પ્રતિ.

થઇ રદ ગયા કીધા કરારો કલ્પનાતણા,

અને કલમ ચેકાઈ તાબેદારીતણી ગઈ,

લેપાઈ સંધિ આત્માની અવિદ્યાની સૃષ્ટિ સાથે કરેલ જે.

નિષેધો ઘૂસરા સર્વે  અસ્તવ્યસ્ત થઇ ગયા,

દૃઢ ને દીપતું  તૂટી પડ્યું ઢાંકણું બુદ્ધિનું ;

અમેય વ્યોમ શું સ્થાન અખંડ સત્યને મળ્યું ;

સર્વોચ્ચ સ્વર્ગની દૃષ્ટિ જોતી ને જાણતી થઇ;

સીમિત મન નિ:સીમ જ્યોતિરૂપ બની ગયું,

અનંતતાતણો સંગી સાંત આત્મા બની ગયો.

ગરુડોડુયનો એના પ્રયાણે અવ આવિયાં.

અને મુક્ત અવિધાના અંતેવાસિત્વથી કરી

પ્રજ્ઞાએ નિજ સર્વોચ્ચ કલાકૌશલ્યની પ્રતિ

એને ઊંચે ચઢાવિયો, 

ને એને અંતરાત્માનો મહાશિલ્પી બનાવિયો,

નિર્માણ કરતો ગૂઢ ધામનું અમરાત્મના,

અભીપ્સુ પરમોર્દ્વસ્થ અકાલાત્મસ્વરૂપનો ;   

બોલાવતાં હતાં એને મુક્તિ-સામ્રાજ્ય ઊર્ધ્વથી ;

મન:સંધ્યા તથા તારા-નીત રાત્રિતણી પરે

ઊઠી ઝળહળી દિવ્ય અધ્યાત્મ-દિનની ઉષા.

મહત્તર નિજાત્માની પ્રત્યે જેમ જેમ

એ આ પ્રકારે વધતો ગયો

તેમ તેમ મનુષ્યત્વે ઓછા ઓછા એના વ્યાપારને ઘડયા,

મહત્તર જગત્ જોતો આત્મા એક મહત્તર.

મનનાં ઊંડાણો, આત્માતણાં બ્રહ્ય-નિમજ્જનો

આડે સલામતી કેરી હદ જે બુદ્ધિ બાંધતી

તેને નિર્ભયતાયુક્ત જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કાજના

સંકલ્પે નાખવા ભૂંસી ધ્રુષ્ઠ હિંમત દાખવી.

એનાં આરંભનાંયે  જે ભરાયાં ડગ, તેમણે

આપણી ક્ષુદ્ર મર્યાદા તોડી નાખી ધરાતણી

તે તે સેહેલવા લાગ્યાં વધુ વ્યાપ્ત અને મુક્ત હવામહીં.

સીલબંધ અને છૂપી ગુહામાં ઘોરતું પડ્યું

જાણે કો ચાપ રાક્ષસી,

તેમ તેણે માનવીમાં સૂતેલી વણ-વાપરી

શક્તિઓ લઇ હાથમાં હળવાશથી,

રૂપાંતર પમાડંતું ઓજ જેમાં સામર્થ્થ સજતું હતું.

એને માટે ચમત્કાર સામાન્ય કાર્ય શો બન્યો,

અને તે ઉચ્ચ ભોમે જે હતા સ્વાભાવિક ભવ્યત્વથી ભર્યા,

તથા જે મર્ત્ય હૈયાનું બળ શીર્ણ

કરે એવા હતા કડા,

તે સૌ પરિશ્રમો એણે દિવ્ય કાર્યે બનાવ્યા રોજરોજના ;

નિત્યકેરી પ્રકૃતિની ઈચ્છાની પ્હોંચ બ્હાર જે

તે અત્યુદાત્ત લક્ષ્યોને રાજભાવી મહાતેજસથી ભર્યા

આરામમાં રહીને એ સાધવા સેવતો હતો :

આત્માનાં વરદાનોની ભીડ એને ભેટવા આવતી હતી;

એના જીવનની ભાત અને એનો હક એ સૌ બન્યાં હતાં.

વિશુદ્ધ માનસી દૃષ્ટિ શુચિ એને નિજાનંદ સમર્પતી,

ઘનિષ્ઠ દર્શના એની વાટ જોતી હતી નહિ વિચારની ;

એકી નજરમાં લેતી હતી એહ સારી પ્રકૃતિ આવરી,

દૃષ્ટિપાત થતો એનો મૂળ વસ્તુસ્વરૂપમાં;

જોતો એ આત્માને લેશે ઠગાયા વણ રૂપથી.

જીવોમાં એમની જાણ બ્હાર જે જે છુપાઈને રહ્યું હતું,

દૃષ્ટિ તેની તે બધું જાણતી હતી

ગ્રહતી' તી મનોભાવ, ને હૈયામાં રહેલા અભિલાષને;

સ્વદૃષ્ટિથી છુપાવે જે આશયો જન, તેમને

એ વીણી કાઢતી બ્હાર ધૂંધળાતી ગુપ્તતાની ગડી થાકી.

અન્યોમાં સ્પંદતા પ્રાણ પોતાના સુખદુઃખને

લઇ આક્રમતા એને, હતો અનુભવંત એ ;

તેમનો પ્રેમ ને રોષ, આશાઓ અણ-ઊચરી

એની શાંતિતણા સ્થૈર્યધારી સાગરની મહીં

હતાં પ્રવેશતાં સ્રોત-સ્વરૂપે યા તરંગાયેલ રેલમાં.

એ પોતાના વિચારોનો પ્રેરણાએ ભર્યો ધ્વનિ,

ઘુમ્મટે અન્ય ચિત્તોના પડઘાઓ પાડતો સુણતો હતો;

વિશ્વ-વિચારનાં વ્હેણ એની જ્ઞાન-

મર્યાદામાં કરતાં' તાં મુસાફરી;

અંતરાત્મા બન્યો એનો સર્વ કેરા આત્માઓનો નજીકનો,

ને સગાઈતણો ભાર ને સંબંધ સર્વસામાન્ય ધારતો,

ને તે છતાંય અસ્પૃષ્ટ ને એકાકી, અધીશ નિજ જાતનો.

જાદૂઈ મેળથી જૂના તાર પાર્થિવ એહના

સ્વર્ગીય સૂરતા સાથે શીઘ્ર સંવાદ સાધતા;

એણે મન તથા પ્રાણ કેરા સેવકવર્ગને

ઊર્ધ્વગામી બનાવિયો,

ને પ્રત્યુત્તર દેનારા આત્મા કેરો

ભાગીદાર બનાવ્યો સુખથી ભર્યો,

બનવ્યાં દેહના એણે સાધનોને આત્માના પરિચારકો.

રીતિશ્લક્ષ્ણતરા દિવ્યતર કાર્યે નિયોજિતા

માનવીની બાહ્ય પાર્થિવતા પરે

હતી પાથરતી આભા પોતાની ચારુતાતણી;

અંતરતર કોશોની આત્માની અનુભૂતિઓ

જડને અમલે નિદ્રાધીન રે'તી ન'તી હવે.

દીવાલ જડ આવેલી આપણી ને બૃહત્તરા

સત્-તાની વચગાળમાં,

રહસ્યમયતાયુક્ત નિદ્રા જેવી લાગતી એક ભોમમાં,

પ્રદેશ એક છે ગૂઢ જ્યાં પહોંચી

આપણાં ના શકે જાગ્રત ચિંતનો,

ત્યાં એક ઊઘડ્યું દ્વાર જડની શક્તિએ રચ્યું,

ને થઇ વસ્તુઓ મુક્ત અગ્રાહ્ય પાર્થિવનિદ્રીયે:

ન દીઠેલું, ન જાણેલું આપણા બાહ્ય માનસે

થયું પ્રકટ ત્યાં એક વિશ્વ મૌન-વિસ્તારોમાંહ્ય આત્માના.

બેઠો એ ગુપ્ત ખંડોમાં ડોકાતા બ્હારની દિશે

અજન્માના જહીં દેશો પ્રભાપૂર્ણ વિરાજતા,

ને જ્યાં પ્રત્યક્ષ ને સત્ય મનના સ્વપ્નનું બધું,

ને જેને જિંદગી ઝંખે તે બધું જ્યાં પાસે ખેંચાઈ આવતું.

પૂર્ણત્માઓને નિહાળ્યા તહીં એણે

તારાઓએ શોભમાન એમના નિલયોમહીં,

ધારતા મહિમા દિવ્ય મૃત્યુથી મુક્ત દેહનો,

સ્થપાયેલા નિત્ય કેરી શાંતિના બાહુઓમહીં,

ઈશની સંમુદા કેરા હૃદયસ્પંદની મહીં ધારીને લયલીનતા.

વસ્યો એ ગુહ્ય આકાશે જ્યાંથી ચિંતન જન્મતું

અને કો વ્યોમની શક્તિ સંકલ્પ પોષતી જહીં,

ઓજ શાશ્વતનાં જેને ધોળે દૂધે ઉછેરતાં,

અને એ એમ કો એક દેવતાની પ્રતિમૂર્તિ બની જતો.

સાક્ષીના ગૂઢ ખંડોમાં દીવાલો જ્યાં મને બાંધેલ હોય છે,

છુપા સંચારમાર્ગો ત્યાં ગુપ્ત અંત:પ્રદેશની

દિશે અંતદૃષ્ટિકેરાં વાતાયન ઉઘાડતા.

બની તેનું ગયું ધામ અવિભાજિત કાલનું.

માંસમાટીતણો ભારે પડદો એક ઊંચકી

આવી ખડો થયો એ કો સર્પ-રક્ષિત ઊમરે,

ડોકતો એ ધોતમાન અંતહીન રવેશોમાં તહીં થકી,

નીરવ સુણતો કાન દઈ નીરવ અંતરે

નૂત્ન અજ્ઞાતના પાસે આવતા પદનો ધ્વનિ.

ખાલી નિ:સ્પંદતાઓમાં થઇ પાર નિહાળતો,

પરાત્પરતણી દૂરવર્તિની વીથિઓમહીં

સુણતો પગલાં સ્વપ્નેયે ન સેવેલ ભાવનાં.

નિભૃત સ્વરને એણે સુણ્યો, શબ્દ સુણ્યો જાણનહાર જે,

ને જોયું મુખ છૂપું જે મુખડું આપણું જ છે.

આંતર ભૂમિકાઓએ કર્યો ખુલ્લાં નિજ સ્ફટિક બારણાં;

અજાણી શક્તિઓએ ને પ્રભાવોએ સ્પર્શ્યું જીવન એહનું.

આવ્યું દર્શન ભોમોનું, આપણી છે તેનાથી વધુ ઊર્ધ્વની,

ઉજ્જવલતર ક્ષેત્રોની ને વ્યોમોની પામી ઉદય ચેતના,

અલ્પજીવી મનુષ્યોથી ઓછાં સીમા-બદ્ધ સત્ત્વો નિહાળિયાં,

આ જનારાં ખોળિયાંથી વધુ સુક્ષ્મ અવલોક્યાં ક્લેવરો,

પાર્થિવ પકડે આવે નહીં એવી

સુક્ષ્મ સુક્ષ્મ વિલોકી વસ્તુઓ વળી,

અતિમાનુષ આભનાં સ્પંદનોથી સ્પંદમાન થતી ક્રિયા,

પ્રવૃત્તિઓ પ્રણોદાતી અતિચેતન શક્તિથી,

હર્ષસ્રોત્રો જે કદી ના મર્ત્ય અંગોમહીં વહ્યા,

સવિશેષ મનોહારી દૃશ્યો પૃથ્વી પર છે તેમના થકી

ને વધારે સુખ સભર જીવનો.

સૌદર્ય ને સુખોત્કર્ષ ભરેલી એક ચેતના,

જ્ઞેય વસ્તુતણું રૂપ લેનારું એક જ્ઞાન, તે

ભેદભાવી ઇન્દ્રિયો ને હૈયાને સ્થાનકે હવે,

સારી પ્રકૃતિને એણે લીધી આશ્લેષમાં લઇ.

ભેટવા ભુવનો છૂપાં મન ઝૂક્યું બહિર્દિશે.

ટમકંતી હવા આઢય અદ્ ભૂત રૂપ-રંગથી,

સુવાસો સ્વર્ગની નાસા-રંધ્રોમાં સ્ફુરતી બની,

વિલંબે કરતું જીભે દેવોના ધામનું મધુ.

વિશ્વસંવાદિતા કેરી પ્રણાલીરૂપ શ્રોત્રનું

હતું શ્રવણ જાદૂઈ વહેણ શ્રુતિઓતણું ,

સંભાળી ના શકે પ્રથ્વી એવા ગુહ્ય સ્વરોનો સ્રોત ધારતું.

યોગનિદ્રિત આત્માના છન્ન એક પ્રદેશથી

નિમગ્ન સત્યોનો આવ્યો સાદ અજ્ઞાત રૂપ જે

બાહ્ય સમતલો નીચે વિશ્વનાં છે વહી રહ્યું,

સર્વજ્ઞ મૌનની મધ્યે એક જે સંભળાય છે,

અંત:સ્ફુરણ સેવંતા ઉરે ને ગૂઢ ઇન્દ્રિયે

જેનું ધારણ થાય છે.

સીલબંધ અને મૂક ગુહ્યો કેરો પકડ્યો ટેક એહણે,

વાણી દ્વારા કરી વ્યક્ત એણે માંગ પૃથ્વીની ન પુરાયલી ;

અસાક્ષાત્કૃત સ્વર્ગોનું આશંસા-ગાન આદર્યું,

સર્વશક્તિમતી નિદ્રાવસ્થામાં જે છુપાયલું

રહ્યું છે સર્વ જે તેને કર્યું પ્રકટ અક્ષરે.

સમાધાન નથી જેનું

એવી જગતની શંકા લક્ષ્યહીન જાત્રાએ નીકળેલ જે

તેને વહી જતું કાળ-પૂર દીર્ધ દઈ કાન સુણ્યે જતું,

તેના પટ પરે ચાલી રહેલું છે

કાળ કેરું વિરામ વણ નાટક,

ફિણાતું ઉભરાતું ત્યાં હાસ્ય અનિદ્ર મોદનું,

મરી ન શકતી ઈચ્છા કરતી મર્મરાટ ત્યાં :

આવ્યો પોકાર જગના અસ્તિ-જન્મ પ્રમોદનો,

એની જિજીવિષા કેરી ભવ્યતાનો ને એના મહિમાતણો,

અવકાશ વિષે જીવ જતો સાહસ-અર્થ જે

તેને પાછા આવવાનું જણાવતો,

જાદૂગરી ભર્યા સૈકા વર્ષોના તે મહીં થઇ

કરતો એ મુસાફરી,

જડ તત્વતણા વિશ્વે આત્મા કેરો પરિશ્રમ,

એના જન્મતણા ગૂઢ અર્થ માટે એની જે શોધ ચાલતી,

અનેં આનંદ ઊંચેરા અધ્યાત્મ પ્રતિકાર્યનો,

એની ધબક સંતોષજન્ય ને પરિતૃપ્તિમાં,

માધુરી જિંદગી કેરી બક્ષિસોમાં, બધામહીં,

એનો વિશાળ ઉછવાસ, નાડીની ધબકો, અને

રોમાંચ આશ ને ભયે,

પીડાઓ-અશ્રુઓ-મોદ કેરો આસ્વાદ એહનો,

એના પ્રહર્ષના તીવ્ર તાલે, આવે સહસા જે મહામુદા,

નિ:શ્વાસ રાગનો એનો ને અનંત દુઃખનું ડૂસકું વળી,

-આવ્યો ત્યાં સાદ એમનો.

મર્મરાટ અને કર્ણે જપ ધીરો અશ્રુત ધ્વનિઓતણો,

આપણાં હ્રદયો કેરી આસપાસ જે ભીડાભીડ થાય છે,

પરંતુ મળતી જેને નથી બારી પ્રવેશની,

તે સ્તોત્રગાનને રૂપે ઊભર્યો આરજૂ બની :

જે સૌ અજ્ઞાત રે' વાનું કબુલે છે હજી સુધી,

ને જે સૌ જન્મવા માટે કરે  મોઘ પરિશ્રમ,

સૌ તે માધુર્ય ના જેનો કોઈ આસ્વાદ પામશે.

અસ્તિત્વમાં નહીં આવે એવી સુંદરતા બધી,-

આ સૌની આરજૂ હતી.

બહેરા આપણા મર્ત્ય કાન જેને સાંભળી શકતા ન, તે

વિશાળ વિશ્વના રાગો ગીત અદ્ ભુત ગૂંથતા ;

જિંદગી તેમની સાથે

સાધવાને તાલમેળ આપણા મથતી અહીં,

એ સીમાઓ આપણી સૌ ઓગાળીને મેળવી દે અસીમમાં,

અનંતતાતણી સાથે સાન્ત કેરો સૂરતામેળ સાધતા.

અવચેતન ગુહાઓથી ઊઠી કો મંદ જલ્પના,

આદ્ય અજ્ઞાનનું એહ તોતલું બોલવું હતું;

અસ્ફુટા એહ પૃચ્છાનો પ્રત્યુતર બની નમ્યું

વિધુ દ્-ગ્રીવા અને મેઘગર્જનાપાંખ ધારતું

પ્રભાપૂર્ણ સ્તોત્રો એક અનિર્વાચ્ય સમર્ચતું,

અને પરમ ચૈતન્યજ્યોતિની મહિમાસ્તુતિ.

પ્રકટ્યું સર્વ ત્યાં વ્યક્ત હ્યાં ન કો જે કરી શકે;

દર્શનવસ્તુ ને સ્વપ્ન હતાં વાતો કહેવાયેલ સત્યથી,

કે હકીકતથી યે કૈ વધુ સાચાં પ્રતીક એ,

કે અલૌકિક મુદ્રાએ જોરદાર છાપેલાં તથ્ય એ હતાં.

આંખો અમર આવીને પાસે એની આંખોમાં દેખતી હતી,

બહુ રાજ્યોતણાં સત્ત્વો એની પાસે આવીને બોલતાં હતાં :

મૃતનું નામ જેઓને આપણે આપીએ છીએ,

નિત્યજીવી છતાંય જે

તેઓ મૃત્યુ અને જન્મ પારનો મહિમા નિજ

ત્યજી પાછળ આવે છે શબ્દાતીત જ્ઞાનવાણી સુણાવવા :

પાપના અધિપો સાથે અધિપો પુણ્યકર્મના

ન્યાય મેળવવા જાતા બુદ્ધિના ન્યાયમંદિરે,

કરતા ઘોષણા પોતપોતાકેરાં વિરોધી ધર્મસૂત્રની,

ને બધા માનતા કે છે પોતે જ પ્રભુનાં મુખો :

જ્યોતિના દેવતાઓ ને અસુરો અંધકારના

મોંઘેરી લૂટનો માલ માની એના આત્માને કાજ ઝૂઝતા.

કાળ-ભાથા થાકી છૂટ્યા બાણ જેમ ઘડી ઘડી

નવી શોધતણું ગાન પ્રકટી ઊઠતું હતું,

તાજા પ્રયોગની એહ હતી ટંકાર-ગુંજના.

પ્રત્યેક દિન અધ્યાત્મ રંગની ઘટના હતો,

જાણે કે જન્મ પોતાનો થયો'તો કો નવા ઉજવલ લોકમાં ;

અણચિંત્યા સખા પેઠે કૂદી સાહસ આવતું,

જોખમ લાવતું' તું ત્યાં હર્ષ કેરી તીવ્ર મિષ્ટ રણત્કૃતિ :

પ્રત્યેક ઘટના ઊંડી અનુભૂતિ બની જતી.

થતા ત્યાં ઉચ્ચ ભેટાઓ, સંલાપો ભવ્યતા ભર્યા,

સલાહો આવતી દિવ્ય વાણીમાંહ્ય મુકાયલી,

પ્રહર્ષતણે તેડે જવા માટે હૈયાને સાહ્ય આપવા

મધમીઠી વિનંતીઓ ઉચ્ચારાતી દેવોના અધરોષ્ઠથી,

સૌદર્યના પ્રદેશોથી ચૂપાચૂપ આવતી મિષ્ટ લાલચો,

મુદા પરમ ઓચિંતી આવતી સુખ-ધામથી.

આશ્ચર્ય ને મુદા કેરું હતું સામ્રાજ્ય એક એ ;

ને બધુંય હવે એની સુણતી' તી

અકર્ણશ્રુતિ ઉજ્જવલા,

રોમહર્ષણ સંપર્ક થતો એને

મહોજસ્વી ને અવિજ્ઞાત વસ્તુનો.

અલૌકિક નવા ગાઢ સંબંધો પ્રતિ જાગ્રત

સૂક્ષ્મ અનંતતાઓને સ્પર્શ ઉત્તર આપતો,

ખૂલતાં બારણાંઓનો થતો રૂપલ સૂર ત્યાં

દૃષ્ટિની વિદ્યુતો  તો કૂદી અદૃશ્યે ઝંપલાવતી.

એનું ચૈતન્ય ને દૃષ્ટિ નિરંતર વધ્યે ગયાં;

વધ્યાં પ્રસરમાં એ, ને ઊડ ઉચ્ચતરા બની;

વટાવી એ ગયો સીમા-રેખ ભૌતિક રાજ્યની,

કર્યો પાર પટો એણે જ્યાં વિચાર લઇ લે સ્થાન પ્રાણનું.

સંકેત-સૃષ્ટિમાંથી આ આવ્યો એ અણચિંતવ્યો

અસ્તિત્વ જગનું ના જ્યાં એવા નીરવ આત્મમાં,

અને એણે દૃષ્ટિપાત કર્યો પાર નામહીન વિરાટમાં.

આ પ્રતીક-સ્વરૂપોએ નિજ ખોયો હક ત્યાં જીવવાતણો,

આપણી ઇન્દ્રિયો જેને ઓળખી શક્તિ હતી

તે સૌ ચિહ્ નો ખરી પડ્યાં;

સ્પર્શે શરીરના ના ત્યાં હૈયું ધબકતું હવે,

સૌદર્યનાં સ્વરૂપોને ન ત્યાં નેત્રો નિહાળતાં.

વિરલ ને વિભાવંતા ગાળાઓમાં નિસ્તબ્ધ ચુપકીતણા

ઊડી એ શકતો ઊર્ધ્વ સંજ્ઞાહીન પ્રદેશમાં

નિરાકારત્વ જ્યાં ઊંડે ગીચોગીચ ભર્યું હતું,

જ્યાં એકમાત્ર આત્મામાં હતું મગ્ન થયું જગત્ ,

ને હતું જ્ઞાત સૌ જ્યોતે અભેદાત્મકતાતણી,

ને આત્મા જ હતો પોતે પોતાકેરું પ્રમાણ જ્યાં.

પરમાત્માતણી દૃષ્ટિ મર્ત્ય નેત્ર દ્વારા નિહાળતી હતી,

વસ્તુમાત્ર ભૂતમાત્ર સ્વરૂપ-રૂપ દેખતી,

સર્વ વિચાર ને શબ્દ પોતાનો શબ્દ જાણતી.

ન અન્વેષી, ન આશ્લેષી જાય એવી ગાઢ છે એકતા તહીં,

એકના એક માટેના તલસાટ સ્વરૂપ પ્રેમ છે તહીં,

અને સૌદર્ય છે મીઠો ભેદ એ' एक एव' નો,

અને છે એકતા આત્મા સર્વ કેરા સમૂહનો.

સંયોજાઈ જતાં સર્વ સત્યો ત્યાં એક સત્યમાં,

ને બધી ચિંતાનાઓ ત્યાં સત્યતત્વ

સાથે પાછી થઇ સંયોજિતા જતી.

પ્રજ્ઞા ત્યાં નિજ નિ:સીમ આત્મા દ્વારા આત્માને નિજ જાણતી,

સર્વોચ્ચ, કેવલા, શબ્દહીન, શાશ્વત શાંતિમાં

સર્વ જોતી, નિશ્ચલા, ને સર્વ સત્તા ચલા

સહચારી વિનાની ને એકમાત્ર વિરાજતી.

ભાવને કરવા મૂર્ત્ત જ્ઞાનને ત્યાં શબ્દ કેરી જરૂર ના ;

મળે ન ગૃહ જ્યાં એવી એની અમરતાથકી

થાકેલો ભાવ વાંછંતો વાસ નિ:સીમતામહીં

માર્ગે વિશ્રાંતિને માટે કોટડી ના વિચારની

કંડારાયેલી ચકાસતી,

જ્યાંથી એક જ બારીની બંધાયેલી

અને ટૂંકી દૃષ્ટિ વસ્તુ પરે પડે

અને ઈશ્વારના બૃહદ્

વ્યોમનો વર્તુલાકાર રેખાખંડ

નાનો માત્ર દૃષ્ટિગોચર થાય છે.

ત્યાં છે નિ:સીમની સાથે નિ:સીમ સાહચર્યમાં ;

ત્યાં હોનારો વિશ્વથીયે વિશાળો જાય છે બની;

ત્યાં જેહ હોય તે પોતે છે પોતાની અનંતતા.

પાર્થિવ મનમાં એનું કેન્દ્ર હાવે રહ્યું ન ' તું,

દીધાં એનાં ભરી અંગો દૃષ્ટિવંતા મૌનની એક શક્તિએ:

આવિર્ભાવ થયો દૈવી નિ:શબ્દ શુભ્રતા ભર્યો ;

તેણે એને ગ્રહ્યો રૂપાતીત દર્શનનો મહીં,

જિંદગીની પારના કો એક જીવનની મહીં,

આધાર સર્વનો-એવી સ્પંદહીન ચેતના પાસે એ સર્યો.

વાણીથી જ ચલાવે જે મનને, તે સ્વરે ધરી

અંતરાત્મામહીં મૌનમયી જ્ઞાનસ્વરૂપતા ;

બળ જે અનુભવે સ્વીય સત્ય કેવળ કર્મમાં,

તે હવે મૂક ને સર્વ-શક્તિમાન શાંતિમાં સ્થાન પામતું.

નવરાશતણો ગાળો વિશ્વોકેરે પરિશ્રમે,

વિરામ ખોજના હર્ષે ને એની યાતના મહીં,-

તેમણે ત્યાં પ્રભુની શાંતિની મહીં

પરેશાની પ્રકૃતિની પુનઃ સંસ્થાપિતા કરી.

વિરાટ સામ્ય-સારસ્યે આણ્યો અંત જિંદગીના વિવાદનો.

ઘમસાણો વિચારોનાં વિશ્વને જન્મ આપતાં.

ધૂળના કણની થાય રચના તે મહીં તથા

તારકો સળગાવંતા ઘોર સંઘટ્ટકાર્યામાં

મથતા ફાવવા માટે બળોની અથડામણો,

ઢૂંઢતી જગની ઈચ્છા ખેડીને ચાસ પાડતી

તેમની રેખના ચીલા લંબગોળ રૂપે વ્યોમે વિવર્તતા,

કાળના પૂરના લાંબા રેલાઓ ઊલટી દિશે,

પૃથ્વીના મંદ ગારામાં ક્રોયોત્પાદક જાગતી

ને કીચડ થકી કોરી કાઢતી રૂપ વ્યક્તિનું

તે દેહવાસના કેરી ભયપ્રેરક શક્તિની ધારે રે' તી રિબામણી,

શોક પ્રકૃતિ કેરી જે ભૂખને ભક્ષ્ય અર્પતો,

દુઃખના દાહથી સર્જે તે તીવ્રાવેગ કામના,

પરાજય વડે દંડે પુણ્યને તકદીરે તે,

કારમો કેર સંહારે સુખ જે દીર્ધ કાળનું,

વિલાપ પ્રેમ કેરો ને કજિયો દેવલોકનો,--

નિજ જ્યોતિમહીં રે ' તા સત્યમાંહ્ય આ સર્વે ય શમી ગયાં

આત્મા એનો મુક્ત ઉભો સાક્ષી ને રાજવી બની.

જ્યાં તરાપો હોય તેમ મન જ્યાંત્યા અવિરામ તણાય છે,

અને એકથકી બીજા આભાસે જાય છે ત્વરી,

ત્યાં ક્ષણોએ સમારૂઢ સ્રોતે લીન થયા વિના

નિરાંતે એ ઠરી બેઠો અવિભાજિત કાળમાં.

બહુ પ્હેલાં લખાયેલું કિંતુ હાલમાં

હોય તેવે પ્રકારે તે પોતાના વર્તમાનમાં

ભાવી ને ભૂત ધારતો,

પળોમાં લાગતાં એને વર્ષો અણગણાયલાં,

ને પાને ટપકાં પાડયાં હોય તેમ ઘડીઓ એ નિહાળતો.

અજ્ઞાત સત્યતા કેરા સ્વરૂપે એક, વિશ્વના

દૃશ્યદર્શનનો અર્થ એને માટે નાખ્યો ' તો બદલી બધો.

જડ તત્વતણું જંગી વિશ્વ આ એક અદ ભુતા

શક્તિના કર્યાનું અલ્પ પરિણામ બની ગયું:

ક્ષણને પકડી પાડી શાશ્વતજ્યોતિરશ્મીએ

અજવાળ્યું હજી યે જે સર્જાયેલું હતું ન તે.

પોઢ્યો વિચાર ઓજસ્વી એક નીરવતામહીં;

 બન્યો બૃહત નિ:સ્પંદ મનીષી શ્રમ સેવતો,

એના સસ્પંદ હૈયાને સ્પર્શી પ્રજ્ઞા પરાત્પરા :

એની આત્માતણી નૌકા ઊજળો જે આગવો છે વિચારનો

તેની પાર જઈ શકી;

જરાયે ન હવે એનું મન આચ્છાદતું હતું

અકૂલાત્મ અનંતને.

ખાલીખમ નિવર્તંતા વ્યોમની મધ્યમાં થઇ

થતા અદૃશ્ય તારાઓ તણાઈને જતા સ્ફુરણને લઇ,

તેમનામાં થઇ તેણે કરી ઝાંખી

નિશ્ચલા શાંતિએ પૂર્ણ પરમચેતના લોકની,

જતી જ્યાં વિરમી તર્કબુદ્ધિ ને જ્યાં શબ્દ મૂક બની જતો,

ને અદવિહીન એકાકી આવેલો છે અચિંત્ય જ્યાં.

ત્યાં ન કો આવતું રૂપ, કે ના ઊંચે કો અવાજ ઊઠતો હતો;

એક માત્ર હતું મૌન અને કેવળરૂપ ત્યાં.

એ સ્પંદહીનતામાંથી મન ઊઠ્યું નવીન જન્મને ધરી,

ને એકદા અનિર્વાચ્ય હતાં તેવાં

સત્યો પ્રત્યે પામી એણે પ્રબુદ્ધતા,

દેખાયાં રૂપ જે મૂકભાવે અર્થ બતાવતાં,

વિચાર દૃષ્ટિવંતો, ને સ્વર પોતે પોતાનું પોત ધોતતો.

જ્ઞાત એને થયું મૂળ જ્યાંથી એનો આત્મા આવેલ હ્યાં હતો :

ગતિહીન બૃહત્ સાથે વિવાહ ગતિનો થયો;

નિજ મૂળ કર્યાં એણે અંતર્લીન અનંતમાં

નિજ જીવનને એણે રચ્યું પાયા પર શાશ્વતતાતણા.

દિવ્યતર દશાઓ આ

ને આ વિશાળતા યુક્તબૃહત્ સમતુલાભર્યાં

ઉર્દ્વારોહણ આરંભે માત્ર અલ્પ કાળ માટે ટકી શકે.

શિલા શી  સ્થિરતા દેહે, ને સમાધિ પ્રાણની ચૂપકી ભરી,

મહાબલ નિરુચ્છ્ વાસ  અને મૌન મનની શાંતિની સ્થિતિ,--

એમને ઉચ્ચ ઊજળી

અવસ્થા તંગ નાખે છે તોડી વાર કર્યા વિના,

યા ધીરે અસ્ત પામતા

સુવર્ણ દિનની પેઠે વિલીન થઇ જાય એ.

ચંચળ નીમ્નના ભાગો શ્રાન્ત શાંતિથકી થતા;

જાની નાચીજ ચેષ્ટાઓ ને ચેનો કાજ ઝૂરવું,

અગત્ય અલ્પ ને જૂની જેથી ટેવાયલા છીએ

તે આપણાં સ્વરૂપોને પાછાં બોલાવવાતણી,

અભ્યસ્થ ભૂમિના નીચા માર્ગ ઉપર ચાલવું,

ચાલતાં શીખનું બાળ ઝાઝી વાર ચાલી ના શકતું, તથા

સ્વાભાવિક નિપાતની

અવસ્થામાં જ આરામ લેવા કેરી જરૂરત,

આ સૌ લે સ્થાન ઉર્દ્વોદ્વર ચડવાને જ માગતા

જંગી સંકલ્પ કેરું, ને હૈયાની વેદિ માંહ્યના

પવિત્ર અગ્નિની જવાલાપ્રભા મંદ બનાવતાં.

અવચેતનના દોર જૂનું તાણ નવું કરે; 

ઈચ્છાવિરુદ્ધ આત્માને ખેંચે એ શિખરોથકી,

તામસી તાણ ખેંચીને આણે આપણને અધ:

આંધળી પ્રેરણા કેરી મૂળની સ્થિતિની પ્રતિ.

મુત્સદી્ સર્વથી મોટો એ આનેયે લઇ લે ઉપયોગમાં,

આપણા ભ્રંશ દ્વારા એ વધુ ઊંચે ચઢાવતો.

કાં કે અજ્ઞ પ્રકૃતિના તોફાની ક્ષેત્રની મહીં,

મર્ત્ય જીવનના અર્ધ-વ્યવસ્થામાં આવેલા ગોલમાલમાં

અરૂપ શક્તિ ને આત્મા સનાતન પ્રકાશનો

આવે અનુસરી છાયા જીવાત્માની અવતારાર્થ આવતા:

સદૈવ એકરૂપા આ દ્વૈધે રે' નાર બેલડી

પસંદ કરતી વાસ ઇન્દ્રિયોની ધમાલમાં.

અંધારા આપણા ભાગોમહીં આવે એ અદૃશ્ય સ્વરૂપમાં

ને કરે કાર્ય પોતાનું અંધારાના પડદા પૂઠળે રહી,

એ સૂક્ષ્મરૂપ સર્વજ્ઞ મહેમાન અને ગુરુ

બની માર્ગ બનાવતો

રહે છે, જ્યાં સુધી ભાગો આપણા એ સ્વભાવના

લહે અગત્ય ને ઈચ્છા સ્વરૂપાંતર કાજ ના.

અજ્ઞાપાલકતા ઉચ્ચતર જીવનધર્મની

આજ્ઞાપાલકતા ઉચ્ચર જીવનધર્મની

શીખવાની છે અહીંયાં સમસ્તને,

આપણા દેહકોષોએ ધારવાની છે જવાલા અમૃતાત્મની.

નહીં તો એકલો આત્મા પ્રભવે નિજ પ્હોંચશે,

છોડીને અર્ધ-ઉદ્ધ્રાર્યા જગને નિજ ભાવિના

અણનિર્ણીત સંશયે,

સદા પ્રકૃતિ સેવંતી શ્રમ રે' શે મુક્તિની પ્રાપ્તિ વિના;

અસહાયતા ધરા ઘૂમ્યા કરવાની હમેશાં અવકાશમાં,

ને નિષ્ફળ થયેલું આ વિશ્વ અંતે જવાનું પ્રલયે ઢબી.

દેવોપમ છતાં એનું બળ ઊંચે ચડવાનું ટક્યું નહીં:

પાછા વળી ગઈ એની ચેતના મહિમાવતી;

ઝંખવાયેલ ને ગ્રસ્ત એની માનવ બાહ્યતા

પુરાણી સ્થિતિઓ ઉચ્ચ ફરી લ્હેવા પ્રયત્ન કરતી હતી,

ઉચ્ચ ઉગારતો સ્પર્શ ને ચિદંબર જ્યોતિને

લાવવા મથતી હતી,

નિજ જબ્બર ને જંગી જરૂરિયાત પૂરવા

એ દિવ્ય શક્તિને પાછા આવવાનું હતી આહવાન આપતી.

ઓચિંતા ઝાપટા પેઠે શક્તિ પાછી રેલાઈ આવતી હતી,

કે એને હૃદયે ધીરે સાન્નિધ્ય વધતું હતું,

ને બાહ્ય ચેતના એની યાદ એવા

શિખરે કો સયત્ન ચઢતી ફરી,

કે જે શૃંગથકી નીચે પડી' તી એ તેની ઉપર ઊડતી.

પ્રત્યેક ચડણે એની સમાવસ્થા બનતી' તી બૃહત્તરા,

ઉત્તુંગતર અધ્યાત્મ-ફૂટે વાસ થતો હતો;

વધારે વાર એનામાં રહેતી પરમધુતી.

પૃથ્વી ને સ્વર્ગ વચ્ચે આ હીંચકાતી દશામહીં,

આત્માના આ અનિર્વાચ્ય યોગના અધિરોહણે,

વધે છે ચંદ્રમા તેમ મહિમા અંતરાત્મની

સંપૂર્ણરૂપતા કેરો એના અંતરમાં વધ્યો.

અપૂર્વ સાથ સંયોગ સત્યસત્તાસ્વરૂપનો,

અદ્વિતીયતણી દૃષ્ટિ પ્રત્યેક મુખેથી થતી,

કાળમાં શાશ્વતાત્માનું સાન્નિધ્ય મર્ત્ય ચિત્તના

વસ્તીઓ પરના અર્ધ-આલોકોને બૃહત્તર બનાવતું,

માનવી બળ ને દૈવ વચ્ચેના અવકાશને ને

સાંધતું સેતુબંધથી,--

એ સૌએ આપણો છે જે આત્મા હ્યાં ખંડ-રૂપમાં

તેને અખિલતા અર્પી અખંડાત્મસ્વરૂપની.

આખરે દૃઢ અધ્યાત્મ-તુલાની સ્થાપના થઇ,

લોકે શાશ્વતના ચાલુ રહેવાનું થઇ ગયું,

મળી સલામતી મૌનમયે તે સત્પ્રકાશમાં,

અક્ષરાત્મામહીં એનો વસવાટ થઇ ગયો.

નિશ્ચલ બ્રહ્યમાં એની સત્-તાનાં શિખરો વસ્યાં:

ઉર્દ્વોદ્વ ભોમમાં એનું મન વિશ્રમતું બન્યું,

ઇન્દ્રજાળ અને લીલા નીચેની અવલોકતું

જ્યાં નિશા ને ઉષા કેરે ઉછંગે છે ઢળેલો ઈશ્વરી-શિશુ,

ને સનાતન જ્યાં ધારે કાળના છદ્મવેશને.

નિ:સ્પંદ શિખરો ને સંક્ષુબ્ધ નિમ્ન ગર્તને

સંમતિ સુમાહત્ દેતો આત્મા એનો સમત્વનો.

સ્થિર સામર્થ્યથી યુક્ત ધીરભાવી પ્રસન્નતા,

વિશાળ નિશ્ચલા દૃષ્ટિ કાળના ક્ષોભની પરે,

સર્વાનુભવની પ્રત્યે એની એ શાંતિ રાખતી.

શોક ને હર્ષની પ્રત્યે ઉદાસીન બનેલ એ,

અજાયબ અને સાદ થકી લુબ્ધ થયા વિના

અવિકંપ રહી વ્હેણ જોતો એ વસ્તુઓતણું,

શાંત નિ:સંગ ભાવે એ દેતો ટેકો અસ્તિયુક્ત સમસ્તને ;

એના આત્માતણી શાંત સ્થિતિ સાહ્ય

કરતી ' તી શ્રમે લાગેલ લોકને.

બનેલું છે બધું જેનું તે કાચા દ્રવ્યની પરે,

જડતાના મહાપિંડ કેરા ઇન્કારની પરે,

જગત્ કેરી અવિદ્યાના ભૂખરા મોખરા પરે,

અચિત્ પદાર્થ ને ઘોર ભ્રમ પે જિંદગીતણા,

મૌનપ્રેરિત ને બંધ આંખની દૃષ્ટિએ સજી

શક્તિ એની નવી જ્યોતિર્મયી એક કલા વડે

કાર્યને કરવા કેરું સામર્થ્ય ધારતી હતી.

કો શિલ્પકાર ટાંકીને શિલા જેમ દેવમૂર્તિ બનાવતો,

ડોળવ્યું તેમ એણેયે કાળું આવરણ ક્રમે,

અજ્ઞાન સૃષ્ટિ કેરું જે રક્ષાવ્યૂહ બનેલ છે,

જે અચિત્-રૂપની માયા રહસ્યમયતાય છે

જેના ઓઢાડમાં કાળા શિર શાશ્વત ઢાંકતો,

કે જેથી વિશ્વને કાળે કાર્ય પોતે અવિજ્ઞાતપણે કરે.

આત્મ-સર્જનની ભવ્ય પ્રભા આવી ઊતરી શૃંગમાળથી,

ગૂઢ અગાધતાઓમાં રૂપાંતર થઇ ગયું,

વધારે સુખ દેનારું કાર્ય વિશ્વ-વિરાટમાં

શરૂ થઇ ગયું એની મહીં ઘાટ જગને આપતું નવો,

સૃષ્ટિમાં પ્રભુ સંપ્રાપ્ત થતો, સૃષ્ટિ પ્રભુમાં સિદ્ધિ પામતી.

દેખાવા માંડ્યું' તું એની મહીં એ કાર્ય શક્તિનું :

આત્માના ઉચ્ચ શૃંગોએ કીધો ' તો વાસ જીવને ;

આત્મા, મન તથા હૈયું તેનાં એક સૂર્યરૂપ બન્યાં હતાં;

માત્ર પ્રાણતણાં નિમ્ન ક્ષેત્રો ઝાંખા રહ્યાં હતાં. 

કિંતુ ત્યાંયે જિંદગીની સંદિગ્ધ છાયની મહીં

ચાલતો' તો મહાયત્ન, ને હતો ત્યાં ઉચ્છવાસ આગ આગનો ;

આચ્છાદિત મુખે દિવ્ય શક્તિ સંદિગ્ધ લાગતી

કરી કાર્ય રહી હતી,

સાક્ષી અંત:સ્થ જોતો ' તો એને નિશ્ચલ શાંતિથી.

મથતી ત્યકત નીચાણે હતી પ્રકૃતિ, તે પરે

પણ પ્રૌઢ પ્રકાશોના ગાળાઓ આવતા હતા :

જળતી વિદ્યુ તો કેરી દીપ્તિઓ પર દીપ્તિઓ,

અનુભૂતિ હતી એક કથા ઉદ્દામ અગ્નિની,

દેવો કેરાં જહાજોની આસપાસ લહરાતી હતી હવા,

અણદીઠેલ પાસેથી વ્હાણોમાં આવતી હતી

દોલતો કૈ નવી નવી ;

કોરા વિચારમાં સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિ કેરી ભરતી દીપ્તિઓ હતી,

અબોધ સ્તબ્ધતાઓ શું માંડતું જ્ઞાન ગોઠડી,

રેલાઈ આવતી નીચે સરિતાઓ

અત્યાનંદ અને ધુતિલ શક્તિની,

સર્વસમર્થ ઊંચેની રહસ્યમયતા થકી

સૌંદર્યની મુલાકાતો થતી,

ઝંઝા-ઝપાટાની સાથે વરસતી મુદા.

ત્યાંથી સર્વજ્ઞતા કેરાં ઊતરીને ગરુડો આવતાં હતાં.

ચિરાયો પડદો ગાઢ, ને જપાઈ કાને ગૂજ મહાબલી ;

એના અંતર-આત્માનું એકાંત પડઘાવતો

પોકાર એક પ્રજ્ઞાનો લયલીન ધામોથી પારપારના

અદૃષ્ટ વિશ્વના શૈલો પર આલાપતો હતો ;

અંત:શ્રુતિ સુણે છે જે તે સ્વરો લાવતા હતા

તેની સમીપ પોતાના ઉદ્ ગારો પયગામના,

અમર્ત્ય શબ્દનાં જવાલાધારી પ્રસ્ફોટનો, તથા

નિગૂઢ દૃષ્ટિ દેનારા ઝબકારા પ્રકાશના

અગમ્ય ગુપ્તતામાંથી એની આગળ આવતા.  

થયું છે પ્રેરિત જ્ઞાન ગાદીનશીન અંતરે,

બુદ્ધિનાં વર્ષથી જેની પળો વધુ ઉજાળતી :

લયવાહી પડ્યો તાલ પ્રદર્શાવંત જ્યોતિનો

સત્ય ઉપરનો જાણે સૂચવંતો હોય ના સ્વરભાર કો,

નભે ભભકતી જોત જેમ  સારી ભોંયને અજવાળતી,

પ્રકાશ્યું તેમ વિજ્ઞાન સ્ફુરતું શીઘ્ર અંતરે.

સત્યાસત્યતણો ભેદ એક દૃષ્ટે થઇ જતો,

કે ઓથું લઇ દેવોની સહી કેરું બનાવટી

મનનાં બારણાંમાંથી ટોળાબંધ પ્રવેશતા,

કરતા હક્ક આવે જે તેમને અટકાવવા

તુર્ત મશાલની જોત ઊંચકે અંધકારમાં,

પાડતું પકડી વેશધારી માયાવિની વધૂ,

માપતું મુખ દેખીતું પ્રાણનું ને વિચારનું.

ઓચિંતા દુત શી સર્વદર્શી ઉત્તુંગ શૃંગથી

પ્રેરણા વીજળી-વેગે આવતી ' તી અનેક્દા,

ને એના મનના મૌન માર્ગોએ પરસાળના

લાવતી' તી ગૂઢવસ્તુજ્ઞાનની લયવાહિતા.

સંગીત બોલતું એક મર્ત્ય વાણી વટાવતું.

જાણે સુવર્ણ કૂપીથી સર્વાનંદસ્વરૂપની

જ્યોતિ-જાયો હર્ષ એક, હર્ષ એક દૃષ્ટિનો અણચિંતવી,

મહાનંદ અપ્રણાથી રોમહર્ષણ શબ્દનો,

રેલાયા હૃદયે એના ખાલી પ્યાલામહીં યથા,

પુનરાવૃત્તિ પામેલો આદિ આનંદ ઇશનો

સર્જતો હોય ના જાણે કુમારા બાલ્ય કાલમાં.

અલ્પજીવી ક્ષણે,  ક્ષુદ્ર અવકાશે પકડાઈ પુરાયલું,

ભવ્ય નિ:શબ્દતાયુક્ત ચિંતનો મધ્ય ઠાંસી ભરાયલું,

જે સર્વજ્ઞાન છે તેણે

એની અગાધતાઓની અપેક્ષંતી સ્પંદનહીનતામહીં

આખરી કેવલાત્માના એક સ્ફટિક રૂપને,

મૌનસ્થ સત્ત્વમાં મૌન દ્વારા પ્રકટ થાય તે

અનિર્વાચ્ચ સત્યના એક અંશને

આપ્યું સ્થાન નિવાસનું.

અચંચલ અવસ્થામાં રાજા કેરી

સાન્દ્રભાવી સૃષ્ટ્રી કાર્યપરા બની ;

મૂકભાવી શક્તિ એની સવિશેષ બની નિકટની ગઈ;

દૃષ્ટ-અદૃષ્ટ બનનેને હતી એ અવલોકતી,

અતકિંત પ્રદેશોને

પોતા કેરું જન્મજાત ક્ષેત્ર એણે બનાવિયા.

જયારે ત્રાટક માંડે છે આંખો એક અદૃશ્ય બિન્દુની પરે

અનેં ત્યાં એક તેજસ્વી ટપકાની તીવ્રતાના પ્રતાપથી

પ્રતીકોનો લોક એક જ્ઞાનદૃષ્ટિ સામે પ્રકટ થાય છે,

ને પ્રવેશ કરે છે એ દ્રષ્ટાના રાજ્યની મહિ,

તેમ કિરણમાં એક સર્વદૃષ્ટિ એકત્રિત થઇ ગઈ.

ઓચિંતી ઉદ્ ભવી એક દીપ્તિ કેરી અનાવૃત મહાભુજા,

જાળી અજ્ઞાનની અલ્પદર્શી એણે કરી નાખી વિદારતા :

ઊંચકેલી અંગુલીના અતકર્ય તીક્ષ્ણ ટેરવે

જવાલા-પ્રહારથી ખુલ્લું કર્યું બંધ હતું જે પારપરનું.

નીરવ લયની ઉચ્ચ ભૂમિકામાં આંખ એક પ્રજાગરા,

તોડી અક્લ્પને લેવા માગતા મન-રૂપ એ

જોખમી કૂદકે એક પાર કેરી ચેતનાને છુપાવતી

કરી પાર ગઈ ઊંચી કાળી દીવાલ એ, અને

ઘૂસી માર્ગ કરી વાણી પ્રેરણાની લઇ દાતરડા સમી,

લૂંટી અપાર સંપત્તિ અવિજ્ઞેયસ્વરૂપની.

સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ વીણીને સત્ય કેરા કણો સંઘરનાર એ,

ઝૂડીઓની બાંધનારી અસંખ્યાત એવા અનુભવોતણી,

એણે ભેદ્યાં સાચવેલાં રહસ્યો વિશ્વ-શક્તિનાં,

હજારો પટવસ્રોમાં વીંટાયેલી

ભેદી એની જાદૂઈ રીતિઓ બધી;

કે કાળે ચડતે માર્ગે  ધૂળમાં ને ચિરાડાઓમહીં તહીં

ગેરવ્યાં ' તાં રહસ્ય જે,

ત્વરંતા મનનાં જૂનાં સ્વપ્નોની વચગાળમાં

ને ભુલાયેલ સ્થાનના

દટાયેલા અવશેષોતણી વચે,

તે ખોવાયાં રહસ્યોને એણે ભેગાં કર્યાં વળી.

શૃંગ ને ગર્તની વચ્ચે કરતી એ મુસાફરી

છેડા દૂરતણા એણે જોડી દીધા

ને આઘેના અબ્ધિઓને એકાકાર બનાવિયા,

કે માર્ગે સ્વર્ગ-પાતાલ કેરા રેખા સમી સરી

શિકારી શ્વાનની પેઠે શિકારાર્થે શોધતી સર્વ જ્ઞાન એ.

જ્ઞાનની ગુપ્ત વાતોની આપતી ખબરો અને

દિવ્ય વાણીતણી એની ટિપ્પણીઓ પ્રકાશની

નિગૂઢ મનના છૂપા કાર્યાલયમહીં થઇ

થતી પસાર, ને ગૂઢ સત્ય કેરી પ્રેરણાનું કલેવર

પ્હોંચાડતી વહી-રૂપે સિદ્ધાત્માને ને આર્ષદૃષ્ટિવંતને.

એ દેવોની તપાસોનાં દફ્ તરો રાખતી હતી,

પરમાત્માતણી મૌન દૃષ્ટિઓનું હતી મુખ,

શબ્દો અમર્ત્ય એ મર્ત્ય માનવો પાસ આણતી.

બુદ્ધિની પાતળી શી ને પ્રભાવંત બંકિમા રેખની પરે,

ચંદ્રને ઝાંખ દેનારી ધુતિમંતી હવા સમા,

રખારહિત નિ:સીમ દર્શનાલોકના બૃહત્

વિસ્તારો તરતા એના આત્માની દૃષ્ટિની મહીં.

સત્ તણા સાગરો એના સફરી આત્મને મળ્યા,

અપાર શોધને માટે એને આહ્ વાન આપતાં;

શાશ્વત ચુપકીદીથી ઘેરી વિસ્તરતી હતી

ભોમો અકાળ, આનંદ તથા કેવળ શક્તિની;

માર્ગો દોરી જતા પાર વિનાના સુખની પ્રતિ

સ્વપ્નસ્મિત સમા ધ્યાની વિરાટોમાં થઇ જતા :

સુર્યપ્રભાસ્થલી શુભ્ર પંથહીન અનંતમાં

સોનેરી પળની જોતે પ્રત્યક્ષભાવ પામતી.

અસીમ આત્મની નગ્ન રેખે રેખે વળાંકની

વસ્તુજાતતણા બંધ હૈયા મધ્યે થઇ જે જાય બિંદુઓ,

તેમણે કાળને માર્ગે લઇ શાશ્વતને જતી

અલક્ષ્ય રેખને છાયા નાખીને અંક્રિતા કરી.

સૃષ્ટિકેરા પ્રતીકાત્મ તથ્થોના જડ જૂથથી

અને જીવનના ચાલુ ઘટનાનાં નિશાનથી

બળાત્કારે નિયંત્રંત સ્વાતંત્ર્ય અણસીમનું,

વૈસ્વ માનસની જાદૂ ભરેલી કાર્યપદ્ધતિ,

તેણે થતા અકસ્માત ને આવૃત્ત થયે જતા

બનાવોના બનાવી છે દીધા નિયમ ચાલતા,

ઇંગિતોની વ્યસ્તતાને આપ્યું છે રૂપ વિશ્વનું.

જડ દ્રવ્યતણું મ્હોરું પહેરી આત્મ નર્તતો,

ત્યાં તેના નૃત્યનાં ઋદ્ધ આશ્ચર્યો ને

ગોળાવા ગૂંચવાયલા,

એમાંથી સ્પષ્ટતા પામી વિશ્વ કેરી

યોજનાની તુલાઓ સમધોરણી,

વ્યવસ્થાપિતા આત્માનાં ગૂઢ વાસ્તવ દર્શને

સ્વયં-વ્યૂઢ ફલો કેરી પ્રકટી સપ્રમાણતા,

પ્રકટી સત્યતા તેની માયાત્મક ક્લાતણી,

પ્રકાશી તર્કની યુક્તિ અપરંપાર બુદ્ધિની,

એનો વ્યક્ત થયો જાદુ વિકારી શાશ્વતીતણો.

થઇ ઝાંખી હમેશાંની અજ્ઞાત વસ્તુઓતણી,

અક્ષરો ઊપસી આવ્યા નિશ્ચલાત્મક શબ્દના.

થતી પ્રકટ દેખાઈ અગાધાબ્ધિથકી યથા

અવિકારી અને નામ વિનાના આદિમૂળમાં

રચ્યું છે જગ જેણે તે કલ્પનાજ્યોતિ-પદ્ધતિ,

વવાયું ભોમમાં કાળી સમાધિસ્થ નિસર્ગની

બીજ આત્માતણી અંધ બૃહત્કાય સ્પૃહાતણું ,

જેના ગર્ભથકી જન્મ્યું વૃક્ષ વિશ્વસમસ્તનું,

વિસ્તાર્યા છે ચમત્કારી બાહુ જેણે સ્વપ્નમાં અવકાશના.

મળે ના જેમનું માપ એવી મોટી

સત્તાઓએ કર્યું ધારણ રૂપ ત્યાં:

પ્રભુને જન્મતો જોયો છે જેણે તે અશરીરી અનામતા

અવિજ્ઞાતતણી છાયામાંથી બ્હાર હતી ત્યાં અવલોકતી,

મર્ત્યના મન ને જીવ પાસથી જે મૃત્યુમુક્ત શરીરને

ને દિવ્ય નામને પ્રાપ્ત કરવા યત્નશીલ છે,

ઓઠ નિ:સ્પંદ, ને મોટી પાંખો નિમ્ન સ્તરોમાં ગૂઢ ઊડતી,

પરચેતન નિદ્રાની પિછોડીએ ઢંકાયેલ મુખાકૃતિ,

ને બંધ પોપચે વસ્તુજાત જોનાર લોચનો

દેખાયાં લયમાં શિલ્પ કરતા શિલ્પકારનાં.

ડોકિયું કરતો બ્હાર આદિ કામ જાત શૂન્યાવકાશમાં,

આશાને નીરખી એણે જે કદી ઊંઘતી નથી,

ભાગતા ભાવિની પૂઠે દોડતા પાપ નીરખ્યા,

અનિર્વાચ્ય હેતુ જોયો અંતવિહીન સ્વપ્નનો.

ઈશની શક્તિએ એક ધરી હોય મશાલ ના,

તેમ પ્રભાભર્યો લોક સર્વકાલીન સત્યનો

રાત્રી કેરી કિનારીએ મંદ કો તારકા સમો,

સુવર્ણ વર્ણ જ્યોતિના

અધિમાનસની ધાર કેરી ઝબકની પરે

પ્રકટ્યો ત્યાં પ્રકાશતો.

ઝડપાયાં વળી જાણે માયાવી ચક મધ્યથી

પ્રેમનું સ્મિત લાંબી જે લીલા મંજૂર રાખતું,

ધીરભાવી લાડકોડ, ને પ્રજ્ઞામાતના સ્તનો

સ્તન્યપાન કરવંતા દૈવના શિશુ-હાસ્યને,

મૌનનીરવતા, ધાત્રી શક્તિ કેરી સર્વશક્તિસ્વરૂપની,

સર્વજ્ઞ ચુપકી ગર્ભસ્થાન અમર્ત્ય શબ્દનું,

સ્પંદવિહીન ને ધ્યાનમગ્ન મુખ અકાલનું

અને શાશ્વતતા કેરી આંખડી સર્જનાત્મિકા.

પ્રેરણા આપતી દેવી પ્રવેશી મર્ત્ય-વક્ષમાં,

અભ્યાસખંડ ત્યાં સ્થાપ્યો એણે ભાવિ ભાખનારા વિચારનો,

ઈશ-સંદિષ્ટ વાણીનું કીધું પુનિત ધામ ત્યાં,

બેઠી એ ત્રણ-પાયાળી મનની પીઠિકા પરે :

બૃહત્ સર્વ બન્યું ઊર્ધ્વે , દીપ્ત સર્વ બન્યું તળે.

અંધકારતણે ઊંડે હૈયે એણે ખોદ્યા કૂવા પ્રકાશના,

શોધાયાં ન હતા એવાં ઊંડાણોને રૂપ લેતાં બનાવિયાં,

અવ્યાહૃત વિરાટોને આપ્યો પોકાર કંપતો,

ન કિનારો, ન વા વાચા, ને ન તારા,-

એવા મોટા વિસ્તારોની મહીં થઇ,

મૌનમાંથી અનિર્વાચ્ય કેરા કાપી કાઢાયલા

દૃષ્ટિ દેતા વિચારોના ટુકડાઓ વહી આણ્યા ધરા પ્રતિ.

અવાજે એક હૈયામાં સમુચ્ચાર્યું ન ઉચ્ચારેલ નામને,

સ્વપ્ન મેળવવા માટે નીકળેલા વિચારનું,

અટતું અવકાશમાં

અદૃશ્ય ને નિષેધેલા ગૃહ મધ્યે પ્રવેશિયું :

સ્વર્ગીય દિનનો દિવ્ય ખજાનો હાથ આવિયો.

ઝગ્યો એનો રત્નદીપ ઊંડેરે અવચેતને;

ઊંચકી ધરતાં એણે કર્યાં ખુલ્લાં ગુહામધ્યતણાં ધનો,

ઇન્દ્રિયગ્રામના ચોર કંજૂસ વ્યવહારિયા

વાપર્યા વણ રાખે છે સંરક્ષાયેલ જેમને

રા્ત્રિના વ્યાલના પંજા હેઠ, વીંટી

ગડીઓમાં મખ્ મલી અંધકારની,

ને તે સૂતા પડેલા છે ગુહા મધ્યે, મૂલ્યે અમૂલ્ય જેમના

લીધું હોત બચાવી જગ સર્વને.

હૈયે પ્રભાતને ધારી જતું એક તમિસ્ર ઢૂંઢતું હતું

નિત્ય પાછી આવનારી વિશ્વે વ્યાપ્ત થતી વિભા,

જો આગમની વાટ વિશાળતર રશ્મિના,

અને મોક્ષણની સૂર્ય કેરાં લુપ્ત ઘણોતણા.

બિગાડ છોડતા ઈશ કેરા ભવ્ય ઉડાઉપણથી થતા

કર્યે અતિવ્યથી સૃષ્ટિ કેરા, સ્રસ્ત પ્રમાદથી

તલહીન જગે ત્યાંની વખારોમાં રખાયેલું,

અને ચોરાયલું છાના સિંધુના પણિઓ વડે,

એવું સોનામહોરનું ધન શાશ્વતનું તહીં

સ્પર્શ--દૃષ્ટિ--મનીષાથી બચાવી સંઘરાયલું,

અજ્ઞાન ઓધનાં અંધ કંદરોમાં તાળાં વાસી રખાયલું,

કે રખે માણસો તેને મેળવીને

બની જાય દેવલોક સમોવડા.

અદૃશ્ય શિખરો માથે જ્ઞાનજ્યોતિ આપી છે એક દર્શને,

નિ:શબ્દ ગહનોમાંથી પ્રજ્ઞાએ વિતરી પ્રભા;

નિગૂઢતર વ્યાખ્યાએ મહાંત સત્યને કર્યું,

વિપર્યાસ મહાભવ્ય રાત્રિ ને દિનનો થયો;

સઘળાં જગનાં મૂલ્ય બદલાયાં

જીવનોદ્દેશનો ઉત્કર્ષ સાધતાં;

મનવી મનનો મંદ શ્રમ આણી શકંત જે

તેથી પ્રાજ્ઞતરા વાણી ને વિચાર બૃહત્તર પ્રવેશિયો,

સાન્નિધ્ય એક ને એક મહિમા જે સર્વત્ર અવલોકતી

તે સંવેદનની ગૂઢ શક્તિ પામી પ્રબોધતા.

તોતિંગ યંત્ર પે ધાર્યું, મૂઢભાવે ગોળ ગોળ ફર્યે જતું

હોય એવું ન નિશ્ર્ચેષ્ઠ રહ્યું જગત આ હવે;

એણે દૂર કરી દીધો જંગી નિર્જીવ મોખરો,

યંત્રકાર્ય રહ્યું ના એ, ના રહ્યું એ કાર્ય યા દૈવયોગનું,

પ્રભુના પિંડ કેરી એ જીવમાન ગતિ રૂપ બની ગયું.

આત્મા એક છુપાયેલો રૂપોમાં ને બલોમહીં

ચલાયમાન દૃશ્યોને સાક્ષીરૂપે નિહાળતો :

સૌન્દર્યે ને સદા ચાલુ ચમત્કારે પ્રવેશવા

દીધો અંદર અવ્યક્ત આત્મા કેરા પ્રકાશને :

નિરાકાર નિત્ય આવ્યો ચાલી અંદર પામવા

સતત્વોમાં ને વસ્તુઓમાં પૂર્ણતા સ્વસ્વરૂપની.

રાખી ના જીવને રૂપે મંદતા ને નિરર્થતા.

જગજીવનસંગ્રામે અને ઉથલપાથલે

દીઠી પ્રસવની પીડા નૃપે દેવાત્મજન્મની :

ગુપ્ત એક હતું જ્ઞાન છૂપા અજ્ઞાનવેશમાં;

વિધાતા રાખતો ઢાંકી અણદીઠી અવશ્યંભાવિતા વડે

સર્વસમર્થ સંકલ્પ કેરી લીલા યદૃચ્છા જ્યાં પ્રવર્તતી.

પ્રભા, પ્રહર્ષ ને જાદૂ--સર્વાનંદસ્વરૂપ એ

અવિજ્ઞાત વિરાજંતો હતો હૃદય-ભીતરે ;

બંદી મુદાતણું મુક્તિમૂલ્ય દુઃખો ધરાતણાં.

સુખી આત્મિક સંસર્ગ ચાલી જાતિ ઘડીઓ રંગતો હતો;

હતા દિવસ યાત્રીઓ પૂર્વનિશ્ચિત પંથના,

ને રાત્રીઓ હતી તેના ધ્યાનમગ્ન આત્માની સહચારિણી.

દિવ્ય આવેગથી તેનું હૈયું સારું તેજીમંત બન્યું હતું;

ઢસડતો જતો કાળ

પલટાઈ બન્યું એનું પ્રયાણ ભવ્યતાભર્યું ;

વિભુ વામન ઊંચેનાં વણજીત્યાં જગતોએ વધી ગયો,

એના વિજયને માટે પૃથ્વીલોક બન્યો બેહદ સાંકડો.

માનવી લધુતા કેરી પર ભારે પગે જતી

એક અંધી શક્તિ કેરી ગતિની નોંધ રાખતું

હતું જીવન જે એકવારનું તે

બન્યું હાવે ખાતરીથી પ્રભુ પાસે લઇ જતું,

અસ્તિત્વ ધરતું રૂપ એક દિવ્ય પ્રયોગનું,

ને વિશ્વ અંતરાત્માને માટે તક બની ગયું.

પદાર્થજડતા મધ્યે આત્માની ગર્ભધારણા

અને પ્રસવ જીવંત રૂપોમાં-એ બન્યું જગત્ ,

ધર્યો પ્રકૃતિએ ગર્ભાશયે અમૃતરૂપને,

જેના દ્વારા સમારોહી ઊર્ધ્વે પોતે જાય શાશ્વત જીવને.

આત્મા પોઢ્યો હતો એનો ઉજ્જવલ સ્થિર શાંતિમાં,

કરતો સ્નાન ઉત્સોમાં પવિત્ર બ્રહ્યજ્યોતિના,

સદાસ્થાયી સૂર્ય કેરાં કિરણોએ પ્રકાશિત

પ્રજ્ઞામયતણાં મોટાં ક્ષેત્રોમાં ઘૂમતો હતો.

ભીતરે દેહનો સૂક્ષ્મ આત્મા સુદ્ધાં અંશોને નિજ પાર્થિવ

ઉઠાવી શકતો ઊંચે ઉન્નતતરની પ્રતિ,

ને દિવ્યતર વયુનો 

ઉચ્છવાસ એ લહેવાને શક્તિમાન બન્યો હતો.

પ્રભુતા પ્રતિ યાત્રા તો કયારનીયે એની ચાલુ થઇ હતી :

તે વેગી હર્ષના પાંખવંત પવનની પરે ઊંચકાઈ જતો હતો,

પોતે જેને ધારવાને ના હમેશાં સમર્થ તે જ્યોતે ઉદ્ધાર પામતો,

સર્વોચ્ચ સત્યથી ર્ હેતી મનની જેહ દૂરતા તે એણે અવ છે તજી ,

અશક્તિ પ્રાણની ખોઈ પરમાનંદ પ્રાપ્તિની.

આપણામાં રહેતું જે દબાયેલું

તે બધાએ સમારંભ કર્યો પ્રકટવા તણો.

એના આત્માતણી આમ મુક્તિ અજ્ઞાનથી થઇ,

અધ્યાત્મ પલટો પ્હેલો થયો એના મનનો ને શરીરનો.

પ્રભુનું જ્ઞાન રેલાઈ ઊર્ધ્વમાંથી આવ્યું વિશાળ વ્હેણમાં,

નવું જગતનું જ્ઞાન ભીતરેથી વધ્યું વિસ્તાર પામતું,

વિચારો નિત્યના એના ઊંચી આંખો નિહાળતા

સત્યરૂપ અને એકસ્વરૂપને,

છેક સામાન્ય કર્મો યે એનાં આંતર જ્યોતિથી

ઉભરી આવતાં હતાં.

રાખે પ્રકૃતિ સંતાડી તે રેખાઓ પ્રત્યે બનેલ જાગતો,

આપણી દૃષ્ટિ પ્હોંચે ના એવી એની ગતિઓ સાથ મેળમાં

રહેલો એ બન્યો એકરૂપ એક અવગુંઠિત વિશ્વ શું.  

એની પકડ ઓચિંતી કબજે કરતી હતી

ઉદ્ ગમો સૃષ્ટિની સૌથી બલિષ્ઠ શક્તિઓતણા ;

અજ્ઞાત લોક્પાલોની સાથે એ બોલતો હતો,

જોતો ' તો રૂપ ના જેને આપણી આ મર્ત્ય આંખો નિહાળતી.

અદૃશ્ય સત્ત્વ લેતાં' તાં રૂપ એની વિશાળ દૃષ્ટિ સન્મુખે,

વિશ્વ કેરાં બળો એણે અવલોકયાં લાગેલાં નિજ કાર્યમાં,

અને અનુભવ્યો ગૂઢ થકી ધક્કો

માનવીની ઈચ્છાને હડસેલતો.

કાળ કેરાં રહસ્યો તો એને માટે બની ગયાં

કો વાર વાર વંચાઈ ગયેલા ગ્રંથના સમાં;

ભાવિ ને ભૂતની લેખસામગ્રી દફ્ તરે ચઢી

અંતરિક્ષતણે પાને ઉતારાઓ

પોતાના રૂપરેખાએ આંકીને આપતી હતી.

વિધાતાની ચાતુરીએ એકરૂપ અને સંવાદિતા ભર્યું

એનામાંનું મનુષ્યત્વ પ્રભુ કેરી

સાથોસાથ પગલાં ભરતું હતું.

કર્મો એનાં દગો ન ' તાં અંત:સ્થ જ્યોતને.

પૃથ્વીની પ્રતિના એના મોખરાની ઘડી આણે મહંતતા.

એના દેહાણુઓ મધ્યે ઉચ્ચભાવ પ્રતિભા એક પામતી

જાણતી જે મર્મ એનાં પ્રારબ્ધ-બદ્ધ કર્મનો,-

કર્મ જેહ

આત્મા નિ:સીમતાઓમાં જિંદગીના વૃત્તની પાર રાજતી

અસંસિદ્ધ શક્તિઓનાં પગલાંઓ સાથે સંવાદ સાધતાં.

નિરાળો એ રહેતો ' તો એકાંત નિજ ચિત્તના,

ઘડતો માનવીઓનાં જીવનો અર્ધદેવ એ :

મહેચ્છા એક આત્માની જાતિ કેરો ઉદ્ધાર કરતી હતી;

ક્યાંથી આવેલ છે એ તે કોઈએ જાણતું ન ' તું.

બળો વિશ્વતણાં એના બળ સાથ સંકળાઈ ગયાં હતાં;

પ્રથ્વી કેરી ક્ષુદ્રતાને ભરી દેતી

વિસ્તારોએ નિજ નિ:સીમતાતણા,

યુગને પલટો દેતી શક્તિઓને

એ પોતામાં આકર્ષી આણતો હતો.

સામાન્ય દૃષ્ટિને માટે અપ્રમેય બનેલ એ

આગામી વસ્તુઓ માટે બીબાંરૂપ મહાસ્વપ્નો બનાવતો,

પોતાનાં ચરિતોને એ

કાળ સામે ટકી ર્ હેવા કાંસાની જેમ ઢાળતો.

કાળમાં ભરતો એ જે પગલાં તે

માનવોની ફલંગોને ક્યાંય પાછળ મૂકતાં.

એકાકી દિવસો એના દીપ્તિમંત હતા સૂર્યદિનો સમાં.

વધારે ઉચ્ચ શૃંગોની પ્રત્યે જોતા શિખરે એક એ ખાડો.

અનંત પ્રતિનાં આદ્ય ઉપાગમન આપણાં

છે અદ્ ભુત કિનારીએ સૂર્યોદય-વિભૂતિઓ,

ન દેખાતો જહીં સૂર્ય પ્રજજવલંત વિલંબ કરતો હજુ.

અત્યારે આપણે જોતા તે છે છાયા-માત્ર આગમનીયની.

દર અજ્ઞાતની પ્રત્યે પૃથ્વી કેરી દૃષ્ટિ ઉન્મુખ થાય જે

તે તો પ્રસ્તાવના માત્ર ભવ્યભવ્ય અધિરોહણની, જહીં

સમ ભૂતલને ત્યાગી માનવાત્મા શોધવા નીકળી પડે

સત્તાને પરમાત્માની અને દૂર પ્રભા શાશ્વત જ્યોતિની.

છે આ જગત પ્રારંભ અને પાયો, પ્રાણ ને મન જે સ્થળે

ઈમારતો કરે ઊભી પોતાનાં સપનાંતણી;

અજન્મા શક્તિએ એક કરવું પડશે તહીં

નિર્માણ સત્યતાતણું .

મૃત્યુમુક્ત ભુલાયેલા ભાવો વિરાટ આપણા

શૃંગોમાં આત્મના વાટ આવિષ્કારતણી જુએ;

સત્-તાના વણમાપેલા વિસ્તારો ને ઊંડાણો આપણાં જ છે.

અનિર્વાચ્ય ગુહ્ય કેરી સાથ નાતો ધરાવતાં,

નિગૂઢ, નિત્યભાવી ને અસાક્ષાત્કૃત કાલમાં,

સ્વર્ગ કેરાં પડોશીઓ શિખરો છે નિસર્ગનાં.

આપણી શોધની પ્રત્યે સીલબંધ

પ્રદેશો આ ઉત્તુંગ શિખરોતણા,

બહિ:પ્રકૃતિના માર્ગો વ્યવહારાર્થ, તે થકી

આવેલા દૂર દૂર કૈ,

એટલા તો ઉચ્ચ કે જ્યાં શ્વાસોચ્છવાસ

આપણી આ મર્ત્ય એવી જિંદગીના ન ચાલતા,

તેમની પ્રતિ નિર્દેશ કરે ઊંડો

 ભુલાયેલો ઘાઢ સંબંધ આપણો,

ને ગુમાવેલ એ શુભ્ર આનંત્યોને

સંમુદા ને પ્રાર્થનાનો સાદ મંદ સ્વરે થતો.

આપણા અંતરાત્મામાં દૃષ્ટિપાત થતો ના હોય આપણો,

કે પોઢ્યા હોઈએ પૃથ્વીલોકની ચેતનામહીં,

તે છતાં આપણામાં છે અંશો જ્યોતિ પ્રત્યે વિકાસ પામતા,

છે પ્રદેશો પ્રભાવંત, ને સ્વર્ગો સ્વસ્થભાવનાં,

ભવ્યતાનાં ને મહંત મુદાનાં સ્વર્ણધામ છે,

દેખી કો ન શકે એવા દેવતાને માટે દેવાલયોય છે.

આપણામાં વિલંબાતી અરૂપા સ્મૃતિ છે હજુ.

ને અંતર્મુખતા પામે દૃષ્ટિ ક્યારેક તે સમે

પૃથ્વીનો પડદો અજ્ઞ

આપણી આંખોની સામે રહેલો ઊંચકાય છે;

ને અલ્પ કાળને માટે ચમત્કારી મુક્તિનો લાભ થાય છે.

પામેલા જિંદગી રૂપે ચાપડાએ બાંધેલી અનુભૂતિની

આ સાંકડી કિનારીને પૂઠે આપણ રાખતા,

સંચારો આપણા અલ્પ ને અધૂરી પહોંચોને તજી જતા.

અવિનાશી પ્રભા કેરા પ્રદેશો અપ્રકંપ જે,

નીરવ શક્તિનાં સર્વદર્શી શૃંગો સેવાતાં પક્ષિરાજથી,

જ્યોત્સ્ના-જવાલાબ્ધિઓ ક્ષિપ્ર અગાધા સંમુદાતણા,

ને ચિદાકાશના શાંત વિસ્તારો અણસીમ જે,

ત્યાં આત્મા આપણા ભવ્ય ને એકાંત ઘડીઓએ જઈ શકે.

આત્મોત્ક્રાંતિતણી ચાલી રહેલી પ્રક્રિયા મહીં

કોઈ વાર અનિર્વાચ્ય રહસ્યમાયતા કરે

પસંદ માનવાધારે ઊતરી આવવા અહીં.

ઊર્ધ્વ કેરી હવામાંથી આવે નીચે ઉચ્છવાસ એક ઊતરી,

સાન્નિધ્ય ઊંચકાઈને આવે એક,

જ્યોતિ એક થાય જાગૃત દોરતી,

એક નિ:સ્પંદતા વ્યાપી જતી સૌ કરણો પરે :

કોઈ કોઈ સમે પાકે આરસ શિલ્પ શો

પાષણ-સ્થિરતા ધારી બને છે દેહ બેસણી,

શાશ્વતી શાંતિની મૂર્તિ થતી સ્થાપિત જે પરે.

ભભૂકતી પ્રવેશે છે શક્તિ એક આવિષ્કરણ લાવતી ; 

વિરાટ કોક ઊંચેના મહાભુવનખંડથી

ભીતરે ઘૂસતું જ્ઞાન

પૂઠે ખેંચી ભાસમાન સમુદ્રો નિજ લાગતું,

ને એ શક્તિ તથા જ્યોતે થતી પ્રકૃતિ કંપિતા.

કોઈ વાર આપણો લે કબજો કો દિવ્ય વ્યક્તિ મહત્તરા,

ને તે છતાંય જાણીએ આપણે કે એ વ્યક્તિ આપણી જ છે :

આત્માઓનો આપણા યા અર્ચીએ નાથ આપણે.

પછી આછું થઇ તૂટી પડે ક્ષુદ્ર દેહાભિમાન આપણું ;

પોતે છે ભિન્ન કૈ એવો તજી આગ્રહ સર્વથા,

જુદા જન્મતણો મૂઢ આચાર પાળવો તજી,

સૃષ્ટિ ને ઈશની સાથે ઐકયમાં એ રાખી આપણને જતું.

અંતર્દીપો જળાવેલા હોય, ને જિંદગીતણા

માનીતા બ્હાર રાખેલા હોય મ્હેમાન, તે સમે

એકાકી આપણો આત્મા બેસી વાતો

કરે પોતાતણાં ગૂઢ અગાધ શું.

તે વારે કરતી ખુલ્લાં નિજ દ્વારો વિશાળતર ચેતના:

અકાળ મહિમા કેરું રશ્મિ એક ઊતરી ક્ષણ આવતું,

આપણી બંદિ ને દીપ્ત માટી સાથે અનુસંધાન સાધાતું,

આપણાં જીવનો પરે

મહાકાય જતું મારી પોતાની શુભ્ર છાપ એ.

ક્ષેત્રે વિસ્મૃતિના મર્ત્ય મનના, ધ્યાનને લયે

આ પૃથ્વીની ન એવી કો અપૂર્વ અનુભૂતિને

થતા પ્રત્યક્ષ ઊંડેરા એકાંતે અંતરાત્મના,

બને ગોચર સંજ્ઞાન-સંકેતો શાશ્વતીતણા.

સામે ખુલ્લું થતું સત્ય મન જાણી શક્યું ન જે,

સુણતા આપણે મર્ત્ય કર્ણે જે ન કદી સુણ્યું,

થતાં સંવેદનો સ્થૂલ ઇન્દ્રિયે ન કદી  થતાં,

સામાન્ય હૃદયો જેથી ડરી જેને હઠાવતાં,

તેને પ્રેમ આપણો દે પસંદગી.

પ્રકાશમાન સર્વજ્ઞ સામે ચિત્ત આપણાં ચુપકી ધરે :

આત્માના આલયોમાંથી આહવાન એક સાદ દે ;

સુવવર્ણોજજવલ એકાંતોમહીં અમર અગ્નિનાં

ભેટો આપણને થાય ઈશ-સ્પર્શે જન્મતી સંમુદાતણો.

રહેતો આપણામાં ને આપણાથી અજાણ જે

તે બૃહત્તર આત્માનાં આ છે સહજ લક્ષણો;

માત્ર ક્યારેક આવે છે આ પ્રભાવ સુપાવન,

સમર્થતર ક્લ્લોલો ભરતીના ધારે જીવન આપણાં,

ને દિવ્યતર સાન્નિધ્ય ચલાવે છે ચિદાત્મને.

કે ફાટી નીકળે કૈંક પાર્થિવાવરણો થકી,

શ્રી અને સુષમા એક આધ્યાત્મિક પ્રકાશની, 

જીહવા મર્મરતી સ્વર્ગધામના એક અગ્નિની.

એ છે આપણ પોતે ને જેનો આપણને થતો

ભાવાનુભવ એવો કો અજાણ્યો એક ઊર્ધ્વનો,

અદૃષ્ટ એ પ્રવર્તે છે જાણે પોતે નથી એવા પ્રકારથી;

રેખા અનુસરે છે એ અનાઘનંત જન્મની,

છતાં એ મરતો લાગે એના મર્ત્ય દેહના મૃત્યુ સાથમાં.

ભવિષ્યે પ્રભુ-પ્રાકટ્ય થવાની હોઈ ખાતરી

પળો ને ઘટિકાઓની ગણના કરતો ન એ;

મહાન, ધીર, ને શાંત જોતો એ શતકો જતાં,

ખાતરીબંધ ને બુદ્ધિપૂર્વ વિશ્વ--

શક્તિ કેરા કાર્યની પ્રક્રિયામહીં,

આવિષ્કાર બધાકેરો કરનાર કાળની દીર્ધ કૂચમાં

આપણા પલટા કેરો ધીરે થાતો ચમત્કાર પ્રતીક્ષતો.

છે એ મૂળ અને ચાવી સમસ્યાની સર્વતોભદ્ર ચાલતી,

અધિમાનસ એ મૌન, અવાજ અંતરાત્મનો,

હૃદયે રાજમાના એ મૂર્તિ પ્રાણ-પ્રતિષ્ઠતા,

ભત્તિ-મુક્ત બૃહત્તા એ, ને અગાધ ઊંડું છે એક બિન્દુ એ,

આભાસો અવકાશે જે ગૂઢગૂઢ, સત્ય એ તે સમસ્તનું,

પ્રયાસો આપણા જેને માર્ગે તે સત્સ્વરૂપ એ,

આપણાં જીવનો કેરો ગુપ્ત ને ભવ્ય ભેદ એ.

પ્રભુના મધુકોષોમાં મધુનો એ મહાનિધિ,

તિમિરાવરણે છાઈ ઉજ્જવલંત મહાધુતિ,

પરમાત્મપ્રભા કેરો મહિમા દિવ્ય આપણો,

વિશ્વાનંદતણો ઉત્સ સુવર્ણવર્ણ આપણો,

ઢાંક્યું મૃત્યુ-પિછોડીએ આપણું અમૃતત્વ એ,

આપણી અણજન્મેલી દિવ્યતાનું સ્વરૂપ એ.

ક્ષણજીવી વસ્તુઓનું સુપ્ત શાશ્વત બીજ જ્યાં

ત્યાં એ પ્રારબ્ધ આપણું

આપણે કાજ સંરક્ષી રાખી મૂકે આત્માનાં ગહનોમહીં.

સજજડબંધ બીડામાં છુપાવેલી આપણી જિંદગીતણા,

જાદુઈ એક ચાવી છે હમેશાં આપણી કને.

દેદીપ્યમાન કો એક સાક્ષી મંગલ મંદિરે

કાળમાં થઈને જોતો, જોતો અંધ દીવાલો પાર રૂપની;

એની આવૃત્ત આંખોમાં અકાલ જ્યોતિ એક છે;

વાણીએ વર્ણ્ય ના એવી વસ્તુઓ ગુપ્ત એ જુએ,

જાણે છે લક્ષ્ય એ ભાન વિનાના વિશ્વલોકનું,

ને યાત્રી વરસો કેરા રહસ્યમય હાર્દનું.

કિંતુ સૌ પડદા પૂઠે, સૂક્ષ્મે સ્થિત, નિગૂઢ છે;

એને જરૂર છે અંત:સ્ફુરણાયુક્ત હાર્દની

ને અંતર્મુખતાતણી,

અધાત્મ-દૃષ્ટિની શક્તિ કેરી એને જરૂર છે.

નહીં તો આપણા જાગૃત્ મન કેરી ક્ષુદ્ર ક્ષણિક દૃષ્ટિએ

લાગે કે છે જિંદગીનો સંદિગ્ધ માર્ગ આપણો

લક્ષ્યહીન મુસાફરી,

કો દૈવયોગના દ્વારા નક્કી નામ કરાયલી,

કે કો સંકલ્પના સ્વૈર કાર્યનું પરિણામ એ.

અવશ્યંમભાવિતા યા એ ધ્યેયહીના અકારણા

ઈચ્છાવિરુદ્ધ છે જેને પડ્યું પ્રકટવું અને

અસ્તિમાં આવવું પડ્યું.

કૈ ન જ્યાં સ્પષ્ટ ને નક્કી એવું જે આ ક્ષેત્ર સઘન તે મહી

લાગે આપણને પ્રશ્નરૂપ હસ્તીય આપણી,

આપણી જિંદગી લાગે પ્રયોગ કિલષ્ટતા ભર્યો,

ને જીવ આપણો એક અજાણ્યા અજ્ઞ લોકમાં

કોક ટમકતી જોત જેવો અસ્થિર લાગતો,

ને પૃથ્વી કો અકસ્માત જડ યાંત્રિકતા ભર્યો,

મૃત્યુની જાળ જે મધ્યે ભાગ્યયોગે આપણે પ્રાણ ધારતા.

શીખ્યા જે આપણે છીએ તે જણાતું સાશંક અનુમાન સૌ,

થયેલી પ્રાપ્તિઓ લાગે માર્ગ માત્ર કે તબક્કો જ એક ત્યાં,

જેનો આગળનો છેડો છુપાયેલો આપણી દૃષ્ટિથી રહ્યો,

ઘટના યા અકસ્માત, યા દૈવયોગનો વિધિ.

અજ્ઞાતમાંહ્યથી થાય અજ્ઞાતે આપણી ગતિ.

ઉત્તર નહિ પામેલા પ્રશ્નો કેરી છાયાઓ ભૂતિભૂખરી

ઘેરી હમેશ રાખે છે અહિયાંની આપણી અલ્પ જિંદગી;

કળા અચિત્ તણાં ગુહ્યો સંજ્ઞાહીન ને ઉકેલાયલાં ન, તે

આરંભાતી ભાગ્ય કેરી રેખા પૂઠ ખડાં થતાં;

નાશવંતા દેહ કેરા ને અર્ધદીપ્ત ચિત્તના

બીજરૂપ અભીપ્સા જે, તે ઘેરી રાત્રિની મહીં

સદા માટે ગુમાવેલી અમૃત જ્યોતિની પ્રતિ

સચેતાગ્નિતણી એક શિખા ઊર્ધ્વ એકાકી નિજ ઊંચકે.

એકમાત્ર સુણે છે એ પડઘો નિજ સાદનો,

ને અજ્ઞ માનવી હૈયે આછો ઉત્તર આવતો,

ને પોતે કેમ આવ્યો હ્યાં ને કેમ દુઃખ છે અહીં

તેહને સમજ્યા વિના,

અનુજ્ઞા પ્રભુ જે આપે જિંદગીના વિરોધાત્મક ભાસને,

કાળમાં અમૃતાત્માના જન્મના ફૂટ પ્રશ્નનને

પોતા સામે નિહાળતો.

સર્પાકાર જતા માર્ગે કલ્પોના કુંડલાકૃતિ

કૃષ્ણતમાં નિજાજ્ઞાન ક્રમણોની,

પૃથ્વી દેવી પરિશ્રમપરાયણા

કાળના રણની રેતી પસાર કરતી જતી.

એનામાં એક છે સત્-તા જેને જાણી લેવાની આશ એ કરે,

પોતે જેને સાંભળી ના શકે એવો

શબ્દ એક કૈક તેને કહી રહ્યો,

પોતે જેના રૂપને ના શકે જોઈ

એવું એને બેળે પ્રારબ્ધ પ્રેરતું.

પૃથ્વી શૂન્યમહીં કક્ષા અચેતા નિજ આંકતી,

માનોવિહીન પોતાનાં ઊંડાણોથી કરતી યત્ન ઊઠવા,

જોખમી જિંદગી લાભે, લાભે હર્ષ ફાંફાં ફોગટ મારતો;

વિચાર એક જેનામાં આવે ખ્યાલ

કિંતુ જેને ભાગ્યે જ જ્ઞાન થાય છે,

ધીરે ધીરે જાગતો તે એનામાં ને ચિંતનાભાવ સર્જતો,

જાગે વાણી ઉજાળંતી તેથી જયાદા લેબલોને લગાડતી;

મહાસુખથકી ન્યૂન એવી એક ફફડાટ ભરી ખુશી

હુમલો કરતી આવે આ સૌ સુંદરતા લઇ,

અવશ્ય પામશે નાશ એવી સુંદરતા લઇ.

પાયા એના ખેંચનારા દુઃખથી ગભરાયલી,

વસ્તુઓ ઉચ્ચ છે જેની પ્રાપ્તિ બાકી તેનું ભાન ધરાવતી,

સુખ-શાંતિ હરી એની લેનારી કો એક આંતર પ્રેરણા

અનિદ્ર નિજ હૈયામાં એ અખંડિત પોષતી.

આત્મસંગ્રામ દ્વારા ને દુઃખ દ્વારા પ્રકંપતા,

જ્ઞાનહીન અને કલાન્ત અજય્યા એ ચહી રહી

પૂર્ણતા શુદ્ધ પોતાના દૂષિતાત્મા માટે જેની જરૂર છે,

નિજ પાષાણ ને પંકે પ્રભુકેરો એ પ્રાણોછવાસ પ્રાર્થતી.

પરાજય પછીયે જે રહે એવી શ્રદ્ધાની એ સ્પૃહા કરે,

મૃત્યુ ના જાણતો એવા પ્રેમની એ વાંછે વિશ્વસનીયતા,

નિત્યનિશ્ચિયવંતા કો સત્યની પ્રાર્થતી પ્રભા.

જ્યોતિ કો એક એનામાં બઢે, એ બોલતી બને,

પોતાની અવસ્થાનું અને કીધેલ કર્મનું

જ્ઞાન મેળવતી થતી,

કિંતુ એક જરૂરી જે સત્ય છે તે હાથથી છટકી જતું.,

પોતે ને સર્વ જેનું તે પોતે એક પ્રતિક છે

તે સર્વ સરકી જતું.

પ્રેરતો પગલાં એનાં કર્ણમાંહે જપતો સ્વર અસ્ફુટ,

બળ જેનું લહે છે એ, અર્થ કિંતુ ન જાણતી;

જવલ્લે આવતાં થોડાં માર્ગદર્શક સૂચનો,

મસ્તિષ્ક ભેદતી એનું આવે જંગી ઝબકો પૂર્વજ્ઞાનની

ને ક્યારેક સ્વપ્નમાં ને ધ્યાનમાં એ હોય' છે ઊતરેલ તે

સમે એ હોય છે ચૂકી સત્ય જે તે

એને ડોકું કાઢીને અવલોકતું,

ને જાણે લાગતું કે તે દૂર હોવા છતાંય છે

પોતાના અંતરાત્મમાં.

આવે છે પલટો પાસે, ભાગતો જે એના તર્કવિચારથી,

ને મોકૂફ હમેશાં જે બળાત્કારે યત્ન ને આશા પ્રેરતો,

ને છતાં મર્ત્ય આશાને માટે હિંમત ભીડવા

લાગતો એ મહાન હદપારનો

ઊર્દ્વની શક્તિઓ કેરું એને દર્શન ભેટતું ,

જાણે કે કોઈ ખોવાયાં પાસા આવતા

હોય ના લઈને દૃષ્ટિ આભાવંતી

ને મહંતપડેલી નિજથી જુદી.

પછી પ્રેરાય છે પોતે જે નથી તે બધા પ્રતિ,

ને પોતાનું કદી ન્હોતું તેની પ્રત્યે નિજ બાહ પ્રસારતી.

અચેત શૂન્યની પ્રત્યે લંબાવી નિજ બાહુઓ

અદૃશ્યરૂપ દોવોને ભાવાવેશે ભરી એ પાર્થના કરે,

ને મૂગા દૈવ પાસેથી ને પ્રયાસે મચેલા કાળ પાસેથી

યાચતી આરજુ સાથે સૌની જયાદા જેની એને જરૂર છે

ને એને કાજ જે સૌથી છે વધારે અગમ્ય તે

મન જેમાં ન માયાના આભાસો આવતા કને,

સંકલ્પ જે કરે વ્યક્ત દેવત્વ અંતરાત્મનું,

બળ જેને ન પડતું ઠોકરાવું સ્વવેગથી,

હર્ષ જે નિજ છાયાને રૂપે ખેંચી લાવતો નહિ શોકને.

આની છે ઝંખના એને, ને લાગે છે

એને કે એ નિર્માયાં નિજ કાજ છે :

પોતાનો હક છે એવો કરી દાવો માગે સ્વર્ગાધિકાર એ.

છે એનો વાજબી દાવો, અને એને

સર્વ-સાક્ષી દેવો સંમતિ આપતા,

બુદ્ધિની જ્યોતિથી મોટી જ્યોતિ જે એક તે મહીં

સ્પષ્ટ જણાય એ :

દસ્તાવેજો એહના છે અંત:સ્ફુરણ આપણાં;

ઇનકાર કરે જેનો વિચારો અંધ આપણા

તેને આત્મા આપણા અપનાવતા.

પાંખવંતી કલ્પનાઓ પૃથ્વીની નભુપુષ્પ શી,

અને અશક્ય છે જે તે પ્રભુ કેરી નિશાની ભાવિ વસ્તુની.

વર્તમાન દશા પાર કિંતુ જોવા વિરલા જ સમર્થ છે,

યા છલંગી જવા વાડ જટિલા આ આપણી ઇન્દ્રિયોતણી,

જે બધું બનતું પૃથ્વી પરે, ને જે બનતું પારપાર, તે

મર્યાદામુક્ત કો એક યોજનાનાં જ અંગ છે,

જેને સ્વહૃદયે રાખે અને જાણે માત્ર એક્સ્વરૂપ જે.

આપણી ઘટનાઓ જે બાહ્ય કેરી તેનું છે બીજ ભીતરે,

ને આકસ્મિકતા જેવું અનિયંત્રિત દૈવ જે,

સમજાય ન એવો જે પરિણામો કેરો મોટો સમૂહ આ,

તે રેખાંકન છે મૂક સૂચવંતું

સત્યોને જે અણદીઠ પ્રવર્તતાં.

અજ્ઞાતરૂપનાં ધારાધોરણોથી જ્ઞાત સૃષ્ટિ રચાય છે.

આપણા જીવનાભાસો સર્જનારા બનાવ જે

તે ગુપ્ત લિપિ છે જેનાં ગૂઢ કંપન જાગતાં,

જવલ્લે કરતા જેનો અચિંતો યોગ આપણે

કે અસ્પષ્ટપણે જેની કરતા અનુભૂતિઓ,

દાબી રખાયેલી સત્ય ચીજોનું પરિણામ એ,

પાર્થિવ દિવસે જેનો ભાગ્યે ઊદય થાય છે:

અકસ્માત પ્રસંગોની મધ્યમાં બોગદું કરી નિગૂઢ શક્તિઓતણા

આત્માના સૂર્યમાંથી તે પોતાનો જન્મ પામતા.

પરંતુ કોણ ભેદીને ગૂઢ ભૂગૃહ-ગર્તને

જાણશે કે કઈ આત્મા કેરી ઊંડી જરૂરતે

દૈવિક કર્મ ને તેના પરિણામ કેરો નિર્ણય છે કર્યો ?

રોજિંદાં કર્મની રૂઢ રીતિમાં લીન આપણી

આંખો બહારના દૃશ્યે  માંડેલી મીટ રાખતી;

ઘટના-ચક્રનો ઘોર આપણે સુનતા ધ્વનિ ,

આશ્ચર્ય પામતા ગુપ્ત કારણે વસ્તુઓતણા.

કિંતુ જો આપણે આત્માવસ્થા રાખી શકીએ આપણી મહીં,

મોં-ઢાંક્યો દેવતા કેરો સાંભળી જો શકીએ સાદ આપણે,

તો પૂર્વદૃષ્ટિ સંપન્ન જ્ઞાન જેહ તે બની જાય આપણું .

અત્યંત વિરલું છે એ કે જે અવશ્ય આવશે

તેની નંખાય છે છાયા ક્ષણમાં જ

જ્ઞાન કરી ગુપ્ત ઇન્દ્રિયની પરે, 

જેને સંવેદના થાય ધક્કો દેતા અદ્શ્યની,

ને જવલ્લે જ જે થોડા આનો ઉત્તર આપતા

તેઓમાં વિશ્વરૂપિણી

સંકલ્પશક્તિ પોતાની મહાભારત પ્રક્રિયા

દ્વારા નિજ સ્વરૂપને

આપણી દૃષ્ટિને માટે સુગોચર બનાવતી,

આપના મનની સાથે એકતામાં સ્થાપતી મન વિશ્વનું.

આપણે અવલોકીએ, સ્પર્શીએ, ને વિચારથી

તર્ક બાંધી શકીએ જે તણો તેની ખીચોખીચ કમાનમાં

આપણી પ્હોચને માટે સીમા નક્કી થયેલી છે,

ને જવલ્લે પ્રબોધાતી જ્યોતિ અજ્ઞાતરૂપની

પેગંબર અને દ્રષ્ઠા આપણામાં જગાડતી.

મૃત ભૂત બનેલો છે પૃષ્ઠભૂમિ અને આલંબ આપણો;

આત્મા છે મનનો બંદિ, આપણા ક્રમના બની

રહીએ દાસ આપણે;

કરી ન શકતા દૃષ્ટિ મુક્ત જોવા માટે પ્રજ્ઞાન-સૂર્યને.

પશુ-માનસ જે અલ્પ કાળનું તે તણો વારસ મનાવી,

હજુ બાળક ઓજસ્વી હસ્તે પ્રકૃતિ માતના,

પરંપરા પળો કેરી, તેમાં જીવન ધારતો;

બદલાતા વર્તમાન પર એનો અલ્પ શો અધિકાર છે;

સ્મૃતિ એની રહે તાકી ભૂત શા ભૂતની પ્રતિ,

ભાગે ભવિષ્ય એનાથી, ગતિ એની જેમ જેમ થતી જતી;

કલ્પેલાં કપડાં જોતો, મુખ એ ન નિહાળતો.

સજજ સીમિત સંદિગ્ધ બળથી બચાવતો

વિરોધી દૈવથી પોતે રળેલાં ફળ કર્મનાં.

સાથી એની પ્રાજ્ઞતાનો છે અજ્ઞાન મથામણ કર્યે જતું.

પરિણામ સ્વકૃત્યોનું જોવાને એહ થોભતો,

નિશ્ચય સ્વવિચારોનો કરી જોવા પ્રતીક્ષતો,

જાણતો નહિ અંતે એ રહેશે કે નહીં પાછળ જીવતો,

કે પૂર્વકાલના હાથી કે ભલ્લૂક સમ એ નાશ પામશે

પૃથ્વી ઉપરથી, પોતે છે રાજા રાજમાન જયાં.

પોતાના જીવનોદ્દેશ કેરું ભાન ન એહને,

પોતાના ઉચ્ચ ને ભવ્ય ભાગ્યને એ ન જાણતો.

અમર્ત્ય નિજ કૂટોએ

દીવાલો પાર દિક્-કાળ કેરી છે વાસ જેમનો,

વિચાર-બંધનોથી જે મુક્ત છે જીવનેશ્વરો,

નિર્માણ, દૈવ, સંકલ્પ શક્તિ કેરી પર જે આંખ રાખતા,

પ્રવીણ જે પ્રમેયે છે જગ કેરી જરૂરના,

કાળની ગતિને આપે પલટો જે

તે કલ્પધુતિ ને ઓજ જોવાને શક્તિમાન જે,

ન શોધાયેલ લોકોથી આવે છે જે જ્યોતિની કેસરો ધરી,

ને ઊંડા અંધ હૈયાએ જગ જયારે લાગેલું હોય છે શ્રમે,

ત્યારે

અગાઉથી ન જોયેલા બનાવોની પડઘીઓ છલંગતી

સુણે છે લાવતી પાસે ઊર્ધ્વના અસવારને,

ને કોલાહલ પૃથ્વીના અને ચોંકેલ બૂમની

પ્રત્યેક ધીરગભીર જે,

તે દેવો અમરાત્માઓ આવી આમ

પ્રભુના મૌનના શૈલો પ્રત્યે પાછા ફરી જતા;

છલંગે વીજળી જેમ, જેમ જાય મેઘમાળા ગડૂડતી,

તેમ તે જાય છોડીને નિશાનીઓ

પાદાક્રાંત હૃદયે જિંદગીતણા.

વિશ્વથી ઊર્ધ્વમાં ઊભા સ્રષ્ટઓ વિશ્વના રહે,

ગોચારા સૃષ્ટિમાં જોતા એના નિગૂઢ મૂળને.

ઠગારી બાહ્ય લીલાની પ્રત્યે લક્ષ્ય ન આપતા,

ક્ષણના કાર્યમાં વ્યગ્ર સંચાર પ્રતિ ના વળે,

કિંતુ તે સ્થિર ધારીને ધીરતા અજ-આત્મની,

કાર્ય-કારણને જોતી આંખ જોતી ન જેમને,

માનવી ભૂમિકા કેરે ઘોંઘાટે ન સુણાય જે,

તે ઘોર કાળ-ગાળાઓ વટાવી પાસ આવતાં

દૂર ભાવિતણાં ધીરાં પગલાં પ્રતિ કાન દે.

સાવધાન બનેલા એ કો અદૃષ્ટ એક સત્યતણી પ્રતિ

ભાવિને ભાખનારી ને ન દેખતી પાંખોનો પકડે રવ,

અવાજો પકડે કોઈ એક અગાધ મર્મના,

જડ-નિદ્રાતણે હૈયે ચિંતામગ્ન ગગણાટો સુણંત એ.

બેતમા જિંદગી કેરા કર્ણોએ જે ગુમાવ્યા મર્મરધ્વનિ

તેમને એ ગ્રહી શકે,

હૈયાકેરા ઘેરા ગહન શ્રોત્રથી

ચિંતનાની સર્વજ્ઞાન સમાધિમાં

ઈશ્વરાદેશની વાણી કરી ગ્રહણ એ શકે.

પસાર થઇ જાનારી આશાઓની ભ્રમણાઓતણી પરે,

આભાસની તથા વ્યક્ત કૃત્યની પીઠ-પુઠળે,

ઘડિયાળતણા કાંટા જેમ ચાલંત દૈવની

અને અસ્પષ્ટતાયુક્ત તર્કાનુંમાન પૂઠળે,

બળોનો મલ્લયુદ્ધે ને ખૂંદતા ચરણો વચે,

જય-યુદ્ધ-વિષાદોના વચગાળામહીં થઇ,

શંકાગ્રસ્ત દિનો મધ્ય ધ્યાનમાં ના

આવે એમ વળાંકો લઈને જતા,

પોતાનો અંત ના જોતા લાંબા પથતણી પરે,

હૈયું પૃથ્વીતણું જેને માટે પોકારતું રહે

તે મહાનંદને તેઓ સાવધાન નિહાળતા

તે તેની ભેટને માટે ગાફેલ ગતિમંત આ

દોરી જગતને જતા.

છદ્મવેશે છુપાયેલો પરમેશ પરાત્પર

થશે આરૂઢ આ રીતે સ્વસિંહાસનની પરે.

અંધારું ગાઢતા ધારે પૃથ્વી કેરા હૈયાને ગૂંગળાવતું,

દીપ રૂપે હોય માત્ર સ્થૂલ મન મનુષ્યનું,

તે વેળા રાતના ચોર જેમ સંતાઈ ચાલતો

એના ઘરમહીં એક અણદીઠ પ્રવેશશે.

સ્વલ્પ સુણાય એવો કો અવાજ એક બોલશે 

અને આત્મા એને આધીન વર્તશે,

મનના અંતરાવાસે ચુપકીથી શક્તિ એક પ્રવેશશે,  

દ્વારો જીવનનાં બંધ મોહિની ને એક માધુર્ય ખોલશે,

જીતી સુંદરતા લેશે જગ વાંધો ઉઠાવતું,

ઓચિંતી કબજે લેશે સૃષ્ટિને જ્યોતિ સત્યની,

પ્રભુ છૂપો પ્રવેશીને

બલાત્કારે મહાનંદ લેતું હૈયું બનાવશે,

ને પૃથ્વી અણધારેલી રીતે દિવ્ય બની જશે.

પેટાવશે અચિત્-તત્ત્વે બ્રહ્યજ્યોતિ, દેહમાં, બસ દેહમાં

પ્રાદુર્ભાવ પામવાની પવિત્ર જન્મની ક્રિયા,

પ્રબુદ્ધ બનશે રાત્રી તારાઓના સ્તોત્રસંગીતની પ્રતિ,

સુખે સંપન્ન યાત્રાનું દિવસો રૂપ ધારશે,

સનાતનતણી શક્તિતણો અંશ થશે સંકલ્પ આપણો,

વિચાર આપણો જાશે બની રશ્મિ અધાત્મ-સૂર્યમાળનું.

કોઈ હજુ સુધી જેને સમજે ના તેને  થોડાક દેખશે;

ડાહ્યાઓ કરતા વાતો કે સૂતા જે સમે હશે

તે દરમ્યાનમાં દેવ વૃદ્ધિંગત થતો હશે;

કેમ કે ન ઘડી એની હશે આવેલ ત્યાં સુધી

ઉપસ્થિતિતણું જ્ઞાન માનવીને થશે નહીં,

ન કાર્ય પડશે પાર ત્યાં સુધી ના એમાં વિશ્વાસ બેસશે.

પોતાના સત્યના જ્ઞાન વિનાની એક ચેતના

આડે માર્ગે દોરનારી ઉષાઓને શોધવા નીકળેલ જે,

આત્માના શ્યામ ને શુભ્ર અંતોની વચગાળ, તે

સમગ્રરૂપ દેખાતી અર્ધ-જ્યોતિ મધ્યમાં સંચરે અહીં :

સત્-તામાં એક છે ખાલી ગાળો જે, તે પરિપૂર્ણ વિચારમાં

અને સમગ્રતાયુક્ત શક્તિમાં કાપ મૂકતો;

ચકરાવે ફરે એ, કે રહે ઉભી અસ્પષ્ટ અંતરાળમાં

નિજ આરંભ ને અંતે વિષે સંદેહ રાખતી,

કે જાય દોડતી અંતે વિનાના માર્ગની પરે;

આદિ સંધ્યાથકી દૂર, દૂર અંતિમ જ્યોતથી

રહે એ કો બેશુમાર શૂન્ય અચેતની મહીં,

વિરાટ રિક્તતામાં કો આગ્રહી ચિંતના સમી,

જેમ દુબેધિ કો વાક્ય મનને લાખ લાખ કૈ

અર્થોની સૂચના કરે,

તેમ તે આપતી અર્થ આ આકસ્મિક સૃષ્ટિને.

શંકાસ્પદ પ્રમાણોને આધારે સ્થિત તર્ક કો,

ઊલટો સમજાયેલો સંદેશો, ને લક્ષ્ય-ભૂલ્યો

વિચાર ગૂંચવાયલો

આટલું જ બોલવાને સમર્થ એ.

અક્ષરો બે મહાકાય રાખતી એ અર્થની શૂન્યતા ભર્યા,

તે દરમ્યાન વચ્ચેની સંજ્ઞાને એ રજા વગર ફેરવે

જે વહી જાય છે ભેદી સમસ્યા રૂપ વિશ્વને,

જાણે કે ભાવિ કે ભૂત વિનાનું વર્તમાન કો

એના એ પરિવર્તોની પુનરાવૃત્તિઓ કરી

ધરી ઉપર પોતાની નિજ નિ:સાર શૂન્યમાં

ગોળ ગોળ ફર્યા કરે.

આમ સૃષ્ટિતણો હેતુ અવગુંઠિત થાય છે;

પૂર્વ અપર સંબંધ વિના પાનું વંચાયે વિશ્વનું યત:

અજાણી લિપિનીજેમ ચિહ્નો એનાં તાકે છે આપણી ભણી,

જાણે કોઈ વિદેશીય વાણી કેરે પટંતરે,

કે ચાવી વણની ગુપ્તસંજ્ઞાલિપિ વિભાસ્વરા,

દૃષ્ટાંતાત્મક કો એક પરમોચ્ચ કથાનો અંશ હોય ના.

મર્ત્ય જીવતણી આંખો સામે ધારણ એ કરે

નિરર્થક ચમત્કાર કેરા ભવ્ય સ્વરૂપને,

ક્ષણેક ટકવા માટે વેડફી જાત નાખતી,

કાળ કેરી કિનારીએ જન્મ ને મૃત્યુમાં થઇ

વહેનારી નદી છે એ જે કદી ના નિજ સાગર પામતી;

રાત્રીમાં એક જે અગ્નિ તે છે એના તેજસ્વી કાર્યની પ્રભા.

વિયુકત હવણાં છે જે વિપરીત અને દ્વિધા

કદી એકત્ર ના થાય એવા દૂર ઉત્કૃષ્ટ ગોલકો મહીં,

યા રાત્રી-દિનના સામસામા દૂર ધ્રુવો સમું

છે તેનો સાધવો યોગ, આપણી એ ગાઢ ગાઢ જરૂર છે.

આપણે પૂરવાનો છે

ઘોર ગાળો આપણો જ રચાયલો,

અનંતાતતણા ખુલ્લા સ્વરો સાથે

બંધ વ્યંજન એકાકી સાંત કેરો યોજવાનો રહ્યો ફરી,

આરોહશીલ આત્માની સંયોગી-ભૂમિ સાંકડી

એવી વિગ્રહરેખાએ સાંધવાનાં છે પદાર્થ તથા મન :

વસ્તુઓમાં રહ્યો છે જે ગૂઢ સંબંધ, તેહને

આપણે કરવાનો છે તાજો પાછો નવેસર,

આપણાં હૃદયોએ છે સંભારીને

લાવવાની લુપ્ત દિવ્યાત્મભાવના,

નિર્માણ કરવાનું છે પૂર્ણ શબ્દતણું પુન:,

આપણે જોડવાના છે એક નાદે આદિ ને અંત્ય અક્ષ્રરો;

આત્મા ને પ્રકૃતિ ત્યારે એકરૂપ બની જશે.

ધરાવે છે અંત બે આ રહસ્યમય યોજના.

આત્મા કેરા ચિહ્ નહીન બૃહદાકાશની મહીં,

શુભ્ર દિગંબરી એકરૂપ રે' નાર મૌનમાં,

નિરાળાં, સ્વર્ણ સૂર્યોની આંજી દેતી પ્રભા સમાં,

મર્ત્ય આંખે ન સ્હેવાતા કિરણે આવરાયાલાં,

પ્રભુનાં ચિંતનો કેરા એકાન્તે પ્રજવળી રહ્યાં

સામર્થ્યો ભ્રમનાં મુક્ત નિરપેક્ષ વિરાજતાં.

ઘવાયેલાં ઉરો જેની સમીપે ન જઈ શકે,

શોકને અવલોકંતા કલ્પને મળતાં ન જે,

નાખતી દુઃખની ચીસ શક્તિથી દૂર જે રહે,

તે પ્રહર્ષ, પ્રભા તે, ને તે સૂમસામ ચૂપકી

વસે એના અવિચ્છેધ પરમાનંદની મહીં,

આત્મજ્ઞાન અને આત્મશક્તિમાં અણિશુદ્ધ એ

શશ્વત્ સંકલ્પમાં શાંત લેતાં આરામ એ રહે.

એના નિયમને માત્ર લેખમાં લે,

આજ્ઞાધીન એક એને જ એ રહે;

નથી પહોંચવા માટે એમને કાજ અંતે કો,

લક્ષ્ય સિદ્ધ કરવાનુંય કો નથી.

દુરારાધ્ય રહેલાં એ અકાળ નિજ શુદ્ધિમાં

ન કો સાટું, ન કો લાંચ પૂજારૂપી લેવાનું એ કબુલતાં;

દોષ ને દોષના રાજ્ય સાથે કોઈ આપ-લે કરતાં નહીં : 

સત્યના મૌન કેરી એ રક્ષાનાં કરનાર છે,

સાચવી રાખતાં તેઓ નાફેર ફરમાનને.

એમના બળનું મૂળ છે ઊંડી શરણાગતિ,

નિષ્કંપ ઐક્ય છે માર્ગ એમનો જાણવાતણો,

સુષુપ્તિ સમ તેઓનું કાર્ય નિશ્ચલતાભર્યું.

શાંતિમાં, ન્યાળતાં ક્ષોભ મચેલો તારકો તળે,

અમર્ત્ય, મૃત્યુ ને દૈવ કેરાં કાર્ય નિરિક્ષતાં,

નિશ્ચલાત્મ નિહાળંતાં સહસ્રાબ્દો સરી જતાં,

વિધિનો નકશો લાંબો રહેલો હોય ઊકલી

તે વારે એ નિર્લિપ્ત સ્થિતિ રાખતાં,

સમ દૃષ્ટે નિહાળે એ આપણી સૌ મથામણો,

ને તે છતાંય તેઓના વિના હસ્તી શક્ય વિશ્વતણી નથી.

કામના, ઘોર નિર્માણ ને આશાથી અભેધ એ,

અનુલ્લંધ્ય અવસ્થા જે એમની સ્થિતિ શક્તિની,

ટકાવી રાખતી તેહ પારાવાર મોટા ભુવન-કાર્યને;

અજ્ઞાન જગનું દીપ્ત એમના જ્ઞાનથી થતું,

એ ઉદાસીન છે તેથી જગની ઝંખના ટકે.

આરોહણાર્થ આકર્ષે જેમ ઊંચું નીચેનાને નિરંતર,

બૃહત્તાઓ જાય ખેંચી ક્ષુદ્રતાને જેમ વિરાટ સાહસે,

દુર ઊંચે રહી તેમ તે સામર્થ્યો મનુષ્યને

પ્રેરતાં કરવા પાર મર્યાદાઓ સ્વભાવની.

વિવાહિત થવા માટે શાંતિ સાથ સનાતની

ઊછળે ઊર્ધ્વ ઉચ્છવાસે આવેશી ભાવ આપણો,

વામણી શોધમાં વ્યગ્ર આપણું મન સાધવા

સંયોગ સર્વવિદ્ કેરી શક્તિ સાથ સમુત્સહે.

રચ્યું નરક જેણે તે પ્રાજ્ઞતાને શાંત સંમતિ આપતાં,

મૃત્યુ ને અશ્રુની ક્રૂર સ્વીકારંતાં અરવે ઉપયોગિતા,

ક્રમે ક્રમે જતાં કાળ-પગલાં માન્ય રાખતાં,

વિશ્વના ઉરને ડંખી રહેલા શોકની પ્રતિ

ધ્યાન દેતાં ન લાગતાં,

એના દેહ અને પ્રાણ દારનારા

દુઃખ કેરી પ્રતિ લાપરવા સમાં;

હર્ષ ને શોકની પાર સંચાર થાય એમના

એ ભવ્ય મહિમાતણો;

વિનાશી શુભમાં હિસ્સો કશોયે એમનો નથી

મૂક ને શુદ્ધ તેઓ ના ભાગીદાર પાપના કૃત્યમાં બને;

નહિ તો બળ તેઓનું બની બાંગું

બચાવી શકતું નથી.

ઈશના અતિરેકોમાં રહેલા સત્યની પ્રતિ

રાખનારા સભાનતા,

સજાગ સર્વને જોતી શક્તિની ગતિની પ્રતિ,

દીર્ધ સંદિગ્ધ વર્ષોના ધીરા સાહસની પ્રતિ

ઓચિંતું શુભ શોકાર્ત્ત કર્મોમાંથી જન્મે તે પ્રતિ જાગ્રત.

આપણે વ્યર્થ જે રીતે જોતા તેવી રીતે અમર ના જુએ.

દેવ તો દેખતો છન્ન સ્વરૂપો ને પડદા પૂઠનાં બલો,

જાણે છે એ વસ્તુઓનો ધર્મ, જાણે તેમની સહજા દિશા.

ટૂંકા જીવનની કર્મે પ્રેરનારી

ઈચ્છાથી એ હંકારાઈ જતો નથી,

ઉત્તેજને કૃપાના ને  ભયના ત્રસ્ત ના થતો,

વિશ્વની ગ્રંથિને છોડી નાખવાની ન ઉતાવળ એ કરે,

કે વિદીર્ણ વિશ્વ-હૈયું બસૂરાતું,

સમાધાન તેનું ના સાધવા ત્વરે.

જુએ છે વાટ એ કાળે ઘડીની શાશ્વતાત્મની.

છતાંયે એક છે છૂપો આધ્યાત્મિક સહાય ત્યાં;

ધીમી ઉત્ક્રાંતિનાં ગોળ ગુંચળાં વળતાં ચડે,

ને વજૂમાં થઇ માર્ગ કાપી કાઢી સૃષ્ટિ આગળ જાય જ્યાં,

ત્યાં ઊંચે એક રાજે છે દૈવી કોઈ

હસ્તક્ષેપ કરતું વચમાં પડી.

હ્યાં આકસ્મિક ભૂ-ગોળે ઘૂમરાતા ન આપણે,

ગુંજાશ બ્હાનું કાર્ય કરવાને તજાયલા;

'ભાગ્ય' નામે આળખાતી ગૂંચોવાળી અંધાધૂંધી મહીં થઇ,

મૃત્યુ ને પતનો કેરી કડવાશમહીં  થઇ

પ્રસરેલો હસ્ત એક આપણાં જીવનો પરે

છે એવું ભાન જાગતું.

આપણી નિકટે છે એ અસંખ્યાત દેહો ને જન્મની મહીં;

ન;નિશ્ચલ પકડે એની એ સલામત સાચવે

આપણે કાજ સર્વોચ્ય પરિણામ અનિવાર્ય નિમાયલું,

ન જેને કોઈ સંકલ્પ લઇ લેવા સમર્થ છે,

કે વિનાશક નિર્માણ કોઈ ના પલટાવવા,

ને જે મુકુટ છે ઉચ્ચ સચેત અમૃતત્વનો,

માનવી હૃદયે પ્હેલવ્હેલી જયારે

મૃત્યુ સામે હામ ભીડી ને લીધી જિંદગી સહી

તે વેળા મથને મંડયા આત્માઓને

પ્રતિજ્ઞાત થયેલું દેવરૂપ એ.

જે એકે વિશ્વ આ સર્જ્યું તે એનો નાથ નિત્યનો :

આપણાં સ્ખલનો એનાં પગલાં પરે;

આપણાં જીવનોમાં જે પલટા ઘોર આવતા

તે મધ્યે કાર્ય એ કરે,

યુદ્ધ ને શ્રમના ભારે શ્વાસોચ્છ્ વાસો મધ્યે યે કાર્ય એ કરે,

આપણાં પાપ, દુઃખો ને અશ્રુઓની મધ્યે યે કાર્ય એ કરે,

એનું જ્ઞાન કરી દેતું રદ અજ્ઞાન આપણું;

પડે આપણને જે જે આભાસી રૂપ ધારવાં,

દુર્ભાગ્યો દૃઢ ને દૈવ ગમે તેવું હો ભલે વર્તમાનમાં,

તણાવો ને કલેશ છોડી બીજું કાંઈ

આપણે ના જોવા સમર્થ હોઈએ,

તે છતાં એ બધા મધ્ય થઇ આપણને જતું

દોરી એક મહાન માર્ગદર્શન.

આ વિશાળા ને વિભક્ત વિશ્વ કેરી સેવા પૂરી કર્યા પછી

પ્રભુનો પરમાનંદ ને છે ઐક્ય હકે સહજ આપણાં,

પંચાંગે તિથિ છે એક નક્કી અજ્ઞાતરૂપના,

વર્ષગાંઠ નિમાઈ છે પરમશ્રેષ્ઠ જન્મની :

તડકી-છાંયડીમાંથી પોતે જે ગતિ છે કરી

તેને આત્મા વાજબી બતલાવશે,

અત્યારે જે નથી યા છે દૂર તે સૌ

સમીપસ્થ બની જશે.

આ પ્રશાંત અને દૂર રહેનારાં મહાબળો

પ્રવૃત્ત આખરે થશે.

નિજ નિર્મિત કાર્યાર્થે સજજ નિશ્ચલ ભાવથી,

નિત્ય-પ્રજ્ઞ કૃપાપૂર્ણ એ તેજોમૂર્તિ દૈવતો

અવતારતણો આજ્ઞાશબ્દ માત્ર પ્રતીક્ષતાં

કે કૂદી સેતુ બાંધી દે એ અજ્ઞાન-દરી પરે,

સાજાસમા કરે પોલા જીવનગર્ત ઝંખતા,

ને રસાતલ જેવા આ વિશ્વને પૂર્ણ દે ભરી.

દરમ્યાન, અહીં સામે આવેલા આત્મને ધ્રુવે

મનીષીની દૃષ્ટિ નીચે નિવાસાર્થે

પ્રભુએ જે રચેલ છે

તે ઊંડાણો કેરી નિગૂઢતામહીં,

વસ્તુઓના શ્યામ અંત નિકટે જ્યોતિ જે વસે

તેની સાથે શુદ્ધ સોજા સત્યની માંડવાળમાં,

હર્ષ ને શોકના મિશ્ર આ દિવ્ય છળવેશમાં,

નિત્ય નિકટ આનંદ છતાં તેની

દીર્ધ ને દૂર ખોજમાં,

બન્યું છે જગ આ જેનું તે મહાભવ્ય સ્વપ્નમાં,

કાળા કાલીયના પાયે ઊભેલા આ

સુવર્ણમય ઘુમ્મટે,

ચિત્-શક્તિ કરતી કાર્ય હૈયે પ્રકૃતિના રહી

કાળો કંચુક ધારીને મજુરી એ કરે વિશ્વ-પ્રયોજને,

અણજન્મેલ દેવોની માટી કેરી મૂર્તિઓ ઊંચકી જતી,

અનિવાર્ય કલ્પનોને કરતી સિદ્ધ કાર્યથી,

ધીર ધારી રક્ષનારી ન્યાસ ધીર ને સનાતન કાળનો,

ગુપ્ત સોંપાયલી કામગીરી સર્વ સમયે એ બજાવતી.

અવગુંઠનમાં રેં' તાં સત્તાવાહી

ઊંડાણમાં સર્વનું પૂર્વદર્શન એહને;

શિખરો પરથી જોતી એક સંકલ્પશક્તિને

દેતો ઉત્તર ઉદ્દેશ મૂકભાવે અચેત અતલોણો,

અને ઉત્ક્રમતા શબ્દ કેરો ભારે ને અર્થજડતા ભર્યો

પ્રથમાક્ષર પોતાનો પ્રકાશંતો  અંત પોતે જ ધારતો,

ને ઉચ્ચ જયનો મોટો અવતાર અનરંગે પિછાનતો,

ને પારાવાર આરોહ આત્મા કેરો સંકેતે બતલાવતો.

પ્રત્યેક વસ્તુને લાગે કે પોતે છે એકલી ને અલાયદી,

ત્યાં અહીં સર્વ છે એકમાત્ર એક

પરમાત્મા કેરી જ પ્રતિમૂર્તિઓ :

એ છે તેથી જ છે તેઓ અને એના

શ્વાસોચ્છ્ વાસે જ જીવતાં;

અદૃશ્ય એક સાન્નિધ્ય વિસ્મરંતી માટીને ઘાટ આપતું.

મહાશકિતમતી માની લીલામાં સાથ આપતો

આવ્યો એક ઘૂમરાતા સંદેહગ્રસ્ત ગોલકે

શક્તિ ને રૂપને ઓથે એની ખોજ થકી જાત છૂપાવતો.

અચેતનતણી નિદ્રા મધ્યે આત્મા છુપાયલો,

રૂપ વગરની શક્તિ ને શબ્દ સ્વરવર્જિત,

એવો એ હ્યાં હતો તત્વો પ્રકટયાં તે અગાઉનો,

મનની પ્રકટી જ્યોતિ, ને શ્વસંતો

બન્યો પ્રાણ, તેથીયે પૂર્વકાળમાં,

સાગરીત બનેલો એ અડાબીડ

વિશ્વવ્યાપી છળે પ્રકૃતિશક્તિના,

આભાસો નિજના સાચાં રૂપોમાં પલટાવતો,

ને જે પ્રતીક છે તેને સત્ય તુલ્ય બનાવતો,

અકાળ સ્વવિચારોને કાળમાં એ રૂપધારી બનાવતો.

પોતે પદાર્થસામગ્રી, પોતે આત્મા સઘળી વસ્તુઓતણો;

ઘડી પ્રકૃતિએ કાઢયાં એનામાંથી

પોતાનાં કાર્ય કૌશલ્ય અને તેજોબળે ભર્યા :

લેતી એને લપેટી એ ઇન્દ્રજાળે મનોભાવોતણી નિજ,

ને કૈ કોટિક જે એનાં સત્યો તેનાં

અસંખ્યાત સ્વપ્નાં નિજ બનાવતી.

સ્વામી સત્-તાંતણો આવેલો છે એની સમીપમાં,

પલાયન કરી જાતાં વર્ષોમાં છે જન્મ્યું અમર બાલક.

નિમે લી વસ્તુઓમાં ને પોતે જેની પ્રસૂ તે વ્યક્તિઓમહીં

સ્વપ્નસ્થા પૂઠ એ લેતી તેને માટે રાખેલા નિજ ખ્યાલની,

અને પકડતી એક દૃષ્ટિ હ્યાં તો ગ્રહે ઈંગિત એક ત્યાં :

હમેશાં એ બધાંમાં એ આવૃત્ત કરતો રહે પોતાની જન્મસંતતિ.

છે એ સ્રષ્ટા અને સૃષ્ટિ પોતે જેને રચેલ તે,

છે એ દર્શન ને દ્રષ્ટા પણ પોતે; નટ ને નાટકે સ્વયં,

છે એ પોતે જ જ્ઞાતા ને પોતે જ જ્ઞાત વસ્તુયે,

સ્વપ્નનો સેવનારો છે એ પોતે ને સ્વપ્ન સેવાયલુંય એ.

છે એવાં બે એક છે જે, ને કરે છે લીલા જે બહુ લોકમાં;

વિદ્યામાં ને અવિદ્યામાં વાતચીત

કરી છે એમણે ને એ મળ્યાં છે એકમેકને,

એમની દૃષ્ટિઓ કેરી આપ-લે જે છે તે જ્યોતિ અને તમ:

આપણાં સુખદુ:ખો છે મલ્લયુદ્ધ અને આશ્વલેષ એમનો,

આપણી કરણીઓ ને આશાઓ છે

એમની ગોઠડી સાથે ગાઢ સંબંધ રાખતી;

ગુપ્ત છે પરણેલાં એ વિચારે ને જીવને બેય આપણા.

છે વિશ્વ છળ-વેશોની અંતહીન પરંપરા :

કેમ કે થાય છે દૃશ્ય અહીં આભાસરૂપ જે તે તેવું સર્વથા નથી,

છે એ કો એક સત્યનું

સ્વપ્નમાં જ ખરું લાગે એવું થયેલ દર્શન,

ને જે લાગત ના સાચું પૂરેપૂરું સ્વપ્ન જો નવ હોત તો,

ઝાંખી ઝાંખી શાશ્વતીની  પૃષ્ટ-ભૂને સમાશ્રયે

પ્રપંચ એક આવે છે તરી આગે અર્થસૂચનથી ભર્યો;

સ્વીકારી લઈને એના બાહ્ય દેખાવમાત્રને

જે સૌ ભાવાર્થ છે એનો તેને જોયા વિના આપણ ચાલતા;

એક અંશ જ દેખાતો, અને તેને આખું આપણ માનતા.

આ રીતે છે રચી લીલા એમણે, ને

બનાવ્યાં છે પાત્ર આપણને તહીં :

કર્તા પોતે, નટે પોતે, પોતે જ દૃશ્ય નાટયનું,

ચાલે ચિદાત્મ રૂપે એ ત્યાં, અને सा બને પ્રકૃતિ તે મહીં.

અહીં પૃથ્વી પરે પાઠ આપણે જ્યાં રહ્યો ભજવવો તહીં

નાટય કેરી ક્રિયા કેવી ચાલશે તે આપણે જાણતા નથી;

બોલેલાં આપણાં વાક્યો ઢાંકી દે છે તે બન્નેના વિચારોને.

આપણી દૃષ્ટિ સામેથી પીછે ખેંચી

રાખે છે  सा બલિષ્ટ નિજ યોજના :

પોતાના મહિમાને ને મુદાને છે એણે ગોપન રાખિયાં,

ને છદ્મવેશમાં રાખ્યાં છે હૈયામાં પ્રેમ-પ્રજ્ઞાન બેઉને.

જે એનાં સર્વ આશ્ચર્ય ને સૌદર્ય, છે તે અલ્પાંશ તેમનો,

અંધારાઈ આવતો તે આપણી અનુભૂતિમાં. 

એ ય હ્યાં હ્રાસ પામેલું દેવતારૂપ ધારતો,

સર્વશકિતત્વ પોતાનું એણે પરિહરેલ છે,

પોતની શાંતિ છે એણે પરિત્યાગી, પરિત્યાગી અનંતતા.

એ તેને જ પિછાને છે, છે પોતાની જાત એ વીસરી ગયો ;

તેની ઉપર એ છોડી દે છે સર્વ એને મોટી બનાવવા.

એની અંદર પોતાને નવે રૂપે જોવાની આશ રાખતો,

મૂર્ત્તિમંત બનીને એ નિજ નિ:સીમતાતણી

શાંતિ કેરું પ્રકૃતિના ભાવોત્કટ પ્રહર્ષની

સાથે લગ્ન કરાવતો.

સ્વામી પૃથ્વી અને સ્વર્ગોતણો પોતે, છતાંય એ

વ્યસ્થા વિશ્વની છોડી દેતો પ્રકૃતિ-હસ્તમાં,

સર્વ નિરીક્ષતો પોતે બની સાક્ષી તેના નાટક દૃશ્યનો.

ગણતી બ્હારનું પાત્ર એ તેના રંગમંડપે

બોલતો ન કશુંયે એ, અથવા એ છુપાઈ પાર્શ્વમાં રહે.

તેના જગતમાં જન્મે, તહેનાતે તેની ઈચ્છાતણી રહે,

ભાખતો કોયડા રૂપ તેના એ અણસારને,

ભાખતો ચિત્તભાવોમાં તેના થાતા

અકસ્માત ફેરફારોય એ વળી.

અજાણપણ દેખાડે તે જે પ્રત્યે

તેવા ઉદ્દેશ તેના એ કાર્યમાં પાર પાડતો,

ને એ સમર્પતો સેવા ગુપ્ત તેના

હેતુમાં જે સધાતો દીર્ધ કાળમાં.

અત્યંત મહિમાવંતી પોતા માટે

ગણીને એ એની આરાધના કરે;

માની રાણી મનીષાની એ એની અર્ચના કરે,

સંચાલિકા સ્વસંકલ્પતણી જાણી તેને આધીન થાય એ,

જલાવી ધૂપ પોતાની રાત્રીઓ ને દિનો તણો

યજ્ઞની દિપ્તી મધ્યે એ હોમી દે નિજ જિંદગી.

એ તેનો પ્રેમ ને તેની કૃપા કાજે લીન અભ્યર્થના મહીં,

તેનામાં મળતું એને જે મહાસુખ, એક તે

આખુંયે વિશ્વ એહનું :

તેના દ્વારા બધી આત્મ-શક્તિઓમાં વૃદ્ધિ એની સધાય છે:;

વસ્તુમાત્ર મહીં છે જે પ્રભુનો ગુપ્ત હેતુ તે

પઢે છે એ તેની એક સહાયથી.

યા એક દરબારી એ છે તેના જે બીજા અસંખ્ય તે મહીં,

સંતુષ્ટ સાથથી તેના, ને તે પાસે છે એ ભાવે સુખી થતો,

તે જે અલ્પાલ્પ આપે છે તેનો સૌથી મોટો લાભ ઉઠાવતો,

ને તે જે કૈં કરે તેને સજી દેતો નિજાનંદ-સજાવટે.

તેની એક જ દૃષ્ટિએ

આખોએ દિન એનો કૈં ચમત્કાર બની જતો,

તેના અધરથી એક સરી જે શબ્દ આવતો

તે એની ઘટિકાઓને સુખ-પાંખે ઉડાડતો.

પોતે જે કૈં કરે છે ને છે જે કૈં તે

સર્વ માટે તેનો આલંબ એ ગ્રહે :

તેનાં ઉદાર દાનોના આધારે એ

નિજ બાંધે મહાભાગ્યતણા દિનો,

ને નિજ જીવનાનંદ મોરપિચ્છકલાપવત્

ખેંચી આગળ જાય એ,

સેવે એ સૂર્યની ઉષ્મા સરી જાતી તેની સ્મિત પ્રભામહીં.

કર્યો પ્રકૃતિ-રાણીનાં સાધવા એ

સમર્પે છે સેવા સહસ્ર રીતની;

તેના સંકલ્પના અક્ષ આસપાસ

હોરા એના વિવર્તતા,

તેના તરંગનાં પાડે પ્રતિબિંબો એવું સર્વ બનાવતો;

સર્વ છે એમની લીલા; વિરાટ વિશ્વ આ બધું

માત્ર सः-सा-સ્વરૂપ છે.

તારાઓને એકબીજા સાથે બાંધી રાખતી ગ્રંથિ તે જ આ :

બે જે છે એક તે સર્વ શક્તિ કેરું રહસ્ય છે,

બે જે છે એક તે વસ્તુજાતમાંનું

જે સામર્થ્ય, ને યાથાતથ્ય એમનું.

આધાર આપતો એનો અરવાત્મા

જગને ને જગત્પ્રકૃતિને વળી,

એનાં કૃત્યો પત્રકો છે આજ્ઞાનાં સૃષ્ટિમાતની.

ચેષ્ટાહીન સુખે સૂતો એ તેના ચરણો તળે :

આપણાં જીવનો જેનો રંગમંચ સકંપ છે

તે તેના વૈશ્વ નૃત્યાર્થે અર્પે એ નિજ વક્ષને,

ને એનું બળ હૈયે જો હોય ના તો સહેવા કો સમર્થના.

ને છે આનંદ એનો એ કારણે કો રાજી યે છોડવા નથી.

એના કામો અને એના વિચારોનું તેણે કલ્પન છે કર્યું,

આત્મા એનો અરીસો છે તેનો મોટો વિરાટ કૈં :

તેનાથી એ ક્રિયાશીલ ને પ્રેરાઈ બોલતો ને પ્રવર્તતો,

અણબોલાયલી તેની હૈયા કેરી માગણીઓ

કૃત્યો એનાં આજ્ઞાધીન ઉપાડતાં:

રહી નિષ્ક્રિય એ સ્હેતો સંઘટ્ટો આ જગત્ તણા,

જાણે એ પ્રકૃતિસ્પર્શો

ઘડતા હોય ના એનો આત્મા ને જિંદગી ઉભે :

દિવસોમાં થઇ એની યાત્રા તેના સૂર્ય-પ્રસ્થાપનરૂપ છે ;

તેના માર્ગો પરે થાય દોડ એની,

ગતિ એની ગતિ છે પ્રકૃતિતણી.

છે સાક્ષી ને વળી શિષ્ય એ તેના હર્ષશોકનો,

શુભે ને અશુભે તેના એ ભાગીદાર છે વળી,

એણે કબૂલ રાખી છે રીતો તેની ભાવાવેશો વડે ભરી,

એ હંકારાય છે તેના મીઠડા ને ઘોર ઘોર પ્રભાવથી.

પ્રકૃતિ જે કરે છે સૌ

તેને એના નામ કેરી મ્હોર છાપ મરાય છે;

તેનાં કર્યો પરે એનું મૌન મારેલ છે મતું;

અમલે મૂકતી તે જે નિજ નાટક-યોજના

ને ધૂનો ને મનોભાવો તેના જેહ ક્ષણે ક્ષણે

જાગે તે સર્વની મહીં,

સામાન્ય સ્પષ્ટ દેખીતા જગ કેરા પ્રયાણમાં

જ્યાં જોનારી આંખને સૌ ન કળાયે એવું વિચિત્ર લાગતું --

ને સામાન્ય પ્રકૃતિનાં રૂપો છે જયાં તાણે-વાણે અજીબ શાં,

ત્યાં તે સાક્ષી પુરુષની દૃષ્ટિ દ્વારા

અને ચેષ્ટા દ્વારા સામર્થ્થથી ભરી

વિશ્વ-નાટકની સ્વીય ક્રિયા કેરી

સામગ્રીનો વીંટો જાય ઉકેલતી;

ઘટનાઓ થતી ખુલ્લી જે આત્માને

ચડાવે ને પ્રહારો કરતી વળી,

તેની ચલાવતી શક્તિ, બળો તેનાં મારતાં ને ઉગારતાં,

આપણાં હ્રદયો સાથે વાર્તાલાપ કરતો શબ્દ તેહનો,

સર્વોચ્ચ શબ્દની પાર રહ્યું છે મૌન તેહનું,

શૃંગો તેનાં અને તેનાં ગહનો જેહની પ્રતિ

જાય છે આત્મ આપણો,

આપણાં જીવનો કેરું વણે છે જે પોત તે ઘટનાવલિ,

અને જે સહુના દ્વારા પ્રાપ્ત થાય યા ગુમાવાય જાત, તે,

વસ્તુઓ કડવી મીઠી, ક્ષુદ્ર ને ભવ્યતાભરી,

વસ્તુઓ ઘોર સૌન્દર્ય-સજી ને દિવ્ય રૂપ, તે

બીડામાંથી પ્રકાશે બ્હાર આણતી.

સામ્રાજય નિજ સર્જ્યું છે તેણે વિશ્વ વિરાટમાં,

તેના સૂક્ષ્મ અને પ્રૌઢ શક્તિના નિયમોતણું

રાજયશાસન એની પર ચાલતું.

તેના ઉછંગમાં નાના બાલ જેમ એનું ચેતન છે ઢળ્યું,

તેનું અનંત આકાશ ક્રીડાભૂમિ છે એનાં ચિંતનોતણી,

એના જીવનને ક્ષેત્રે તેના મોટા મોટા પ્રયોગો થાય છે;

બદલાઈ ગયેલું ને કરતું કૈ મથામણો એનું જે અમૃતત્વ છે

તેને તે કાળ-રૂપોના જ્ઞાનની સાથે બાંધતી,

બાંધતી રચતું સીમા મન તેની સર્જનાત્મક ભ્રાંતિ શું,

બાંધતી તે યાદ્દચ્છા શું જે ધરે છે મુદ્રા કઠોર ભાગ્યની,

મૃત્યુ-દુઃખ-અવિદ્યાની રમતો તે રમે તે સાથ બાંધતી.

આત્મા એનો એક સૂક્ષ્મ અણુ છે પિંડરાશિમાં,

તેનાં કર્યોતણે કાજે સત્ત્વ એનું સામગ્રીરૂપ દ્રવ્ય છે.

રહે છે જીવતો એનો આત્મા મૃત્યુ પામતી વસ્તુઓમહીં,

સત્યની ફાટ-વાટે એ આરોહીને જાય છે શાશ્વતી પ્રતિ,

રાત્રીમાંથી મૃત્યુમુક્ત જ્યોતિ પ્રત્યે

એને તે ઊંચકી જતી.

સ્વેચ્છાપૂર્વક આપેલા દાનરૂપ

ભવ્ય ભવ્ય એનું છે આ સમર્પણ,

અધીન થાય છે એની અકલંક

ઉચ્ચ આભા તેના શક્તિપ્રભાવને.

વિશ્વ-અજ્ઞાનની તેની રહસ્યમયતા મહીં,

ઉકેલ વણના તેની લીલાના કોયડામહીં,

સર્જાયેલો જીવ એક નાશવંત પદાર્થનો

નક્કી તેણે કરી છે જે

ભાત એને કાજ તેમાં થાય છે ગતિ એહની,

તેના વિચાર છે જેવા તેવી એની વિચારણા,

તેને દુઃખે થઇ દુઃખે ઉચ્છ્ વસે  ઉર એહનું;

જેવો દેખાડવા માગે એને તે એ એવો દેખાવ ધારતો,

શિલ્પી સંકલ્પ તેનો જે જે બનાવી

શકે એને એ એવો જાય છે બની.

જો કે હંકારતી એને માર્ગોએ સ્વ-તરંગના,

શિશુ કે દાસ પોતાનો હોય તેમ એની સંગાથ ખેલતી,

તો યે ઘડીક માટેના

દેખીતા એ પૂતળાને ચલાવી લઇ જાય છે

મુક્તિએ ને પ્રભુત્વે શાશ્વતાત્મના,

વિશ્વથી પર આવેલા સદને અમૃત્વના

દેહ-ગેહેય એનો નિવાસકાળ મર્ત્ય, જ્યાં

જન્મ ને મૃત્યુની વચ્ચે લક્ષ્યહીન યાત્રા છે એ કરી રહ્યો,

ક્ષણભંગુર તોયે જે સ્વપ્નસેવી બન્યો છે અમૃતત્વનો,

ત્યાં યે ઉત્તેજતી એને તે સામ્રાજય ચલાવવા.

તેની એ શક્તિઓ લેતો પોતાના હાથમાં લઇ;

છે એણે જોતરી તેને ઘૂંસરીએ તેના જ નિયમોતણી.

મંડિત મુકુટે થાય એનું માનવીના વિચારનું. 

શિકારી સાંકળે તેથી છે એ ઝાલી રખાયલો,

બુરખો ઓઢતી તેની ધૂને બદ્ધ થયેલ એ,

અભ્યાસ કરતો એહ તેની પદ્ધતિઓતણો,

ઘડીક પણ એ રીતે પોતે સફળ થાય, ને

એની ઇચ્છાતણી સિદ્ધિ કાજે થાય પ્રવૃત્ત તે;

દાસી તેને બનાવે એ ક્ષણ-જન્મની પોતાની વાસના તણી :

આજ્ઞાધીન થવાનો તે દેખાવ કરતી, અને

પોતાના જંતુની દોરી દોરાતી પણ જાય છે :

છે તે સર્જાયેલી તેને કાજ, તેના ભોગ માટે જ જીવતી,

કિંતુ જીત્યા પછી તેને

પોતે પાછો બને તેનો દાસ સૌથી બઢી જતો;

બને આશ્રિત એ તેનો,

સ્વામિની તે બની જાય એનાં સૌ સાધનોતણી;

તેના વિના કશું યે એ કરવા શક્તિમાન ના,

ત્યારે યે તે ચલાવે છે એની ઉપર શાસન.

આખરે એક જાગે છે એનામાં સ્મૃતિ આત્મની:

અંતરે અવલોકે એ મુખડું દેવતાતણું ,

ઢાળમાંથી માનવીના પ્રકટે દેવરૂપતા :

નિજ સર્વોચ્ચ શૃંગોને

કરી ખુલ્લાં બની જાય તે એની સહચારિણી.

ત્યાં સુધી છે ખિલોણું એ તેની રમતની મહીં;

દેખીતો રાજવી તેનો

તે છતાં એ ખિલોણું છે તેના સ્વૈર-તરંગનું,

કળોએ શક્તિની તેની

ચાલનારો જીવમાન યંત્રમાનુષ એક એ,

હાલતો ચાલતો હોય સ્વપ્નમાં એ તેમ સર્વ ક્રિયા કરે,

પગલાં ભરતો ચીલે  દૈવ કેરા સ્વયંચાલિત યંત્ર શો,

શક્તિને ચાબખે તેના હંકારાતો

ઠોકરો એ ખાતો આગળ જાય છે :

ક્ષેત્રોમાં કાળના બેલ જેમ એનો વિચાર વૈતરું કરે;

એનો સંકલ્પ જેને એ નિજ માને

તે ઘડતો તેની એરણની પરે.

વિશ્વ-પ્રકૃતિના મૂગા કબુને વશ એ રહી

હંકારાતો જતો સ્વીય મહાબલિષ્ઠ શક્તિથી,

વિરાટ એક  લીલામાં સાથી રૂપે જેને પસંદ છે કરી

તેના સંકલ્પને એણે બનાવ્યો છે વિધાતા નિજ ભાગ્યનો,

ધૂન તેની બનાવી છે સંવિધાત્રી પોતાના સુખદુઃખની;

વેચી છે જાતને એણે તે રાણીની સત્તાને અપનાવતાં,

તેને પસંદ આવે તે ફટકો કે વરદાન વધાવવા :

લાગે આપણને દુઃખ રૂપ જે તે મહીંય એ

તેના વશ કરી દેતા સ્પર્શકેરી માધુરીને જ માણતો,

સર્વાનુભવમાં થાય ભેટો એને તેના સુખદ હસ્તનો;

પોતાને હૃદયે તેના પદન્યાસે જન્મતું સુખ ધારતો,

પ્રત્યેક ઘટનામાં ને પ્રત્યેક પળ થાય જે

યદૃચ્છારૂપ લાગતું

તે સૌમાં ચમકાવંતો હર્ષ તેના આવાગમનનો લહે.

કરી તે શક્તિ એ સૌ એની આંખે બની અદ્ ભુત જાય છે :

તેનામાં મસ્ત મોજીલો, તારો તેના સમુદ્રનો,

પ્રમોદ માણતો તેના એકેએક કાર્યમાં ને વિચારમાં,

ને જેની તે સ્પૃહા રાખી શકે તે સર્વની મહીં

નિજ સંમતિ આપતો;

જે કૈં તે ઈચ્છતી તે એ બનવા મન માગતો:

બ્રહ્યાત્મા એ એક રૂપ બહુરૂપ બનેલ છે,

એણે પાછળ છોડી છે એકાકી નિજ શાશ્વતી,

અનંત કાળમાંહે એ અનંતજન્મ રૂપ છે,

અનંત અવકાશે એ તેના સાન્તે સર્જેલો સમવાય છે.

નાથ બ્રહ્યાંડનો છૂપો આપણામાં રહેલ છે,

ને પોતાની જ શક્તિની

સાથે રમી રહ્યો છે એ સંતાકૂકડીએ અહીં;

રસળીયા કરતો ગુપ્ત પ્રભુ પ્રકૃતિ-સાધને.

પોતાના જ ગૃહે જેમ તેમ માણસની મહીં

અંતર્યામી રહેલ છે;

છે બનાવ્યું વિશ્વ એણે નિજ ક્ષેત્ર વિહારનું;

મહાસામર્થ્થનાં એનાં કામો માટે અખાડો વિશ્વ શો વડો.

સર્વજ્ઞ એ છતાં લે છે સ્વીકારી એ આપણી તામસી સ્થિતિ,  

દેવ હોવા છતાં રૂપો ધારે છે એ પશુ ને માનવીતણાં;

સનાતન છતાં લેતો કબૂલી દૈવ--કાળને,

છે અમર્ત્ય છતાં લીલા મર્ત્યતા સાથે એ કરે.

સર્વચૈતન્યરૂપ એ,

છતાં એણે અવિદ્યામાં ભીડી છે હામ આવવા,

સર્વાનંદ-સ્વરૂપે એ ધરી ચેતનહીનતા.

કલહો ને કલેશ કેરા જગને જન્મ ધારતો

જામા પેઠે પહેરી એ લે છે ત્યાં સુખદુઃખને

અને અનુભવો કેરું કરે પાન મધ જેમ બલપ્રદ.

પરાત્પર સ્વરૂપે જે ગર્ભવંતી બૃહતીઓ પ્રશાસતો,

પ્હેલેથી જાણતો સૌ તે હવે વાસ

કરે છે આપણા બાહ્ય તલ પૂઠે આવેલાં અટલોમહીં,

વ્યક્તિ-પ્રભાવ એકાકી પ્રભાપૂર્ણ વિરાજતો.

કેવલાત્મા, પૂર્ણરૂપ એક ને અદ્વિતીય એ :

મૌન કેરા મહાલયે

પોઢેલી જે હતી ચૂપ રૂપલક્ષણહીનમાં,

નિજ નિશ્ચલ નિદ્રાથી એની એકાંતતાતણા

અનિર્વાચ્ય પ્રભાવને

કાળથી રક્ષતી ' તી જે તે મૂક નિજ શક્તિને

બોલાવને બ્હાર એણે આવિર્ભૂત ન કરેલ છે.

કેવલાત્મા, પૂર્ણરૂપ, એક ને અદ્વિતીય એ

પોતાની મૌનની સાથે પ્રવેશ્યો છે દિગંતરે :

અસંખ્ય પુરુષો રૂપે એકત્માની એણે છે રચના કરી;

પોતાની બૃહતીમાં જે એકલો જ રહેલ તે

રહે છે સર્વની મહીં;

એ પોતે જ દિશા છે ને પોતે જ કાળ છે વળી.

કેવલાત્મા, પૂર્ણરૂપ, સર્વનિર્મુક્ત સર્વદા,

જે એક આપણામાં છે ગુપ્તાત્મારૂપ આપણા,

છદ્મવેશ બનાવીને આપણી છે ધારી જેણે અપૂર્ણતા,

આ માટીનો દેહ એણે ગેહ રૂપ કરેલ છે,

માનુષી માપમાં એણે ઢાળી છે નિજ મૂર્ત્તિને,

જેથી એનું દિવ્ય માપ આરોહીને કરીએ પ્રાપ્ત આપણે;

પછીથી દિવ્યતા કેરે રૂપે સ્રષ્ટા ઢાળી આપણને ફરી

આપણાં માનસો સાન્ત અનંતે ઊર્ધ્વ ઊંચકી, 

ક્ષણને શાશ્વતી કેરો સ્પર્શ સમર્પશે, અને

મર્ત્યના દેહ પે દેવરૂપ કેરી યોજના એક લાદશે.

આ રૂપાંતર પૃથ્વીએ વાળવાનું દેવું છે સ્વર્ગલોકનું :

એકબીજાતણું દેણ અમરાત્મા સાથે બાંધે મનુષ્યને :

સ્વભાવ આપણો જેમ એણે, તેમ

આપણે યે ધારવાનો રહ્યો એના સ્વભાવને;

આપણે પ્રભુના પુત્રો છીએ ને છે

આપણે યે થવાનું પ્રભુના સમા :

આપણે માનવી અંશો છીએ એના,

અને એના જેવું દિવ્ય થવાનું આપણેય છે.

વિરોધાભાસ રૂપી છે જિંદગી આપણી અને

છે ચાવી રૂપ ત્યાં પ્રભુ.

પરંતુ ત્યાં સુધી સર્વ સ્વપ્ને ઢાળેલ છાય છે,

ને નિમગ્ન નિષ્ક્રિયાત્મા કાજ, પોતે સ્વયં તથા

જિંદગી ધારતાં રૂપ કો પુરાણકથાતણું ,

અર્થરહિત કો લાંબી વાતનો બોજ ધારતાં.

કેમ કે ગુપ્ત છે ચાવી અને છે એ અચેતને

રાખેલી નિજ પાસમાં;

ઊમરાની હેઠવાશે પ્રભુ છૂપા વસી રહ્યા.

ઢાંકી અમર આત્માને દેનારા દેહની મહીં

અદૃશ્ય શક્તિઓ જેને છે આધીન

એવો એક નિવાસી નામહીન છે;

જડતત્વતણાં રૂપો ને ઉદ્દેશો વિચારશક્તિ પારના

ને અક્લ્પ્યાં ફૂલો કેરા ઘટનાયોગ દૈવના,

ત્યાં પ્રભાવ સર્વશકત અને અકલ એક એ

છે બિરાજ્યો,

જયાં છે એ તે રૂપને ના એની સંવેદના થતી,

અવગુંઠિત રાખે એ નિજ જ્ઞાન ફાંફાં મારંત ચિત્તથી.

સર્જ્યું સ્વચિંતનોએ જે તે જગે અટનાર એ,

ઊર્ધ્વે જે નિજનું છે તે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કારણે

ભ્રમ ને સત્યની છાયા-જ્યોતિમાં સંચર્યા કરે.

હોય ભૂલી જતો તેમ પોતાની જાત શોધતો;

કરતો શોધ જાણે કે ગુમાવી છે એણે આંતર જ્યોતિને :

દૃશ્યો મધ્યે વિજાતીય વિલંબાતો

કરે યાત્રા નથી જેની જાણ એવા પોતાના ધામની પ્રતિ.

સત્યસ્વરૂપ પોતે તે શોધે સત્ય સ્વરૂપનું;

લીલાનો કરનારો એ લીલારૂપ બનેલ છે,

છે એ ચિંતક પોતે જે ચિંતનારૂપ છે બન્યો,

જે હતો એક ને મૌની તે અનેક-સ્વરૂપ એ.

પ્રતીકાત્મક રૂપોમાં વિશ્વ-શક્તિતણાં, અને

તેના સજીવ-નિર્જિવ સંજ્ઞા-સંકેતની મહીં,

ને તેનાં ઘટનાઓનાં સંમિશ્ર અંકનો મહીં

સ્વાત્માની શોધતો રે' તો એ આશ્ચર્યપરંપરા,

અને સર્વતણા સાક્ષી ચિદાત્માના એકમાત્ર પ્રકાશમાં

સહસ્રગુણ ના જાય ઉકેલાઈ સમસ્યા સૌ તહીં સુધી

રહે આ આમ ચાલતું.

મહાબલિષ્ઠ પોતાની સખી સાથે

આ કરાર થયો હતો,

કે તેના પ્રેમને કાજે

ને સદાકાળને માટે તેના સંયોગમાં રહી,

કાળની શાશ્વતી કેરા માર્ગને કાપતા રહી,

ઓચિંતા જાગતા તેના મનોભાવો કેરાં જાદૂઈ નાટકો,

ને મો' રામાં છુપાયેલી તેની સંકલ્પ જ્યોતિની

અણચિંતી ચમત્કૃતિ,

ને જંગી ધૂનમાં એની પલટાઓ આવે છે તે બધા મહીં

સાથ એને આપવો ને સહકાર સમર્પવો.

સદૈવ એક છે એવાં બે એનાં લક્ષ્ય લાગતાં,

સીમારહિત કાળને

માથે એ એકબીજાને મીટ માંડી વિલોકતાં;

આત્મા ને દ્રવ્ય તેઓના અંત ને ઉદૃભવેય છે.

રૂપોમાં પ્રાણમાં ગૂઢ અર્થોનો શોધનાર એ,

મહામાતતણી ઈચ્છા વિશાળી ને નકશે ન નખાયલી,

ને પૃથ્વી પરની તેની રીતો કેરો કોયડો કૈં કઠોર, તે

પામવા નીકળેલો એ ખલાસી છે

અંતરસ્થ ગુપ્ત સીમા વિનાનો સિંધુ ખેડતો :

સાહસે નીકળ્યો છે એ, ને વિશ્વજ્ઞાન વાંછતો

જાદુઈ જગતી કેરી ભૂગોળ ધ્રૂમ દીસતી

ભણવા ભાવ રાખતો.

નિસર્ગશક્તિની છે જે વ્યવસ્થા જડતત્વની

નિશ્ચિતા રૂપરેખમાં,

ખાતરીબંધ લાગે છે જ્યાં બધું, ને

બદલાયે છતાંયે એનું એ જ જે,

અંત જ્યાં નિત્ય અજ્ઞાત રહેલો હોય છે, અને

જીવનસ્રોત જે મહીં

જગા ફેર કરે છે ને રહે અસ્થિર સર્વદા,

તે છતાં મૌન નિર્માણ જીવ માટે

તેમાંથી યે શોધી મારગ કાઢતું;

યુગોની રેલ રેલાતી જતી તેમાં

નક્કર ભૂ-પ્રદેશો નજરે પડે

ને લોભાવી અલ્પ કાળ માટે એ અટકાવતા;

તે પછી ક્ષિતિજો નવી

લલચાવી લઇ જાતિ મન કેરા પ્રયાણને.

આવતો અંત ના સાન્ત કેરી નિ:સીમતાતણો,

અંત્ય નિશ્ચય ના કો જ્યાં વિચાર વિરમી શકે,

સીમા ના આવતી એકે આત્માની અનુભૂતિની.

અણદીઠતણી દૂર સીમાઓની દિશા થકી

અપ્રાપ્ત પૂર્ણતા એક એને આહવાન આપતી:

કરાયો છે માત્ર એક લાંબો આરંભ એકલો.

આ છે નાવિક હંકારી જતો નાવ કાળના સ્રોતની પરે,

આ ધીરો શોધનારો છે જગના જડ તત્વનો,

જેણે આ દેહના ક્ષુદ્ર જન્મે છે ઝંપલાવિયું,

ખાડીઓ જાતની નાની, તેમાં છે એ કળા પઢયો,

પરંતુ શાશ્વતી કેરા સમુદ્રોનો બનીને સફારી હવે

કરી સાહસ અંતે એ અણતાગ્યાં આનંત્યોમાં પ્રવેશતો.

વિશ્વ-સાહસના એના કાચા આરંભની મહીં

જુઓ,  ભાન નથી એને પોતાની દેવ-શક્તિનું,

ડરપોક શિખાઉ એ એ દેવીની વિરાટ યોજનાતણો.

હોડી તકલદી, તેનો નાખુદા હોશિયાર એ,

અસ્થાયી તુચ્છ ચીજોનો વેપાર કરનાર એ,

છોડી વિશાળ વિસ્તારો આરંભે એ કાંઠાને વળગી રહે,

ભીડ ના હામ આઘેના જોખમી દરિયાતણો

સામનો કરવાતણી.

રચ્યો પચ્યો રહે છે એ કાંઠાના રોજગારમાં,

એક બંદરેથી બીજા પડોશી બંદરે થતી

એની વેતન-બાંટણી,

એનો એ જ રહેનારો ફેરો એનો સંતુષ્ટ રાખતો,

નવા ને અણદીઠાનું ન એ જોખમ વ્હોરતો.

હવે કિંતુ સુણે છે એ ઘોષ જ્યાદા વિશાળા સાગરોતણો.

વિસ્તારે વધતું વિશ્વ બોલાવે છે

એને દૂરે આવેલાં દૃશ્યની પ્રતિ,

સફરો કરવા માટે વિશાળતર દૃષ્ટિની

વંક-રેખાતણી દિશે,

અજાણ્યા લોકને જોવા, ને હજી યે ન જોયેલા તટો પ્રતિ.

સોંપાયેલું લઇ કામ વ્યાપારી વ્હાણ એહનું

કાળની સંપદો દ્વારા સેવે વાણિજ્ય વિશ્વનું,

જમીને જકડાયેલા એક મોટા સમુદ્રના

ફીણને જાય કાપતું,

દૂર દેશો મહીં દીવા અણજાણ બારાં કેરા પહોંચવા

ને બજારો ખોલવા ત્યાં જિંદગીની ઘની કારીગરીતણાં,

મોંઘેરી ગાંસડીઓનાં,

કંડારેલા પૂતળાંનાં ને રંગીન પટોતણાં,

શિશુને રમવા માટે આણેલાં કૈં

ખિલોણાંનાં, ખચેલાં રતનો વડે,

પેદાશોનાં, નાશવંતી  મેળવાતી મહાશ્રમે,

ભંગુર વૈભવો કેરાં

રળાતા ને ગુમાવાતા દિનોના ચાલતા ક્રમે.

કો એક ખડક-સ્તંભી દરવાજામહીં થઇ

અનામી સિંધુઓ કેરી જવા પાર હજી ના હામ ભીડતો,

સ્વપ્ન-સેવ્યાં અંતરોમાં યાત્રા કેરું કરતો નવ સાહસ,

અણજાણ કિનારાઓ કેરી નજીકમાં રહી

નૈકા નિજ ચલાવતો,

તોફાનોએ તંગ થાતા બેટોમાં એ નવું બારું બનાવતો;

અથવા ખાતરીબંધ હોકાયંત્રે પોતાકેરો વિચારમાં

દોરતો એ

તારાઓને ઢાંકનારું ઉજળું એક ધુમ્મસ

વીંધીને ઝંપલાવતો,

અવિદ્યાના વહેવાર-માર્ગોએ એ હંકારી વ્હાણને જતો.

એના વહાણનું વક્ષ વણ-શોધ્યા તટોની પ્રતિ વાધતું,

વણ-કલ્પ્યા ખંડ એને અકસ્માત મળી જતા :

ધન્યાત્માઓ તણા દ્વીપો શોધવા નીકળેલ એ

છોડે છેલ્લી જમીનોને,

આખરી સાગરો પાર કરી આગળ જાય છે,

પ્રતીકાત્મક પોતાની ખોજને એ

ચિરસ્થાયી વસ્તુઓ પ્રતિ વાળતો;

જિંદગી બદલી નાખે એને માટે કાળ-સર્જ્યાં સ્વદૃશ્યને,

ઢાંકી અનંતતાને જે દેતી તેવી પોતાની પ્રતિમૂર્તિઓ.

દુનિયાની હવા એની આસપાસ

પોતાની પારદર્શી ના પડદો નાખતી હવે.

મર્ત્ય વિચાર ને આશા કેરી એણે હદને પાર છે કરી,

છેડે જગતના પ્હોંચી ગયો છે એ

અને પારપાર તાકી રહેલ છે;

શાશ્વતીને વિલોકંતી આંખો માંહે

મર્ત્ય શરીરની આંખો કરે લીન સ્વદૃષ્ટિને.

કાળના યાત્રિકે શોધી કાઢવાનું

છે અવશ્ય વિશાળતર વિશ્વને.

શિખરો પર અંતે એ સુણે છે સ્તોત્રગાન કો,

દૂરનું કરતું વાર્તાલાપ, ને જે 

છે અજ્ઞાત તે નજીકતણું બને :

ઓળંગીને જાય છે એ સીમાઓ અણદીઠની,

વટાવીને જતો પાર કિનાર મર્ત્ય દૃષ્ટિની,

ને પોતાનું તથા વસ્તુજાત કેરું નવું દર્શન પામતો.

આત્મા છે એ એક પૂરા ન ઘડાયેલ લોકમાં--

લોક જે એને ન જાણે ને ના જાણી પોતાની જાતને શકે :

પ્રતીક બાહ્ય તલનું છે જે એની લક્ષ્યરહિત ખોજનું

તે ઊંડા અર્થ ધારે છે એના આંતર દર્શને;

છે એની શોધ તે શોધ તમની જ્યોતિ કાજની,

મર્ત્ય જીવનની શોધ છે એ અમૃત અર્થની.

માટીની મૂર્તિમાં પોતે સીમા બાંધી દેનારી ઇન્દ્રિયોતણા

કઠેરાની પાતળી જે પટી તેની પરે થઇ

દૃષ્ટિપાત કરે જાદુ ભરી કાળોર્મિઓ પરે,

જ્યાં ચિત્ત ચંદ્રની જેમ ઉજાળે છે વિશ્વના અંધકારને.

દૃષ્ટિથી હરહંમેશ પછાડી હઠતી જતી,

અસ્પષ્ટ ગૂઢ કાંઠાની રૂપરેખા અંકાયેલી જણાય ત્યાં,

જાણે કે હોય ના દોરી પાતળી શી

ધુમ્મસાળા સ્વપ્ન કેરા પ્રકાશમાં.

ખલાસી એ અચિત્ કેરા અણતાગેલ સાગરે,

અધ્યાત્મ સૂર્યની પ્રત્યે દ્રવ્યને તૂતકે ચઢી

કરે સફર તારાએ ખચ્યું પાર કરી વિશ્વ વિચારનું.

કોલાહલો અને બૂમોતણા બાહુલ્યમાં થઇ,

મગ્ન અજ્ઞેય મૌનોના કરી પાર મહાલયો,

ઊર્ધ્વનાં અંબરો હેઠ અંતરિક્ષે વિચિત્ર લોકમાં થઇ,

પૃથ્વીના અક્ષ-રેખાંશો વટાવી, હાલના બધા

નકશાઓતણી બ્હાર લક્ષ્ય છે સ્થિર એહાનું.

કિંતુ અજ્ઞાતમાં થઇ

ક્યાં એ હંકારતો નૌકા તે કોઈ જાણતું નથી,

કે નથી જણાતું કે ત્યાં કયા ગુપ્ત

કાર્ય માટે મહામાતે એને નિયુક્ત છે કર્યો.

સર્વસમર્થ સંકલ્પ શ્રીમાતાનો, તેના ગુપ્ત બલે રહી,

માના શ્વાસે ધકેલાતો જિંદગીના ઉલ્લોલ અબ્ધિને પથ

વજુ કેરા ધડાકામાં કે નિર્વાત મહીં થઇ,

કશું ના જાય જોયું જ્યાં એવાં ધૂમ-ધૂમરોની મહીં થઇ,

લઇ એ જાય છે એના સીલબંધ આદેશો હૃદયે ધરી.

મોડેથી જાણવાનો એ લિપિ ગૂઢ ઉઘાડતાં

કે પોતે બંદરે ખાલી જાય છે અણદીઠમાં,

કે માના ફરમાનને

જોરે એ જાય છે શોધી કાઢવા પ્રભુને પુરે

મન ને તન નૂતન,

અને સ્વમહિમાકેરા મંદિરે પધરાવવા

અમૃતાત્મ સ્વરૂપને, 

ને અનંતતણી સાથે એકરૂપ બનાવવા

આ જીવ અંતવંતને.

ક્ષાર વેરાનની આરપાર અંત-વિહીન વરસોતણા,

એની વિભ્રાંત નૌકાને સિંધુ-વાતો માના આગળ પ્રેરતા,

ને વારી વિશ્વનાં વાટે જતાં છોળે નાવડતાં,

અફવા શું આસપાસ એની છે, ને ભય ને એક સાદ છે.

માની શક્તિતણા આંક્યા લીસોટાએ એ હમેશ જતો રહે.

જિંદગી, મૃત્યુ ને બીજી જિંદગીમાં થઇ એ નાવમાં ફરે,

જાગતો ને ઊંઘતો એ હોય તેની મહીં થઇ

એની યાત્રા રહે આગળ ચાલતી.

એની પર મુકાઈ છે શક્તિ એક માના ગૂઢ પ્રભાવની

જે એને રાખતી બાંધી ભાગ્યયોગ

સાથે પોતે જે સર્જ્યું હોય તેહના,

ને જ્યાં સુધી ન અજ્ઞાન-છાયા દૂર કરાય માનવાત્મની

ને   એની રાત્રિને પાડે પકડી ના પ્રભાતો પરમાત્મનાં

ત્યાં સુધી એ બલી યાત્રા ન કદી વિરમી શકે

ને પડે ના કદી બંધ યાત્રા ગહન એહની.

છે જ્યાં સુધી પ્રકૃતિની હસ્તી, હસ્તી છે એનીય તહીં સુધી;

કેમ કે આટલું નક્કી કે એ બન્નેય એક છે.

સૂતો એ હોય ત્યારેયે રાખે છે એ તેને સ્વ-વક્ષની પરે:

તેને જે જાય છે છોડી, તે અજ્ઞેયે

એના વગર વિશ્રામ લેવા માટે જશે નહીં.

જ્ઞાતવ્ય સત્ય છે એક, કર્તવ્ય એક કર્મ છે;

લીલા પ્રકૃતિની સત્યા; એનો સાથી

ગૂઢ એક કાર્યને પાર પાડતો :

છે એક યોજના માના વિશ્વવર્તી ગૂઢ ચિત્ત-તરંગમાં,

ઉદ્દેશ એક છે એની વિશ્વવ્યાપી

અકસ્માત જેવી રમતની મહીં.

હમેશાં જ હતી તેની ભાવના આ

જિંદગીનો પહેલો પો ફાટ્યો તેહ સમાથકી,

નિજ ખેલનથી ઢાંકી રાખતી તે આ અખંડિત કામના,

કે શૂન્યે વ્યક્તિતતાશૂન્ય વ્યક્તિભાવ જગાડવો,

જંગી જડલયે જામ્યાં મૂળ જે જગતીતણાં

પ્રહાર કરવો તેની ઉપરે સત્ય-જ્યોતિનો,

અચેત ગહનો મધ્યે મૂકાત્માને પ્રભોધવો,

ને લુપ્ત શક્તિને એની નિદ્રામાંથી ભુજંગિની

ઊર્ધ્વ દેશે ચડાવવી,

જેને લીધે કાળમાંથી કરે દૃષ્ટિ આંખડીઓ અકાળની,

અને અચ્છાદનોમાંથી આવિર્ભાવ પ્રભુ કેરો કરે જગત્.

આ માટે એ હતો આવ્યો તજી શુભ્ર નિજાત્માની અનંતતા

ને માટીનો ભાર એણે લાદ્યો ' તો આત્મની પરે,

કે મનોહીન દિગ્દેશે પ્રભુ કેરું બીજ પુષ્પિતતા ધરે.

આ જ્ઞાન મેળવ્યું એણે પ્હેલ વ્હેલું કાળ-જાયા જનોમહીં,

વિચાર આપણો ને જે દૃષ્ટિ કેવળ સત્યની,

તેમની વચમાં એક પડદો છે ઊજળા મનનો પડ્યો,

તમાં થઇ અપાયેલો મેળવીને પ્રવેશ, એ

જોવા પામ્યો ગુહા ગૂઢ ને ગુહ્ય દ્વાર આત્મની

દૃષ્ટિના ઉત્સની કને,

તે ગયો એ સેવતી' તી જહીં પાંખો પ્રભાવી મહિમાતણી

સૂર્ય પ્રકાશથી વ્યાપ્ત આકાશે જ્યાં સર્વ વિજ્ઞાત સર્વદા.

શંકા ને માન્યતા પ્રત્યે ઉદાસીનત્વ રાખતો,

નગ્ન સત્યતણો એકમાત્ર આઘાત માગતો અત્યંત આસ્પૃહા ધરી,

હૈયું પાર્થિવ બાંધીને રાખનારો મનનો દોર કાપતો,

દેતો દૂર ફગાવી એ ઘૂંસરીને ધારાની જડ તત્વના.

આત્માની શક્તિઓને ના બાંધતા ' તા કાયદાઓ શરીરના :

જિંદગી કરતી બંધ ધબકારા, ન તે સમે મૃત્યુ ભીતર ઘૂસતું;

સ્વાસોચ્છવાસ ને વિચાર નિ:સ્પંદ જે સમે થતા

તે સમે યે જીવવાની હામ એ ભીડતો હતો.

આમ એ તે ચમત્કારી સ્થાને માંડી પગલાંઓ શક્યો હતો,

જેની ઉતાવળી આંખે

ઝાંખીયે કરવાનો કો વિરલા જ સમર્થ છે,

જયારે ક્ષણેકને માટે મન કેરાં શ્રમથી સાધ્ય કામથી

ઊંચી કરાય છે દૃષ્ટિ

અને પ્રકૃતિનાં સ્થૂલ કંગાલ દર્શનો થકી નિવૃત્ત થઇ જાય છે.

શીખ્યા છે દેવ જે તે સૌ સ્વયંવિજ્ઞાત છે તહીં.

છે એક ગુપ્ત આગાર બંધ ને મૂક તે સ્થલે,

ને તેમાં રાખવામાં છે આવ્યાં સંકેત-પત્રકો,

લોકોને લહિયે જેમાં રેખાંકિત લખેલ છે,

પવિત્ર ધર્મશાસ્ત્રોનાં છે તેની મધ્ય કોષ્ટકો,

સંભૂતિ-ગ્રંથનું તેમાં પાનું સાંકળિયાતણું ,

વેદોના સત્યનો મૂળપાઠ ને શબ્દકોષ ત્યાં,

ભાવાર્થ આપણી ભાગ્યગતિનો બતલાવતા

છે તારાઓતણા તેમાં લયો ને છંદના રયો :

સંખ્યાંકો ને જંતરોની પ્રતીકાત્મ શક્તિઓ,

ને ગુપ્તલિપિએ બદ્ધ સંહિતાઓ વિશ્વના ઈતિહાસની,

અને પ્રકૃતિનો પત્ર-સંવાદ આત્મ સાથનો--

આલેખાયેલ છે ગૂઢ હાર્દમાં જિંદગીતણા.

આત્માના સ્મૃતિઓ કેરા ઘુતિમંત નિકેતને

હાંસિયામાં લખાયેલી ટિપ્પણીઓ પ્રકાશતી

પ્રકાશ-ટપકે બીડો આંકી દેતી સંદિગ્ધ કરચોળિઓ

પાછી એ મેળવી શક્યો,

ઉપોદઘાત બચાવી એ શક્યો ને તે સાથે કાળા કરારનો

શબ્દભાગ ઉગારતો,

જડ પ્રકૃતિની નિદ્રામાંથી ઊભું થનાર સૌ

નવીન રૂપને વાઘે સદાનાને સજાવવા,

જેની ઉપર ચાલે છે રાજ્ય કાળા કરારનું.

ચિત્રવિચિત્ર ગૂઢાર્થ એના અક્ષ્રર ને તહીં

જ્યાં ત્યાં વેર્યા ઈશારાઓ દુર્બોધ ભાવથી ભર્યા

તે હવે એ ફરી વાંચી નવે અર્થે સમજી શકતો હતો,

ઉકેલી શક્તિ દૈવી વાણીને ને એના દ્વર્થક ભાસને,

ઉખાણા સરખાં એનાં વાક્યોને ને અંધપાટાળ શબ્દને,

ગહનાર્થ વિરોધોક્તી ભર્યા એનાં સત્યનાં પ્રતિરૂપને,

એનાપ્રચંડ કર્યાર્થે રખાયેલી કપરી શરતોતણી

જરૂરીયાતમાં ન્યાય સ્વીકારી શકતો હતો,

કાર્ય પ્રકૃતિનું ભીમ-ભગીરથ શ્રમે ભર્યું,

અશક્ય સમ ભાસતું,

બળે જેને સાધવાને માત્ર તેની

ચમત્કારી જ્ઞાનયુક્ત કળામાત્ર સમર્થ છે,

એનો નિયમ દેવોનો જ્યાં વિરોધ પ્રવર્તતો,

છટા પાડી શકાયે ના એવા એના

વિપરીત પ્રકારોની પરંપરા

સમજી શકતો હતો.

મૂક્ભાવી મહામાતા નિજ વૈશ્વ સમાધિમાં

રૂપના જન્મને અંગે મંજૂરી જે મળેલી છે અનંતની,

તેને સૃષ્ટિતણા હર્ષ-શોક માટે પૂરેપૂરી પ્રયોજતી,

અચિત્ જગતમાં ઈચ્છા જ્ઞાન મેળવવાતણી,

મૃત્યુની આણની નીચે સંકલ્પ જીવવાતણો,

માંસમાટીતણે હૈયે તલસાટ પ્રહર્ષનો

દુર્દાન્ત યત્નથી પાર પાડવાનું કબૂલતી;

અને વાયુ તથા જીવકોષ કેરા ચમત્કાર જન્મથી

પ્રકટે ચૈત્ય તે દ્વારા કરતી સિદ્ધિ કાર્યથી

રહસ્યમયતા ઈશ અને રાત્રી વચ્ચે થયેલ કોલની.

એકવાર ફરી કાને પડ્યો સ્પંદ-વિહીન વૈશ્વ માનસે

કોલ શાશ્વતનો દીધો કામે મંડી રહેલી નિજ શક્તિને,

આરંભાઈ જવા માટે વિશ્વવ્યાપક કામને

પ્રેરનારો પ્રવર્તવા,

મર્ત્યતામાં જગાડંત જન્મનો રુદનધ્વનિ,

કાળના કારમા નાટયે સમારંભ તણો શ્લોક ગવાડતો.

ઊંડાણોની મધ્યમાંથી થયું ઉભું રહસ્ય વિશ્વનું દટયું;

આત્મા કેરા ભોંયરામાં તાળાબંધ રાખેલાં દફતરો મહીં

પૂઠે રાખી મુકાયેલી વાંચી એણે મૂળ શાસન-પત્રિકા,

અને પ્રજ્ઞાતણી જોઈ સહી-સિક્કા સાથે પાવક-સીલ ત્યાં

કાળી શક્તિતણા ઢાંક્યા કાર્ય પર મરાયલી,

જે શક્તિ જ્યોતિ-સોપાનો રચે અજ્ઞાનની મહીં.

એક સૂતા દેવતાએ ખોલ્યાં અમર લોચનો :

ચૈત્ય-વિહીન રૂપોમાં જોઈ એણે ચિંતના ન ઘડાયલી,

અધ્યાત્મ ભાવના ગર્ભ ભર્યું એણે જાણ્યું ભૌતિક દ્વવ્યને,

મન અજ્ઞેયને જાણી લેવા સાહસ માંડતું,

જાણ્યું જીવન જે પેટે રાખતું ' તું સુવર્ણ શિશુ એહનું.

વિચાર શૂન્યતા કેરા અવકાશે આવતા જ્યોતિ-પૂરમાં

સંકેતોથી ચૈત્યના આ વિશ્વ કેરા અર્થને સમજી લઇ

બાહ્ય કેરો મૂલ-પાઠ વાંચ્યો એણે પ્રવેશી નિજ અંતરે :

બન્યો સ્પષ્ટ ઉખાણો ને ગૂંચ એની ટળી ગઈ.

ઓજસ્વી પૃષ્ટ પે વ્યાપી વિશાળતર કો વિભા.

બુટ્ટાઓમાં કાળ કેરા હેતુ એક ભળી ગયો,

યાદ્દચ્છાની ઠોકરાતી ચાલને ત્યાં ભેટો અર્થતણો થયો

અને દૈવે કર્યા ખુલ્લા અંકોડાઓ દ્રષ્ટા સંકલ્પના તહીં;

ભાનવાળી બૃહત્તાએ ભર્યો મૂક પુરાણા અવકાશને.

પરા સર્વજ્ઞતા એણે જોઈ શૂન્યે સમારૂઢ સિંહાસને.

સંકલ્પે એક, નિ:સીમ આશાએ એક છે હવે

એના હૃદયને ગ્રહ્યું,

અતિમાનુષનું રૂપ જોવા માટે

ઊંચી આંખો કરી એણે આત્મા કેરાં અદૃષ્ટ શિખરો પ્રતિ,

અભિપ્સુ એ હતો નીચે લાવવાને વિશાળતર વિશ્વને.

જે મહામહિમા કેરી ઝાંખી એને થઇ તહીં

તે પોતાનું જ છે ધામ એવું એને ઠસી ગયું. 

વધારે ભવ્ય ભાસ્વંત સૂર્ય સ્વલ્પ સમામહીં

અંધારા ઓરડાને આ સ્વતેજે અજવાળશે

અને અંદરની છાયાલીન સોપાન-પંક્તિઓ

પ્રકાશિત બની જશે,

નાનલી બાલશાળામાં બાલાત્મા જે  પઢી રહ્યો

લઈને વસ્તુઓ ભાગ્યે શિખવાડે એવો કો પાઠ શીખતો,

તે પ્રાથમિક બુદ્ધિનું

છે વ્યાકરણ જે તેની મર્યાદાઓ વટાવશે

ને પૃથ્વીની પ્રકૃતિની અનુકારમયી કળા

એની પાછળ છોડશે,

બોલી ભૂલોકની એની બદલાઈ બ્રહ્યવાણી બની જશે,

જીવમાન પ્રતીકોમાં સત્યતાનો અભ્યાસી એ બની જશે

અને અનંતના તર્કશાસ્ત્રનું તત્વ શીખશે.

આદર્શરૂપ છે તેને થવાનું છે સામાન્ય સત્ય સૃષ્ટિનું,

દીપ્તિમંત થવાનું છે દેહને શ્રી પ્રભુથી ભીતરે વસ્યા, 

જે સૌ અસ્તિ ધરાવે છે તે સૌની સાથ ઐક્યની

ભાવના છે લહેવાની હૈયાએ ને મને કરી,

સચેત પુરુષે વાસ કરવાનો છે સચેત બન્યા જગે.

સર્વોચ્ચ શૃંગ દેખાય જેમ ધુમ્મસમાં થઇ

તેમ શાશ્વત આત્માનો મહિમા નજરે પડ્યો,

દેશપાર થયેલો જે ખંડખંડિત વિશ્વમાં

દિવ્ય દ્રવ્યોતણા અર્ધ આભાસો વચગાળમાં.

રાજાની રાજવી ઝોક સેવવાને

માટે હાવે એ જરાયે ઉપયોગી રહ્યાં ન ' તાં :

આપણી ક્ષુદ્રતની ને અમર્યાદિત આશની

અને કારુણ્યથી પૂર્ણ આનંત્યોની વચ્ચે સોદો થયેલ જે

તેમાં મળેલ ચીજોની કંજુસાઈ બતાવતા

જીવ શું જીવવાનું ના એનું અમર આત્મનું

અભિમાન કબૂલતું.

પૃથ્વી કેરી અવસ્થાની નિમ્નતાનું

પ્રત્યાખ્યાન તુંગ એની અવસ્થા કરતી હતી :

એક વિશાળતા પામી અસંતોષ પોતાના ચોકઠાથકી

સૃષ્ટિની શરતો કેરા દિન સ્વીકારને સ્થળે

વળી પાછી જતી હતી,

કરાર કપરો, પટ્ટો ઘટી છોટો બનેલ જે

તેને ધુત્કારતી હતી.

અહીંયાં પડતા પાર આરંભો માત્ર એકલા;

એકલું માત્ર પાયાનું દ્રવ્ય પૂર્ણ જણાય છે,

ચૈત્ય વગરનું પૂરેપૂરું યંત્ર જ સર્વથા.

કે બધું અધ-ખ્યાલોનો બંધ બેસી શકે નહીં

એવો ઢંગ બતાવતું,

કે દિવ્ય વસ્તુઓ કેરી અધૂરી ને ઉતાવળી

ઝાંખીને ને દેવતાઈ ચિહ્ નોના અનુમાનને

ને હાસ્યાસ્પદ વેશને

પાર્થિવ પિંડના દોષે ભર્યા સાજે આપણે હ્યાં સજાવતા.

અંધાધૂંધી ગોઠવાઈ બની જગત જાય હ્યાં,

અલ્પજીવી રૂપમાળા તણાઈ શૂન્યમાં જતી :

જ્ઞાનની નકલો, ગોલરેખાખંડો અસમાપિત શક્તિના,

પાર્થિવાકૃતિઓ માંહે પ્રસ્ફુરંત સ્ફોટ સુંદરતાતણો,

ખંડાયેલાં પ્રેમકેરાં પ્રવર્તન ઐક્યનાં

તરે છે, તરતા સૂર્યનાં ભાગેલાં તૂટેલાં પ્રતિબિંબ શાં.

પ્રયોગાત્મક ને કાચાં જીવનોનો સમૂહ ગીચ કૈ ખચ્યો

એક આખો બનેલો છે ગોઠવાઈ ટુકડે ટુકડે બધો.

આશાઓને આપણી ના પૂર્ણરૂપે મળતો પ્રતિ-ઉત્તર;

ચાવી ના જેમની એવાં બારણાં છે અંધ ને નવ બોલતાં;

વિચાર ચડતો વ્યર્થ, ઊછીની જ્યોતિ લાવતો,

જિંદગીનાં બજારોમાં વેચાતી તે નકલી વસ્તુઓ થકી

છેતરાય જઈ હૈયા આપણાં, અપરાધમાં

ગુમાવેલી સ્વર્ગકેરી મહામુદા

લઇ પકડમાં લેવા ફાંફાં ફોગટ મારતાં.

મનને ઓચવી દેવા માટે સામાન છે ભર્યો,

રોમાંચો દેહ માટે છે, નથી કિંતુ અભીષ્ટ એક આત્મનું.

પ્રહર્ષ ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ કાળ જે હ્યાં આપી આપણને શકે

તે ય આપ્રાપ્ત આનંદો કેરી ખાલી ખોટી નકલ માત્ર છે,

પરમાનંદની તૂટી-ફૂટી છે માત્ર મૂર્તિ એ,

છે એ સુખ ઘવાયેલું જે જીવી શકતું નથી,

વિશ્વની શક્તિએ નાંખ્યું પોતા કેરા દેહના દાસની પ્રતિ

અલ્પજીવી સૌખ્ય છે એ મન ને ઇન્દ્રિયોતણું ,

કે અજ્ઞાનતણા અંત:પુરે ખાલી દબાણથી

મળતા મોદનો છે એ માત્ર દેખાવ બ્હારનો.

કેમ કે આપણે જે કૈ હોય છે મેળવેલ તે

જરા વારમહીં મૂલ્ય વિનાનું જાય છે બની,

કાળની બેન્કનું જૂનું જમાખાતું એ બેકાર બની જતું,

અપૂર્ણતાતણો ચેક અચિત્ ઉપરનો લઇ

છે જવાનો વટાવવા.

પ્રત્યેક યત્નની પૂઠ લેતું કૈક તર્ક-વિરુદ્ધ વર્તતું,

અંધાધૂંધી વાટ જોતી ઊભેલી છે પ્રત્યેક સૃષ્ટ વિશ્વની :

બીજ નિષ્ફળતા કેરું છુપાયું છે પ્રત્યેક કાર્ય-સિદ્ધિમાં.

હ્યાંની સૌ વસ્તુઓ કેરી જોઈ એણે સંશયગ્રસ્ત સંસ્થિતિ,

ગર્વ ભરેલ નિ:શંક વિચાર માનવીતણો

કેવા અનિર્ણયે પૂર્ણ છે તે એણે નિહાળિયું,

ક્ષણભંગુર દેખાઈ સિદ્ધિઓ યે એની શક્તિતણી બધી.

વિચારકાર્યહીણા આ જગે છે એ જીવ એક વિચારતો,

અજ્ઞાતના સમુદ્રે છે દ્વીપ એક મનુષ્ય હ્યાં,

ક્ષુદ્રતા એક જે યત્ને મહાન બનવા જતી,

છે એ પશુ, ધરાવે જે દેવ કેરી થોડી સહજ-પ્રેરણા,

છે એની જિંદગી એક કથા સામાન્ય ઢંગની,

એવી સામાન્ય કે એનું બ્યાન છેક નિરર્થક,

એનાં કર્મોતણી સંખ્યા સરવાળે શૂન્યરૂપ બની જતી,

ઓલવાઈ જવા માટે ચેતાવાતી મશાલ શી

એની ચૈતન્ય-જ્યોતિ છે,

આશા એની તારકા છે પારણા ને શ્મશાન પર ઉગતી.

ને છતાં યે સંભવે છે એને માટે ભાવિ એક મહત્તર,

કેમ કે સત્ય એનું છે આત્મસત્તા સનાતની.

પુનઃસર્જન પોતાનું ને એની આસપાસના

સર્વનું એ કરી શકે,

ને પોતે જ્યાં રહે છે તે જગને એ નવેસર ઘડી શકે :

કાળની પારનો જ્ઞાતા છે એ અજ્ઞાન છે છતાં,

પર પ્રકૃતિથી છે ને દૈવથીયે પર આત્મસ્વરૂપ છે.

એના સર્વે કર્મમાંથી આત્મા એનો પરાવૃત્ત થઇ ગયો.

માનુષી શ્રમનો વ્યર્થ ઘોંઘાટ પ્રશમી ગયો,

દૂર ડૂબી ગયો ધક્કામાર લોક-જિંદગીનો પદધ્વની.

એકલો મૌનનો સાથ એને માટે હવે બાકી રહ્યો હતો.

અસ્પૃષ્ટ જીવતો ' તો એ મેળવીને મુક્તિ પાર્થિવ આશથી,

વર્ણનાતીત સાક્ષીના ધામમાં પ્રતિમા સમો

પગલાં ભરતો એના વિચારોના વિશાળ ઉચ્ચ દેવળે,

અનંતતાતણી છાયે હતી જેની કમાનો ઝાંખપે ભરી,

હતી અદૃશ્ય પાંખો જ્યાં સ્વર્ગગામી નિદિધ્યાસ-પરાયણા

ઉપરે હૂંફ આપતી.

સ્પર્શી શકાય ના એવાં શિખરોનું એને આહ્ વાન આવતું;

મનના દૂરના ક્ષુદ્ર થાણા પ્રત્યે ઉદાસ એ

સનાતનતણી રાજય-બૃહતીમાં નિવાસ કરતો હતો.

ચિંત્ય આકાશની પાર હવે એનું અસ્તિત્વ વિસ્તર્યું હતું,

એનો વિચાર નિ:સીમ અંતેવાસી બન્યો ' તો વૈશ્વ દૃષ્ટિનો :

વિશ્વવ્યાપી જ્યોતિ એની આંખો માંહ્ય પ્રકાશતી,

સુવર્ણ સ્રોત વ્હેતો ' તો એના હૈયા અને મસ્તિષ્કમાં થઇ;

મર્ત્ય અંગોમહીં એનાં હતી એક શક્તિ આવેલ ઊતરી,

નિત્યાનંદાબ્ધિઓમાંથી ઓઘ આવ્યો હતો વહી;

હુમલાનું ને અનામી હર્ષ કેરું

જ્ઞાન એને થતું હતું.

સર્વસમર્થ પોતાના મૂળ પ્રત્યે સભાન એ,

સર્વજ્ઞ સંમુદા કેરાં પામતો એ પ્રલોભનો,

અપરિચ્છેધનુ કેન્દ્ર જીવતું એ બની જઈ,

બ્રહ્યાંડમંડલાકાર સાથે સામ્ય સ્થાપવા વ્યાપ્ત વિસ્તરી

એમેય નિજ અધ્યાત્મ નિર્માણ પ્રતિ એ વળ્યો.

છિન્નભિન્ન હવા કેરા પટે દેવાયલો તજી,

દૂરે વિલીન થાનારી રંગરેખા મધ્યે વિલુપ્ત ચિત્ર શાં

પાર્થિવ સૃષ્ટિનાં શૃંગો ડૂબ્યાં એના ચરણો હેઠળે તહીં :

આરોહ્યો એ ભેટવાને ઊર્ધ્વમાં જે છે અનંતગણું બૃહત્ .

નિશ્ચલ બ્રહ્મના મૌને જોયો એને જતો તહીં,

અચાનક જ છોડેલા કાળના તંગ ચાપથી

છલંગી શાશ્વતી મધ્ય થઇ જાનાર તીર શો,

રશ્મી એક જતું પાછું પિતા સવિતૃની પ્રતિ.

મુક્તિના મહિમા પ્રત્યે વિરોધી-ભાવ રાખતા

કાળુડા અચિતે વીંઝી પોતાના વ્યાલ-પુચ્છને

ગાઢ અસ્પષ્ટતાઓમાં રૂપ કેરી ઘેને ઘેર્યા અનંતને

ઝાપટ્યો નિજ શક્તિથી :

નિદ્રાના દરવાજાની જેમ મૃત્યુ એની નીચે ઢળ્યું હતું.

વિશુદ્ધ પરમાનંદ પ્રતિ એકાગ્રતા કરી,

શ્રેષ્ઠ શિકારની જેમ પ્રભુની શોધમાં રહી,

અગ્નિના શંકુની જેમ ઊર્ધ્વે જ્વલંત એ ચઢયો.

થોડાંને જ મળે છે એ મુક્તિ દેવોપમા ને અતિદુર્લભા.

બ્હાની દુનિયા કેરાં ક્ર્યોમાં જ રચ્યાપચ્યા

કેટલાએ હજારો તો સ્પર્શેય પામતા નથી;

એક એવા હજારોમાં ગુપ્ત સાક્ષી આંખે પામે પસંદગી,

નિજાત્માનાં ન માપેલાં અપારો મધ્યમાં થઇ

પ્રેરાયેલો જાય છે એ દોરતો જ્યોતિના કરે.

યાત્રી બનેલ છે એક એ સનાતન સત્યનો,

આપણાં માપ ના એના મન કેરી અસીમતા

ધારવાને સમર્થ કો;

પાછો વળી ગયો છે એ અવાજોથી સાંકડી દુનિયાતણા,

માનુષી કાળની નાની ગલી એણે તજેલ છે.

શબ્દમુક્ત પ્રાંગણોમાં મહત્તર વિધાનના

અદૃષ્ટના પરિસરો મધ્યે એ પગલાં ભરે,

કે અસંમૂર્ત્ત ગુરુને પગલે પગલે જતાં

અસીમ અવકાશે એ

દઈ કાન સાંભળે છે નાદ નિર્જન એકલો.

સમસ્ત પડતાં શાંત ઘેરો મર્મર વિશ્વનો

રહે છે ચુપકીમાં એ જગના જન્મપૂર્વની,

અકળ એકની આગે આત્મા એનો અનાવૃત બની જતો.

સૃષ્ટ સૌ વસ્તુઓ કેરી બલજોરી થકી દૂર થઇ જઈ

વિચાર લય પામે ને સાથ એની પ્રતિમાઓય છાયની,

રૂપ ને વ્યક્તિના ઢાળા વિલોપાઈ જતા બધા.

પોતાનો પ્રીછતી એને અનિર્વાચ્ય વિશાળતા.

ઈશ્વરાભિમુખી પૃથ્વી કેરો એક એ અગ્રેસર એકલો,

હજી ના ઘાટ પામેલી વસ્તુઓનાં પ્રતીકોના સમૂહમાં,

બંધ આંખે વિલોકાતો ને અજન્મા કેરાં મૂક મુખો વડે,

નિત્યસ્થાયી પ્રાંગણોમાં એકાન્ત વિજનત્વના

સુણતો પડઘા એકમાત્ર સ્વીય પડોતણા,

અનાખ્ખેયતણી ભેટ લેવા માટે યાત્રાનો પંથ કાપતો. 

અનામી એક આશ્ચર્ય ગતિહીન ઘડીઓમાં ભરાય છે.

આત્મા એનો શાશ્વતીના હૈયા સાથ હળી જતો

અને અનંતનું મૌન પોતાની મધ્ય ધારતો.

મર્ત્ય ચિચાર માંહેથી દેવતાઈ નિવર્તને

આત્માદૃષ્ટિતણા એક અદ્ ભુતાકાર ઇંગિતે,

વાઘા માનવતા કેરા ઉતારી નગ્ન રૂપમાં

આત્મા એનો પંથહીન તુંગો મધ્યે મિનારા શો ખડો થયો.

જેવો એ આમ અરોહ્યો તેવું તેને અનાવૃત વિશુદ્ધને

ભેટવા કો છલંગીને નીચે આવ્યું મહૌજા એક ઊર્ધ્વનું.

બલ એક, જવાલ એક, સૌદર્ય એક એ હતું,

અર્ધ-દૃશ્ય અમર્ત્ય લોચનો વડે,

પ્રચંડ પરમાનંદ, પૂર્ણ--સંપૂર્ણ માધુરી

અતિ-અદ્ ભૂત પોતનાં અંગાંગોથી વીંટાઈ એહને વળ્યાં,

શિરા--હૃદય--મસ્તિષ્કે ઓતપ્રોત થઇ ગયાં,

દિવ્યાવિર્ભાવથી રોમ-હર્ષણે એમને ભરી

મૂર્છામગ્ન બનાવતાં :

ભેટે અજ્ઞાતની એની લાગી પ્રકૃતિ કંપવા.

ટૂંકી મૃત્યુથકી, લાંબી કાળથીય ક્ષણેકમાં,

પ્રેમથીયે વધુ ક્રૂર, સ્વર્ગથીય સુખી વધુ

શક્તિ કેરા પ્રભાવથી

શાશ્વત બાહુઓ મધ્ય પરમોચ્ચ પ્રકારે પકડાયલી,

એક અટલ આનંદે બલાત્કારે ખેંચાઈ જોરથી જતી,

મુદા ને શક્તિના ચક્રવાતોનાં ચક્કરો મહીં,

અકલ્પ્ય ગહનો મધ્યે જવાતી ઝડપે લઇ,

વણમાપેલ તુંગોએ ઉઠાવાયેલ ઊર્ધ્વમાં,

મર્ત્યાવસ્થાથકી બ્હાર બળે ખેંચી કઢાયલી

એની પ્રકૃતિમાં સીમાતીત એક નવીન પલટો થતો.

વિના જોયે, વિના શોચ્યે જ્ઞાન સર્વજ્ઞતાભર્યું,

રહસ્ય સમજાયે ના જેનું એવી એક સર્વસમર્થતા

નિગૂઢ રૂપ કે જેમાં સમાઈ જાય વિશ્વ સૌ,

ને તે છતાંય જેણે ત્યાં માનવી ઉરને કર્યું

ભાવોદ્રેકી સ્વમંદિર,

ને એને બ્હાર આણીને ઢૂંઢનારી એની એકાંતતા થકી

પ્રભુના મહિમાઓએ પૂર્ણ આશ્લેષમાં ભર્યો.

જેમ અકાલ કો આંખ હોરા હોય વિલોકતી,

કર્ત્તા ને કર્મ બન્નેનો કરી વિલય નાખતી,

તેમ આત્મા હવે તેનો સુવિશાળ પ્રકાશતો

રિક્ત ને શુચિ રૂપમાં :

એનું જાગૃતિ પામેલું મન કોરી પાટી જેવું બની ગયું,

વિશ્વરૂપ અને એકમાત્ર જ્યાં શકતો લખી,

જે બધું નિગ્રહી રાખે અધોભ્રષ્ટ આપણા ચિત્સ્વરૂપને 

તે બધું લઇ લેવાયું એનામાંથી ભાર શું વીસરાયલા :

કો દેવતાત્મના દેહ સરખા એક અગ્નિએ

ભસ્મીભૂત કરી નાખ્યાં સીમાબદ્ધ કરતાં રૂપ ભૂતનાં

ને નવી જાતને માટે નિવાસાર્થે સુવિશાળ જગા કરી.

સંપર્કે શાશ્વતી કેરા તોડી નાખ્યા ઢાળાઓ ઇન્દ્રિયોતણા.

પાર્થિવ કરતાં મોટી શક્તિ એનાં અંગોને પકડે ગ્રહે,

પ્રચંડ પ્રક્રિયાઓએ કર્યા ખુલ્લા કોષો એના નહિ શોધી કઢાયલા,

અદ્ ભૂત શક્તિઓ કાર્ય સાધનારી,

સુપ્રચંડ હસ્તોની આડશો બને,

ઉભેળે મનની દોરી કેરા ત્રણ વળો, અને

દેવની દૃષ્ટિની મુક્ત કરી દેતી વિશાળતા.

વસ્ત્ર વાટે વસ્ત્રકેરા પ્હેરનાર તણો યથા

દેખાયે ઘાટ દેહનો,

તથા રૂપોતણા દ્વારા વૈશ્વ સંવેદના અને

દૃષ્ટિ એક પરાત્પર

પ્હોંચતી 'તી છુપાયેલા કેવળ નિરપેક્ષમાં.

વૃદ્ધિ ને ઉચ્ચતા પામી ગયાં'તાં કરણો બધાં.

માયાનો લેન્સનો કાચ નાશ પામ્યો રૂપ મોટું બતાવતો;

જેમ જેમ સર્યાં નીચે માપ એના હારી ગયેલ હાથથી

તેમ તેમ મહાકાય

ઝઝુમંતી વસ્તુઓ સૌ દેખાઈ અણુના સમી.

ક્ષુદ્ર અહંતણી વાળી કેરા છેડા જોડાયા ન જતા હવે,

આત્મા કેરા બેશુમાર અવકાશોમહીં વપુ

લાગતું' તું હવે માત્ર અટતી છીપના સમું,

મન એનું જણાતું ' તું અવિનાશી રહીશના

ભિત્તિચિત્રે ભર્યા બાહ્યવર્તી પ્રાંગણના સમું :

આત્મા એનો શ્વાસ લેતો હતો એક અતિમાનુષ વાયુના.

મેઘનાદ અને સિંધુઘોષ સાથે ન હોય શું,

તેમ બંદી દેવતાએ દીર્ણ કીધી જાદૂઈ આડ વાડની,

ભીમકાય મોક્ષકેરા તૂટતા આસપાસના

મોટા કૈ અંતરાય ત્યાં.

અવિનાશીપણે હસ્તી સૃષ્ટિ સાથ ધરાવતા,

વૃત્ત ને અંત પ્રત્યેક આશાના ને પ્રયાસના,

પાષાણી દૃઢતા સાથે અંકાયેલા

ચિંતના ને ક્રમની આસપાસમાં, 

નાફેર સ્થિરતાવાળા પરિવેષો

અવતારતણા પાય હેઠ આપોઆપ લુપ્ત થઇ ગયા.

અઘોર આવરક ને તલહીન ગુહાગૃહ

જેમની વચમાં પ્રાણ ને વિચાર હમેશાંય હરે ફરે,

ઝાંખી ને ઘોર સીમાઓ જેને પાર કરવાની હજી મના,

મૂગો મહાભયે પૂર્ણ અંધકાર રક્ષા-કાર્યે રખાયલો,

મનની ને અવિદ્યાની સીમાઓમાં

પાંખવિહીન આત્માને ઘેરી લેવા કેરી સત્તા ઘરાવતો,

શાશ્વતી-દ્વેયને ના જે જરાયે અવ રક્ષતો,

તે સર્વે ભીષ્મ પોતાની ભૂમિકાને પરિત્યજી

વિલોપાઈ ગયાં હવે :

એકદા સૃષ્ટિનું વ્યર્થ અંડાકાર સ્વરૂપ તે

વિસ્તાર પામતું શૂન્ય ખોઈ બેઠું નિજ ભીમ વળાંકને.

કઠોર વજૂ શા જૂના અધિકાર નિષેધના

ટકાવી પગ ના શક્યા :

પૃથ્વીના ને પ્રકૃતિના જુનવાણી નિયમો અભિભૂત સૌ;

વેગે ઉદય પામેલા દેવને ન નિયંત્રવા

સમર્થ કાયદાકેરી જકડંતી નાગચૂડો મહાબલી :

વિધાતાએ લખ્યા લેખો વિલોપાઈ ગયા બધા.

શિકાર મૃત્યુનો એવો ક્ષુદ્ર જીવ રહ્યો ન એ,

સૌને ગળી જતી એક પારાવાર અપારતા

પાસથી રક્ષવા જેવું રહ્યું ના કો રૂપ ભંગુર ત્યાં હવે.

ગોંધાયેલા જગતના હૈયાની ઘણ-ઘાવ શી

ધબકોએ કર્યા ખુલ્લા તોડીફોડી બાધતા બંધ સાંકડા,

બળો સામે વિશ્વનાં જે રક્ષી આપણને રહ્યા.

ચૈત્ય ને વિશ્વ બે સામસામાં ઊભાં સમાન શક્તિઓ બની.

સીમારહિત અસ્તિત્વે અમાપ કાળની મહીં

કરી પ્રકૃતિ આંક્રાંત સત્તા દ્વારા અનંતની;

જોઈ એણે માર્ગમુક્ત, ભિત્તિમુક્ત,

જંગી મોટી પોતાની મોકળાશને.

       એની મુદ્રામુક્ત આંખ સામે સર્વ અનાવૃત બની ગયું.

ગુપ્ત એક પ્રકૃતિનાં રક્ષાકવચ ના રહ્યાં;

ભયકારી અર્ધજ્યોતે મહાભીષણ, એકદા,

બલિષ્ટ નિજ એકાંતે પકડાઈ ગયેલ એ

રાજાની દીપ્ત સંકલ્પ-પ્રભા સામે ખુલ્લે ખુલ્લી થઇ ગઈ.

છાયાળા ગૃહખંડો જે ઉજાળાતા અજાણ્યા એક સૂર્યથી,

છૂપી નિગૂઢ ચાવીએ ખૂલતા માંડ માંડ જે ;

એનાં ભયભર્યા ઊંડાં ભોંયરાંમાં અવગુંઠિત શક્તિઓ

સ્વીકારતી થઇ સત્તાવાહી એક આવેલા મનને અને

કાળજન્મ દૃષ્ટિ કેરો દાબ ફરજ પાડતો

સહેનારી બની ગઈ.

વર્તી શકાય ના એવી માયાવી રીતભાતનાં,

તત્કાલ કરતાં કાર્ય, ગાંજયાં ના કોઈથી જતાં,

વિશાળતર વિશ્વોનાં વતની ને રહેનારાં છુપાયલાં

બળો પ્રકૃતિનાં ઊંચે આવતા, જ્યાં

છે આવશ્યકતાવાળું ક્ષેત્ર સીમિત આપણું,

અર્ધ-દેવોતણો છે એ હક ગૂઢ પ્રકારનો,

એની નિગૂઢ સંજ્ઞાઓ ખાતરીબંધ શક્તિનું

રેખાયોજન ધારતી,

એની આકૃતિઓ જેમાં પ્રકટંતી શક્તિ ભૌમિતિકી બની,

ચમત્કારે ભર્યાં એનાં સામર્થ્યોનાં સુયોજનો,

પૃથ્વી-પોષ્યું ઓજ યોજે ઉપયોગાર્થ એમને

એવી અભ્યર્થના કરે.

સચેતન પ્રકૃતિની ઝડપે યંત્રયોજના

દ્રષ્ટા મનતણા ભાવિદર્શી ઉત્કટ ભાવને

ને વીજ-વેગ ધારંતા મુક્ત ચૈત્ય શક્તિ કેરા પ્રકાશને

અંત:સુપ્ત ચમત્કારી તેજે સજ્જ બનાવતી.

એક વાર મનાવેલું જે અશક્ય સમાન તે

બધું હવે બની જાતું શક્યતાના એક સહજ અંગ શું,

સ્વાભાવિક અવસ્થાનો પરમોચ્ય પ્રદેશ એક નૂતન.

ગૂઢ વિદ્યા જાણનારો એક સર્વસમર્થ કો

આભાસી જગ આ બાહ્ય

અવકાશે કરે ઉભું ઈન્દ્રિયોને પ્રવંચતું ;

ચેતનાના ગુપ્ત એના તાણાવાણા વણંત એ,

રૂપરહિત પોતાની શક્તિ માટે રચતો એ ક્લેવરો ;

અરૂપબદ્ધ ને રિક્ત મહાવૈરાટ માંહ્યેથી

નક્કર પ્રતિમાઓની એણે એની જાદૂઈ રચના કરી,

ઘાટ દેનાર સંખ્યાની ને રેખાયોજનાતણી

ઇન્દ્રજાળ ખડી કરી,

લોપી કો ન શકે એવા તર્કબુદ્ધિવિરુદ્ધના

અંકોડા સ્થિર છે કર્યા,

અદૃશ્ય નિયમો કેરી

આડી-ઉભી ચોકડીની ગૂંચ ઊભી કરેલ છે,

અચૂક શાસનો એનાં અને એની પ્રક્રિયાઓ છુપાયેલી

સમજાવી શકાયે ના એવી એક

સૃષ્ટિ સર્જે ભૂલચૂક કર્યા વિના,

જેમાં સ્ખલન આપણાં

જીવતા અજ્ઞાન માટે કોરી કાઢે જ્ઞાનનાં મૃત ચોકઠાં.

નિયમોથી વિધાતાના છુટી એવી

રહસ્યમયતાપૂર્ણ પોતાની ચિત્તવૃત્તિથી

પ્રેરી પ્રકૃતિ યે સર્જે નિજ ક્ષેત્રે

વિધાતાના જેટલા જ પ્રભાવથી,

ઈચ્છા એની વિરાટોને બદ્ધાકાર બનાવતી,

ને જે અનંત છે તેને અર્પતી અંતવંતતા ;

એ પોતે કરે ઊભી વ્યવસ્થા સ્વ-તરંગ અનુસારની,

પડદા પૂઠના સ્રષ્ટા કેરાં વૈશ્વ ગુહ્યોનેય ટપી જવા

હોય ના બકતી હોડ તેમ તેની ધૃષ્ટ ઉત્કૃષ્ટતા કરે.

જેના ન્યાસોતણી મધ્યે અદ્ ભુતોનાં પુષ્પો પ્રગટ થાય છે

તે તરંગિતતા કેરાં પગલાંઓ તેનાં ઝડપથી ભર્યાં

છે તર્કબુદ્ધિથી જયાદે ખાતરીબંધ, છે વળી

તદબીર થકી જયાદા ચાલકી બતલાવતાં,

અને છે વધુ વેગીલાં પાંખોથી કલ્પનાતણી.

ચિંતના ને શબ્દથી એ જે નવેસર સર્જતી

તે તેના મનના દંડ

દ્વારા દ્વવ્યમાત્ર પાસે બલે સહુ કરાવતું.

મન છે એક મધ્યસ્થ કાર્ય કરંત દેવતા :

બધું પ્રકૃતિનું કાર્ય અન્યથા એ કરે શકે.

પૃથ્વીના નિયમો પાકા એ મોકૂફ રાખી કે બદલી શકે :

ધરાની ટેવની સુસ્ત સીલબંધી થકી એ મુક્તિ મેળવી

સીસા જેવો ગ્રાહ તોડી શકે એ જડ તત્વનો;

રહી બેપરવા રુષ્ટ મૃત્યુની મીટની પ્રતિ

એક ક્ષણતણું કાર્ય કરી અમર એ શકે :

એની વિચારતી શક્તિ કેરા સાદા એક આદેશમાત્રથી,

એની સંમતિના સ્વલ્પ આકસ્મિક દબાણથી

કરી મુક્ત શકે છે એ શક્તિ મૂક પૂરાયલી

સમાધિલયના એના રહસ્યમય ખંડમાં :

નિદ્રાને દેહની દેતું બનાવી શસ્ત્ર એ બલી,

રાખતું શ્વાસને રોકી, હૈયા કેરી ધબકોને નિરોધતું,

અને તે સ્થિતિમાં પ્રાપ્ત અણદીઠથતું, અને

અશક્ય સિદ્ધિ પામતું,

વણ-સાધન પ્હોંચાડે વણ-બોલ્યા વિચારને;

નિજ નીરવ ને ખાલી સંકલ્પે એ ઘટનાઓ ચલાવતું,

વિના હાથ, વિના પાય દૂર દેશે પ્રવર્તતું.

આ ઘોર રૂપ અજ્ઞાન ને આ વામન જિંદગી

એમને અજવાળી એ શકે આદિષ્ટ દૃષ્ટિથી,

મત્ત મધોત્સવો કેરું અને ઉગ્ર

રોષની દેવતા કરું આવાહન કરી શકે,

દૈત્ય કે દેવને દેહે આપણા એ ઉદ્ બોધિત કરી શકે, 

સર્વજ્ઞને તથા સર્વશક્તિને એ આમંત્રી અંતરે શકે,

વિસ્તૃત સર્વસામર્થ્ય જગાડી ભીતરે શકે.

પોતાની ભૂમિકામાં જે મન સમ્રાટ રાજતો

તે આ નક્કર ભોમે યે રાજારૂપ બની શકે :

એની અર્ધ-દેવતાઈ ભાવનાની સતર્કતા

સંક્રાંતિની ક્ષણે માર્યા કૂદકા સાથ લાવતી

નવાઈ ભર્યાં, ભાન વિનાના જડતત્વની

ચાતુરીએય ના સાધ્યાં આશ્ચર્યો સર્જનાતણાં.

હ્યાં બધું છે ચમત્કાર, ચમત્કારે પલટાઈ શકે વળી.

આ છે ગુહ્ય પ્રકૃતિની ધાર ઓજસ્વિતાતણી.

છે જે અભૌતિક મોટી ભૂમિકાઓ તેમના પ્રાંતભાગમાં,

રાજ્યોમાં જ્યાં પાશબદ્ધ મહિમા શક્તિનો નથી,

મન સત્તા ચલાવે જ્યાં પ્રાણ ણે રૂપની પરે,

ને પોતાના વિચારોને ચૈત્ય સિદ્ધ કરે જ્યાં સ્વપ્રભાવથી,

ધ્યાતી પ્રકૃતિ ત્યાં શબ્દો પર ઓજસથી ભર્યાં

ને વિખૂટા ગોલકોને જોડનારા

અણદીઠા અંકોડાઓ વિલોક્તી.

એનાં ધારા-ધોરણોને પાળનાર દીક્ષાધારી સમીપ એ 

ત્યાંની નિગૂઢ પોતાનાં રાજ્યો કેરા આલોકો લઇ આવતી :

છે અહીં એ જહીં ઊભો પગ મૂકી પ્રણામી જગની પરે,

ને નથી દ્રવ્યને ઢાળે મન એનું ઢળાયેલું જરીય જ્યાં,

ફૂટનારા ઓજકેરા ફુવારામાં

એ ચાલવી રહેલી છે પ્રક્રિયાઓ ચમત્કાર તેમની,

અને અદ્ ભુત તેઓની વાણીની મંત્રયોજના,

ને એ ચલાવતી રે' શે જ્યાં સુધી ના સ્વર્ગ--નરક બેઉયે

પૃથ્વીને નહીં પાડે પૂરો પુરવઠો, અને

મર્ત્ય માનવ સંકલ્પ-વશવર્તી દાસ વિશ્વ બને નહીં.

વિદેશી જેમની ઈચ્છાશક્તિ સ્પર્શે આપણી મર્ત્ય જિંદગી

તે અનામી ઓઝલાળા દેવો સાથે 

દરમ્યાનગીરીની કરનાર એ

રીતો વિશ્વતણા જાદૂગર કેરી વિડંબતી,

ને પોતાની સ્વયંબદ્ધ મુક્ત ઈચ્છા

માટે માર્ગ-ઘરેડો ઉપજાવતી,

જાદૂઈ વિભ્રમો માટે કારણ કોઈ બાંધતુ

આપવાનો બ્હારનો ડોળ દાખતી.

બધાંય ભુવનોને એ સાથીદારો પોતાનાં કામમાં કરે,

સાગરીતો ભીમકાય પોતાના ઘોર કાર્યમાં,

ને તેમને લઈ છલંગે એ ધૃષ્ટતાથી અશક્યમાં :

બધા જ પ્રભાવોમાંથી મેળવ્યાં છે

દાવપેચી એણે સ્વકીય સાધનો, 

ભૂમિકાઓતણા મુક્તપ્રેમે સાધેલ લગ્નથી

નિજ સૃષ્ટિતણાં જંગી કર્યો માટે છે એણે તત્વ મેળવ્યાં.

બેહિસાબ જ્ઞાન કેરી છે એ આશ્ચર્ય-ગૂંથણી,

દિવ્ય નિર્મિતિના મોટાં કર્યો કેરા સંક્ષિપ્ત સારસંગ્રહો

સંયોજીને બનાવી છે એણે સાચી વસ્તુરૂપ અવસ્તુને,

યા તો દાબી રખાયેલી સત્યતાને એણે મુક્ત કરેલ છે :

વાડ-વંડા વિનાનો જે આશ્ચર્યોનો કામરૂ દેશ એહનો

તેમાં વાળી લઇ જાતી અસ્તવ્યસ્ત

એ પોતાની શક્તિઓ ગૂઢરૂપિણી;

અનંત કેરાં શિલ્પોની એની સ્મારક પદ્ધતિ,

અવગુંઠિત બુટ્ટાઓ ફૂટતા જે ફુવારા શા નિગૂઢથી,

અચિત્ ના જાદુઓ કેરી કિનારી ઝૂલના સમી,

નિયમાતીત સર્વોચ્ચ સત્ય કેરી સ્વતંત્રતા,

ભુવને અમરો કેરા વિચારો જન્મ પામતા,

મંદિર-પૂઠથી ફૂટી આવનારાં વચનો દેવતાતણાં,

અંતર્યામી દેવ કેરાં પ્રકટંત પ્રબોધનો,

ડોકતાં ને વીજવેગે છલંગીને આવતાં ભાવિ-સૂચનો,

ને અંત:શ્રવણો પાસે પ્રકટંતાં પ્રસૂચનો,

ઓચિંતા સર્વથા પૂર્ણ થનારાં મધ્યવર્તનો,

અચિંત્યહેતુ કર્યો યે અતિચેતનવંતનાં,--

આ સૌએ છે વણી એની સમતોલ જાળ જાદૂગરી ભરી,

ને રચી છે ઘોર એની કળા કેરી

વિધિ ચિત્રવિચિત્ર કૈં .

ચિત્રવિચિત્ર આ રાજ્ય એના શાસનમાં સર્યું.

જેમ કો વધુ ચા' નારી વિરોધ કરતી વધુ,

તેમ પ્રકૃતિએ બેળે અને આનાકાની કરંત હર્ષથી

આપ્યા ભોગવટા મોટા, શક્તિ ને નિયમો નિજ,

આપી દીધી જાતને યે પ્રહર્ષાર્થે ને લેવા ઉપયોગમાં.

ગૂઢ માર્ગે થતા દોષોમહીંથી મુક્તિ મેળવી

પુન:પ્રાપ્ત કર્યા એણે ઉદ્દેશો જે માટે સર્જાઈ એ હતી:

જે અનિષ્ઠતણી પોતે કરી ' તી સાહ્ય તેહની

સામે એ યોજતી યંત્રશક્તિએ રિદ્ધ રોષ ને

સંહાર કરવાવાળાં અદૃશ્ય નિજ સાધનો;

સેવામાં ચૈત્યકેરી ને બ્રહ્ મેચ્છાવશ વર્તવા

દીધી એણે સમર્પી સૌ મનોભાવો ભયાવહ

ને આધીન કરી દીધી મનસ્વી નિજ શક્તિને.

એનાથી જબરા આપખુદે એની આણી આપખુદી વશે.

ઓચિંતો હુમલો આવ્યે ચકિતા એ દુર્ગમાં નિજ જાતના,

અસમર્થિત પોતાના રાજરાજે જિતાયલી

કૃતાર્થ મુક્તિ પામેલી પોતાના દાસભાવથી,

પરાભૂત પરાનંદ વડે થઇ,

સીલબંધ અને ગૂઢ લિપિસ્થ જ્ઞાન એહાનું

સર્વસામર્થ્થના ગુહ્ય ખંડો રૂપે રહેલ, તે

બલાત્કાર થતાં એણે અર્પ્યું આધીનતા ધરી.

સીમા ઉપર છે સત્તાધીશ શક્તિ નિગૂઢની.

પૃથ્વીના દૃશ્યની પાર છે જે તેની

રખેવાળી કરે એ ઊમરે રહી,

દેવોનાં પ્રસ્ફોટનોને વાળેલાં છે એણે નિશ્ચિત ન્હેરમાં,

ને અંતર્જ્ઞાનની દૃષ્ટિ

કરી કુંજગલીઓની મધ્ય કાપી કરેલ છે

લાંબો માર્ગ પ્રસ્ફુરંતી જ્ઞાનોપલબ્ધિઓતણો.

હતા અદ્ ભુત અજ્ઞાતતણા લોકો સમીપમાં,

પોતાની પૂઠ સાન્નિધ્ય અનિર્વાચ્ય હતું એક વિરાજતું :

પ્રભાવો તેમના ગૂઢ નિજ રાજ્યે પ્રવેશતા,

એના ચરણની હેઠ સિંહ જેવાં બેઠા' તાં તેજ તેમનાં;

એમનાં બારણાં પૂઠે પોઢેલું છે અજ્ઞાત ભાવિ નીંદરે.

ચૈત્યનાં પગલાં કેરી આસપાસ

મોં ઉઘાડી પડયા ગર્તો અંધારી આલમોતણા,

ને શૃંગો દિવ્ય બોલાવી રહ્યાં' તાં ત્યાં

એની ઊંચે ચડયે જાનાર દૃષ્ટિને :

અંતવિહીન આરોહ અને ચેતોભાવ સાહસ માગતો

શોધતા મનને થાક્યા વિના લોભાવતા હતા.

મંત્રમુગ્ધ કાન પાસે અસંખ્યાત અવાજો આવતા હતાં;

કરોડો મૂર્તિઓ આવી જતી ચાલી

તે ફરીથી જોવાને મળતી નહીં.

આ હતો આગલો ભાગ પ્રભુ કેરા સહસ્ત્રગુણ ધામનો,

આરંભો એ હતા અર્ધ-ચક પૂઠે આવેલા અણદીઠના.

જાદૂઈ ઝબકારંતી પરસાળ પ્રવેશની

આડશાળી જ્યોતિકેરી ખંડ-છાયે પ્રકંપતી,

પ્રાંગણ આપ-લે ગૂઢ થતી જ્યાં ભુવનોતણી,

ઝરૂખો ને અગ્ર-ભાગ ચમત્કારો વડે ભર્યો

નજરે પડતા તહીં.

એની ઉપરના દેશે પ્રકાશંતાં હતાં આનંત્ય ઊર્ધ્વનાં;

સીમાવિહીનતામાંથી અવિજ્ઞાત બધું બ્હાર વિલોકતું :

ધારે એક વસ્યું' તું એ હોરા-વિહીન કાળની,

નિત્યના કો સાંપ્રતેથી જોતું' તું બદ્ધ દૃષ્ટિએ,

દેવોના જન્મથી એની છાયાઓ ઝગતી હતી,

સંકેતો કરતાં એનાં શરીરો અશરીરને,

ભાલો એનાં પ્રકશંતાં હતાં અધ્યાત્મ-યોગથી,

એનાં પ્રક્ષિપ્ત થાતાં' તાં રૂપો અજ્ઞેયરૂપથી,

અનિર્વાચ્યતણાં સ્વપ્નાં આંખો એની નિષેવતી,

મુખો એનાં શાશ્વતીમાં મીટ માંડી રહ્યાં હતાં.

રાજાના જીવને જાણ્યો પૃષ્ઠભાગ

એની જંગી અવચેતન ભોમનો; 

અદૃષ્ટ બૃહતો પ્રત્યે ક્ષુદ્ર અગ્ર ભાગો ખુલ્લા થઇ ગયા : 

ઊંડા પ્રકૃતિના ગર્તો ઊભા નગ્ન સ્વરૂપમાં,

પારના મહિમા એના જ્યોતિકેરા મહૌધની

પારદર્શકતાઓમાં પ્રજવલીને ભભૂકતા.

મળી આવી મહાકાય વ્યવસ્થા એક આ સ્થળે,

જેની ઝૂલ અને પટ્ટી લંબાવેલી

આપણાં પૃથિવી કેરાં જીવનોનું દ્રવ્ય ક્ષુદ્ર પ્રમાણનું.

જેનાં રૂપો છુપાવે છે રહસ્યો પારપારની જ્યોતિમાં લય પામતાં,

ને આ વ્યક્ત ચરાચરે

પ્રકાશમાન પોતાની લિપિ કેરા લખ્યા સુસ્પષ્ટ અક્ષરો :

સૌથી ભીતરનું છે જે મન તેની એક દીવાલની પરે

વિચારને વટી જાતિ સંજ્ઞાઓ સૂક્ષ્મ ધારતો ટાંગેલો નકશો હતો.

પોતાની ચમકે પિંડ-મૂર્તિઓને જગની અજવાળતો

ને ભાવાર્થભર્યા ગૂઢ સંકેતો સમજાવતો,

અંતર્જ્ઞાની પ્રવક્તાને સનાતન રહસ્યના

જ્ઞાન કેરા સ્વ-પ્રવર્તન અર્પતો.

જિંદગીના ધ્રુવો વચ્ચે આરોહં તા ને વળી અવરોહતાં

શ્રેણીબદ્ધ ઋતધર્મી રાજ્યો

એકબીજા સાથે ગાઢ કૈં સંકળાયલાં,

નિત્યમાંથી કાળ મધ્યે ઝંપલાવંત ઉતર્યાં,

ને પછીથી બહુગુણા મન કેરા મહિમાએ મહાલતાં

પ્રાણ કેરે સાહસે ને સુખે સંપન્નતા ધરી,

જડ દ્રવ્યતણાં રૂપો ને રંગોના સૌન્દર્યે ખડકાયલાં, 

અવધો પરમાત્માની જોડતાં હીર-સૂત્રથી

કાળમાંથી ચઢી પાછાં અમૃતાત્માંતરે જતાં.

ચેતનાથી ચેતનાની થતી આ ચ્યુતિ તે મહીં

લે એ પ્રત્યેક આલંબન અચિત્ કેરી ગૂઢ ગહન શક્તિનો;

આવશ્યક અવિદ્યાનું તેઓ માટે પ્રભવસ્થાન છે અચિત્ ,

ને સીમાઓ અવિદ્યાને જીવતી રાખનાર જે

તે સીમાઓ ખાસ તેના દ્વારા રચિત થાય છે.

ચેતનાથી ચેતનામાં લઇ જાતા આ ઉડ્ડયનની મહીં

જ્યાંથી આવેલ છે પોતે તેની પ્રત્યે માથાં પ્રત્યેક ઊંચકે,

તે જ પ્રભાવ છે પોતે જે બન્યું'તું કદી ક્યારેય તે તણો,

ને પોતે જે હજી પાછું બની શકે

તે સૌ કેરું ય ધામ છે.

ચરિતોની નિત્યકેરાં સૂરસપ્તક શ્રેણિકા,

અનંત શાંતિમાં ઊંચે આરોહીને પરાકાષ્ઠા પહોંચતી,

અનંતમુખ આશ્ચર્યમય કેરા પદક્રમો,

વિકસંતા માર્ગકેરું માપ લેતા

ગજો પ્હેલેથી જ નક્કી કરાયલા,

વૃદ્ધિ પામંત આત્માની ઊંચાઈનાં પ્રમાપનો,

બતાવ્યો તેમણે અર્થ સૃષ્ટિનો ખુદ સૃષ્ટિને,

શિખરો ને મહાગર્તો વચ્ચે મધ્યસ્થતા લઇ

પરિણીત ધૂંધટાળા વિરુદ્વોને અન્યોન્ય સાથ મેળવ્યાં,

અનિર્વાચ્ચતણી સાથે અંકોડાઓ કર્યા સંયુક્ત સૃષ્ટિના.

પડી દૃષ્ટે અંત્ય ઉચ્ચ સૃષ્ટિ જેમાં સૃષ્ટિઓ સૌ મળી જતી;

ન રાત્રી, ન સુષુપ્તિ જ્યાં એવા એના શિખરસ્થ પ્રકાશમાં

આરંભ પામતી આભા પરમોચ્ચ ત્રિમુત્તિંની.

જેની હ્યાં થાય છે ખોજ તે સૌ ત્યાં સર્વને મળે.

એણે અનંતમાં અંતવંતને મુક્ત ત્યાં કર્યું,

ને એ સ્વીય શાશ્વતીઓ મધ્યે ઊંચે ચડી ગયું.

અચિત્ ને ત્યાં થયું પ્રાપ્ત પોતાનું ચિત્ત ચિન્મય,

ભાવના ને સ્પર્શ બન્ને

જેને માટે અવિદ્યામાં ફાંફાં મારી રહેલ છે,

સત્યના તે શરીરને

ભાવોદ્રેકે ભર્યો આશ્લેષ આપતાં.

સંગીત જન્મ પામેલું મૌનોમાં જડતત્વના,

પોતામાં જે રહ્યું ધારી ભાવ કિંતુ

જેને વ્યક્ત કરવાને સમર્થ ના,

તેને એના નગ્ન રૂપે અનિર્વાચ્ચ કેરી અગાધતાથકી

ચૂંટી આણ્યો પ્રકાશમાં;     

અત્યારે માત્ર કો વાર સેવતાં સ્વપ્ન જેહનાં

તે સંપૂરણ સૂરતા     

બુભુક્ષાએ ભરી દીર્ણ પૃથ્વીની જરૂરને

માટે ઉત્તર લાવતી,

અજ્ઞાતને છુપાવંતી રાત્રીનો પટ ચીરતી,

ને નષ્ટ ને ભુલાયેલો આત્મા એનો એને પાછો સમર્પતી.

દીર્ધ સ્થગિતતા કેરો ભવ્ય એક નિવેડો અંત આણતો,

જેમાં મર્ત્ય પ્રયત્નોનાં શિખરો વિરમી જતાં.

સમાધાની ભર્યા જ્ઞાને દૃષ્ટિપાત કર્યો જીવનની પરે;

એણે મનતણા લીધા મથતા મંદ સૂર ને

લીધો ગૂંચાયલો ટેક આશાઓનો મનુષ્યની,

ને તેમાંથી માધુરીએ પૂર્ણ એક સુખી સાદ ખડો કર્યો:

એણે ઉંચો કર્યો દુઃખ ભરેલી તલ-ભોમથી

આપણાં જીવનો કેરો મર્મરાટ અવ્યક્ત શબ્દમાં થતો

અને એને કાજ  અર્થ શોધી આપ્યો કો અપાર પ્રકારનો.

એક જંગી એકતા છે મુદ્દો એનો હમેશનો,

ચૈત્યનાં મંદ ને કીર્ણ એણે ઉચ્ચારણો ગ્રહ્યાં,

ભાગ્યે પઢયાં જતાં રીઢા વિચારની

આપણી પંક્તિઓ વચે,

કે પદાર્થતણે હૈયે આ જે ઘેન અને ચેતોવિરામ જે

તેની માંહે ઊંઘમાંની અસંબદ્ધ જલ્પના શાં સુણાય જે;

એમણે જે ગુમાવ્યા ' તા તે સોનેરી

અંકોડાઓ એ જ્ઞાને એકઠા કર્યા

ને દિવ્ય એમનું ઐક્ય એમને બતલાવિયું,

ને જે અસ્તિત્વમાં છે તે સૌ મધ્યેના ઊંડા આત્મ-પુકારને

વિભક્તાત્માતણા ભ્રાંતિ-દોષમાંથી બચાવિયો.

બધાં મહાન વાક્યો જે અભિવ્યક્ત

કરવાને મથે છે 'एक-एव' ને

તે ઉદ્ ધૃત થયાં જ્યોતિતણી કેવલતામહીં,

આવિષ્કારતણા નિત્ય જવલંતા અગ્નિની મહીં,

ને સનાતન જે શબ્દ તેની અમરતામહીં.

સત્યોનો સત્યોની સાથે હતો કલહ ના શા કશો;

તેમના ભેદનો અંતહીન અધ્યાય જે હતો

તે સર્વજ્ઞ લિપિકાર દ્વારા જ્યોતે ફરીથી વર્ણવાયેલો,

ભેદને ભેદતી યાત્રા કરી ઐક્ય ભણી ગયો,

ગોળાકાર ગતે જાતી મન કેરી ગવેષણા

છાયા સંશયની એકિએક હાવે ગુમાવતી,

દોરતી નિજ અંત એ સર્વદર્શી ગિરા વડે,

અંત્ય વાક્યતણા અંત્ય નિર્ણયે નિશ્ચયાત્મક

આરંભનો અને આદિ વિચાર સજતી હતી:

કાળના અર્થે ને કાળ સર્જનાત્મક બેઉ યે

ભેદાત્મકતા કેરી શૈલી ને અન્વયક્રિયા

સાથે સંયોગ પામતા.

લુપ્ત ને ચિંતને લીન

અગધોથી ઉભરાઈ આવતો ' તો જયધ્વનિ;

સ્તોત્ર એક ઊઠતું' તું સંમુદાની ત્રીમૂર્ત્તિ પ્રતિ ગાજતું,

અમૃરતાત્માતણા આનંદની પ્રતિ

પળો કેરો પોકાર ઊઠતો હતો.

વિશ્વના રાસડામાં ના હોય જાણે સ્પર્ધતાં વૃંદ-ગીતડાં

તેમ આરોહતા મેળો ઉત્તરોત્તર વાધતા

સૂરોની ને સૂરતાની વસતી નિજની લઇ,

ભૌતિક દ્રવ્યના ઘોર ગર્તોમાંથી બ્રહ્યનાં શિખરો પ્રતિ

દેવોના સ્વરમાં ઊંચે આરોહંતી અભીપ્સા ઉલ્લસાવતા.

હતાં ઉપર રાજંતા અમરાત્મા કેરાંઅક્ષર આસનો,

શુભ્રાગારો શાશ્વતી શું થાય વિભ્રમ જે મહીં,

ને એકાકીતણાં ઉચ્ચ અને અદ્ ભુત ગોપુરો.

આત્માના સાગરો કેરા આવિર્ભાવો મહીં થઇ

દેખાતા'તા મૃત્યુમુક્ત દેશો એક્સ્વરૂપના.

બહુ-આશ્ચર્યવંતી કો ચેતના એક ખોલતી

વિરાટ લક્ષ્ય, પ્રક્રિયા, ને વિશૃંખલ નિદર્શનો,

માર્ગો મોટા ઓળખીતા વિશાળતર સૃષ્ટિના.

પાર્થિવ ઇન્દ્રિયો કેરી જાળથી મુક્તિ મેળવી

જોયા એણે મહાખંડો શાંતિએ પૂર્ણ શક્તિના;

આરંભે અર્ધ દેખાતાં તાજુંબીનાં

ધોતમાન પોપચાંઓતણે પથે,

માનુષી દૃષ્ટિને માટે બંધ એવાં સ્વધામો સુ્ષમાતણાં

ઓચિંતા દર્શનો આપી મહાસુખ જગાડતાં;

સૂર્યપાટો જ્ઞાનકેરા, ચંદ્રપાટો પ્રમોદના

આપણી દીન ને દૈહી

સીમાઓ પાર ફેલાતા વૈશાલ્યોના મહાસુખે.

પ્રવેશી શકતો એ ત્યાં, મુહૂર્તેક

રહીયે શકતો તહીં.

નકશે ન બતાવેલા રાહોનો રાહદાર એ

અજ્ઞાતના ન દેખાતા ભયનો સામનો કરી

ગંજાવર પ્રદેશોમાં થઈને સાહસે જતો,

પાડી ગાબડું પેઠા એ અન્ય સ્થળ-કાળમાં.

ચાલ્યો એ એકલો, એની આસપાસ અનંતતા

અને અજ્ઞેય ઊર્ધ્વેથી એને નીરખતાં હતાં.

બધું જોઈ શકાતું' તું જે ટાળે મર્ત્ય આંખને,

બધું જાણી શકાતું 'તું જે ન જાણ્યું મને કદી,

બધું કરી શકાતું ' તું

જે માટે મર્ત્ય સંકલ્પ કોઈ હામ ભીડવાને સમર્થ ના.

નિ:સીમ હિલચાલે છે ભરી દીધી એક ની:સીમ શાન્તિને.

ભૂના અસ્તિત્વની પારતણા એક ઊંડા અસ્તિત્વની મહીં

આપણી ભાવનાઓનું છે જે મૂળ, કે સગોત્ર બનેલ જે,

અવકાશ જહીં ચૈત્ય કેરો એક સુવિશાળ પ્રયોગ છે,

છે તે સૌ વસ્તુઓ છે જ્યાં અગાધ એકતામહીં,

ત્યાં અવિજ્ઞાતનું વિશ્વ પામ્યું પ્રકટરૂપતા.

અવસાન વિનાની યા અવિરામ સ્વયંભૂ એક સૃષ્ટિએ

કર્યા પ્રકટ મોટેરા મહિમાઓ અનંતના:

એની લીલાતણા દૈવયોગોમાં એ વિસર્જતી

કૈં લાખો માનસી ભાવો, કરોડો શક્તિઓ કંઈ,

એના સત્યતણા બુટ્ટારૂપ છે તે આકારો ભુવનોતણા,  

ને એના ઓજના મુક્ત તંત્રનાં વિધિસૂત્ર કૈં.

સદા-સ્થાયીતણા સ્રોતે રેડતી એ મત્તમોજી પ્રહર્ષણ

અને મત્ત ઉત્સવો કલ્પનાતણા,

ભાવોદ્રેક તથા ચેષ્ટાચાલ શાશ્વતતાતણી.

ઉલ્લોલે અવિકારીના વણજન્મ્યા વિચારો ઉદ્ ભવ્યા તહીં,

નિવાસ કરતા જેઓ મૃત્યુહીન પોતાના પરિણામમાં,

શબ્દો અમર રે'નારા બની મૂક ગયા છતાં,

કૃત્યો જે કાઢતાં બ્હાર મૌનમાંથી એના અવાક અર્થને,

પંક્તિઓ જે વહી લાવે છે અનિર્વચનીયને.

સનાતનતણી સ્પંદહીનતાએ અવિક્ષોભિત હર્ષમાં

વિશ્વશક્તિ જોઈ એની લાગેલી નિજ કાર્યમાં,

વસ્તુઓમાં દુઃખના ને નાટકોમાં મુદાતણાં

સ્વાત્માને સર્જવા કેરા સ્વસંકલ્પે

જે આશ્ચર્ય અને સુન્દરતા હતી

તેનાં દૃશ્ય બતાવતી.

બધું જ, દુઃખ સુધ્ધાં યે હ્યાં આત્માના સુખરૂપ બન્યું હતું;

અનિભૂતી અહીં સર્વે એકમાત્ર હતી બનેલ યોજના,

હજારો રૂપ લેનારી અભિવ્યક્તિ-રૂપ એક્સ્વરૂપની.

એક જ દૃષ્ટિમાં એની એકી સાથે સર્વ કૈં આવતું હતું;

અંત:સ્ફુરણથી યુક્ત એની વિરાટ દૃષ્ટિથી

કશું છટકતું ન 'તું,

જે ન લાગે સજાતીય એવું કાંઈ સમીપે સરતું ન 'તું;

એ સૌ અમેયતા સાથે એકાત્મા એ બન્યો હતો.

કદી ન મરતા એવા અજન્માને મૂર્ત્તિમંત કરંત જે

પ્રતિચ્છાયાસ્વરૂપો છે ઊર્ધ્વને એક ચેતને,

વિશ્વાત્માના દર્શનોનાં ઘડી કાઢેલ ચોકઠાં,

વિશ્વાત્માના દર્શનનાં ઘડી કાઢેલા ચોકઠાં,

બનેલાં જીવતાં સ્પર્શ પામી આત્મા કેરી શાશ્વતતાતણો,

અનિર્વાચ્ચતણાં કાર્ય મૂતિમંત બનાવતા

રૂપ બદ્ધ આધ્યાત્મિક વિચારો શાં એ બધાંએ દૃષ્ટિ એની ભણી કરી.

સત્-તા કેરાં સ્વરૂપોએ રૂપરેખા ભુવનોની ધરી; અને 

જે રૂપો દિવ્ય ચીજોની પ્રતિ ખુલ્લાં કરે છે દ્વારા ચાલતાં,

ઘડીઘડીતણી એની દૃષ્ટિનાં એ ઓળખીતાં બની ગયાં

આત્માની સત્યતા કેરાં પ્રતીકો, અશરીરનાં

શરીરો જીવતાં જેહ તે એની પાસનાં બન્યાં

સહવાસી હમેશનાં. 

ન સૂનારા મનતણાં દર્શનો નવ ખૂટતાં,

અદૃશ્ય સાથના એના સંપર્કોની અંકાતી અક્ષ્રરાવલિ,

નિર્દેશોથી અસંખ્યાત સંજ્ઞાઓના એને ઘેરી વળ્યાં હતાં;

જીદગીનાં હજારેક રાજ્યોના આવતા સ્વરો

મહાબલિષ્ઠ સંદેશા એના એને માટેના લાવતા હતા.

સ્વર્ગીય સૂચનો મર્ત્ય આપણી જિંદગી પરે

ચડાઈ લઇ આવતાં,

સ્વપ્નાં નરકને જેનાં આવતાં તે કલ્પનાઓ ભયંકરી,

જે અહીં ભજવાયે જો ને બને અનુભૂતિઓ

તો મૂઢ આપણી શક્તિ બની જાય અસંવેદનશીલ, કે

આપણું મર્ત્ય દૌર્બલ્ય સહી દીર્ધ શકે ન જે,

તે સૌ ત્યાં નિજ ઊંચેરાં પ્રમાણોમાં ગોઠવાઈ ગયાં હતાં.

ત્યાં જિવાઈ જતાં તેઓ નિજ કેરી સ્વયંભવ હવામહીં

પ્હોંચતાં' તાં પરાકાષ્ઠા પોતાની ને નિજા સહજ શક્તિની;

તેમનું દૃઢતા દેતું દબાણ ચૈત્યની પરે

ભોમે ચૈતન્યની ઊંડે નિખાત કરતું હતું

ભાવોદ્રેક અને શુદ્ધિ તેમની અવધોતણી,

અનન્ય એમને સાદે રહેલી પરિપૂર્ણતા

અને સુંદર કે ઘોર એમની સંમુદામહીં

રહેલું ઉચ્ચ માધુર્ય કે કાવ્ય ઉગ્રતાભર્યું.

જાણી શકે વિચારો જે, કે જે સૌને

જોવા દૃષ્ટિ વિશાળતમ શકત છે,

અને વિચાર ને દૃષ્ટિ કદી જેને જાણવાને સમર્થ ના,

નિગૂઢ વિરલી સર્વે વસ્તુઓ ને

વસ્તુઓ ને દૂરની ને નવાઈની,

 તે સંપર્કાર્થ હૈયાના બની નિકટની હતી,

ને લહાતી હતી તે સૌ આત્મ-સંવેદના વડે.

એના સ્વભાવનાં દ્વારો પાસે આવી પ્રાર્થતી' તી પ્રવેશ તે

ને એના મનના વ્યાપ્ત બનેલા અવકાશમાં

ટોળે ટોળે જમા થતી,

એની નિજાત્મની શોધ કેરી જવલંત સાક્ષિણી

નિજ આશ્ચર્ય ને ભીડ એને સમર્પતી હતી.

એ હવે સૌ બની અંશો નવા એના સ્વરૂપના

રૂપો એના આત્મ કેરી મહત્તામાં વધેલી જિંદગીતણાં,

હરતાંફરતાં દૃશ્યો કાળે એનો થતો સંચાર તે તણાં,

યા સંવેદનના એના બુટ્ટા ભરતકામના :

ગાઢ માનવ સંબંધ રાખતી વસ્તુઓતણું

લીધું છે સ્થાન એમણે,

અને નિકટના સાથી

બની એના વિચારોના રાખ્યું છે સાથ ચાલવું,

અથવા તો હતી એના આત્મા કેરી એ બનેલ પરિસ્થિતિ.

આનંદનાર્થ હૈયાનું હતું અશ્રાંત સાહસ,

આત્માની સંમુદા કેરાં રાજયોનો પાર ના હતો,

એક સંવાદિતા કેરા તારોમાંથી અસંખ્ય સ્વર જાગતા;

પ્રત્યેક પૃથુ-પાંખાળી વિશ્વવ્યાપી એની સમતુલામહીં,

એકમાં સર્વના એના અગાધતલ ભાવમાં,

લાવતો'તો સૂરમેળ ન અધાપિ દૃષ્ટ કો પૂર્ણતાતણો,

ગુહ્યોમાં સત્યનાં એનો એકમાત્ર સમાશ્રય

એની સુખે ભરી પાર્શ્વજ્યોતિ આનંત્યની પરે.

અદ્વિતીયે સ્વપેલું ને બનાવેલું ત્યાં બધું મળતું હતું,

કાળ કેરી ક્ષણોમાં જે તાલ દ્વારા

પ્રભુ કેરાં પુનરાવર્તનો થતાં

તેમને હર્ષ-સાતત્યે ને આશ્ચર્યે ને ભાવોદ્વ્રેકથી ભર્યો

ભેદના ઋદ્ધ સૌન્દર્યે રંગઝાંય સમર્પતું.

હતો અભાવ ત્યાં માત્ર એક અકાલ શબ્દનો  

જે વહે છે શાશ્વતીને નિજ એકલ નાદમાં,

સ્વયંજ્યોતિ ન સંકલ્પ હતો ત્યાં જે ચાવી સંકલપમાત્રની,

ન' તો પૂર્ણાંક ત્યાં પ્રાપ્ય આત્માના પૂર્ણ યોગનો

સમાનભાવ સાધે જે સમ એક સાથે અસમ સર્વનો,

સર્વે સંજ્ઞાતણો અર્થ આપનારી સંજ્ઞા ત્યાં કેવલા ન 'તી ,

નિરપેક્ષ ન'તી સૂચી કેવલ નિરપેક્ષની.

      ત્યાં પોતાના અંતરત્વરૂપ દીવાલથી પૃથક્

સક્રિય જ્યોતિની ગૂઢ વિધની એક આડશે

જોયો એણે ઊર્ધ્વ પ્રત્યે

વળેલો કો એકલો ને અમેય લોકરાશિને

ઊભો દેવોતણા એક પાર્વત રથના સમો,

અગમ્ય એક આકાશ-તળે નિશ્ચળતા ભર્યો.

જાણે કે જડતત્વના

તળના કૂંભિયામાંથી અને અદૃષ્ટ મૂળથી

અદૃષ્ટ શૃંગની પ્રત્યે

હતો આરોહતો એક વિશ્વ કેરો નકસીબંધ સિંધુ કો,

તરંગો ફેનની યાળવાળા પરમની પ્રતિ

હતા ઊંચે જતા જ્યાં છે વિસ્તારો વણમાપના;

આકાંક્ષા રાખતો 'તો એ ઊડી જાવા

      અનિર્વાચ્ય કેરા શાસનને સ્થળે:

સેંકડો સાનુઓ એને ઉઠાવીને જતાં અજ્ઞાતની દિશે.

સામીપ્યમાં રહેવાને અદૃશ્યાત્મા કેરા સ્વકીય સ્વપ્નના,

અભીપ્સુ માનવાત્માએ બાંધેલું બહુભૂમિક

ચડે ગોપુર જે  રીતે ઊંચે સ્વર્ગાલય પ્રતિ,

તેમ અસ્પૃશ્ય શૃંગોની પ્રત્યે એ ઊર્ધ્વમાં ચઢયો

ને અલોપ થયો મૌને ચિત્સ્વરૂપ વિરાટના.

સેવતો સ્વપ્ન એ જાય

આરોહંતો અને એને બોલાવે છે અનંતતા;

એના શિખાગ્રની રેખા સ્પર્શે તુંગોત્તુંગતા વિશ્વલોકની;  

મોટા નીરવતાપૂર્ણ સૂનકારોમહીં આરોહણો કરી

પડદાપૂઠળે છે શાશ્વતીઓ

સાથે પૃથ્વી કેરો સંયોગ એ કરે.

એકરૂપતણી છે જે અનેકાનેક સૃષ્ટિઓ

અર્થધોતક ને સ્રષ્ટા આનંદે વિચરેલ, ત્યાં

ઊંડા પ્રકૃતિના ગર્તોમહીં જે દીર્ધ કાળનો

આપણો આત્મલોપ છે,

તેમાંથી બ્હાર કાઢીને મૂળ પ્રત્યે યાત્રા જે એક આપણી

તેનો એકમાત્ર નિર્દેશ એ કરે;

રોપાયેલો ધરાએ એ પોતાનામાં ધારતો જગતો બધાં:

સાર સમસ્ત સંક્ષિપ્ત છે એ સારા વિરાટનો.

લક્ષ્યે આત્માતણા જાતિ એકલી આ સોપાનસરણી હતી.

આત્માની ભૂમિકાઓનું સંક્ષેપાયેલ રૂપ એ,

ઊંચીનીચી લોક કેરી પાયરીઓ કેરી નકલ એહની

આપણી આત્મસત્-તાના નિગૂઢ વાયુમંડળે

ફરીથી ઢાળતી રૂપે નમૂનો સૂક્ષ્મ વિશ્વનો.

છે એ ભીતર, છે નીચે, છે બહાર, અને છે ઊર્ધ્વમાંય એ.

દૃશ્ય પ્રકૃતિ કેરી આ વ્યવસ્થાની પર કાર્ય કરંત એ

પૃથ્વીના તત્વના ભારે ઘેને જાગૃતિ લાવતી,

વિચાર કરતું એને, લહેતું લાગણી, અને

હર્ષાનુંભવની પ્રત્યે પ્રતિકાર્યે પ્રવર્ત ' તું બનાવતી;

જે દિવ્યતર અંશો છે આપણામાં

તેમને એ રૂપસંસ્કાર આપતી,

મર્ત્ય માણસને ઊંચે લઇ જાતી વિશાળતર વાયુમાં,

માટીની જિંદગીને આ લક્ષ્યો અસ્પૃશ્ય સાધવા

દેતી ઝંખનથી ભરી,

દેહના મૃત્યુને જોડી દેતી સાદ સાથે અમૃત તત્વના :

મૂર્છામાંથી નીકળીને અચિત્ તણી

શ્રમ સેવે લઇ જાતો ઊર્ધ્વ-ચૈતન્ય-જ્યોતિએ.

જો હોત પૃથિવી સર્વ કાંઈ ને આ તેનામાં યદિ હોત ના,

તો અસ્તિત્વ વિચારનું

ને પ્રત્યુત્તર ના હોત જીવનાંનંદનોય આ :

તો પદાર્થતણાં રૂપો માત્ર એનું હોત આતિથ્ય માણતાં,

નિર્જીવ જગની એક શક્તિ દ્વારા હંકારાયેલ હાલતાં.

પૃથ્વી આ હૈમ આધિક્યે બની માતા વિમૃશંત મનુષ્યની,

ને મનુષ્યથકી જયાદા છે તેને જન્મ આપશે;

આ અસ્તિત્વતણી ઉચ્ચ યોજના જે તે છે કારણ આપણું,

ને એની પાસ છે ચાવી આરોહંતા આપણા ભાગધેયની;

જડ તત્વતણે ગેહે ઉછેરાતો જે સચેતાત્મ આપણો

તેને તે આપણી ગાઢ

મર્ત્યતાની મધ્યમાંથી નીકળી બ્હાર આવવા

સાદ પાડી રહેલ છે.

ચિન્મયી ભૂમિકાઓનું આ જીવંત પ્રતીક છે,

તેના પ્રભાવ ને દેવસ્વરૂપો અણદીઠનાં,

વસ્તુઓમાં રહેલું જે વણબોલેલ તથ્ય છે

તેમાંથી જન્મ પામતાં

સત્યતાનાં કાર્ય કેરો અવિચારિત ન્યાય જે

તે સૌએ સ્થિર છે કરી

ધીમે ક્રમે જતી ઊંચી

અંતર્વર્તી અવસ્થાઓ આપણી જિંદગીતણી.

ઊંડું પાર્થિવ જન્મનું

છે જે સાહસ તેમાંથી પાછા ફરંત આત્માના

પગલાંઓ એનાં સોપાન છે બન્યાં,

સીડી એ એક છે મુક્તિ આપનારા ચડાવની,

છે એ સોપાન આરોહી જેને પ્રકૃતિ જાય છે

દેવતારૂપની પ્રતિ.

એકવાર અમર્ત્ય કો

સાવધાના દૃષ્ટિ કેરી માંડેલી મીટ સેવતી

આ ચૈતન્યશ્રેણીઓએ છે વિલોક્યું

જંગી એનું અધોમુખ નિમજજન, 

દીઠો છે દેવના પાત કેરો મોટો નીચે મારેલ કૂદકો.

આપણી જિંદગી આત્મહોમ છે પરમાત્મનો,

વિરાટ વિશ્વમાતાએ પોતાના બલિદાનથી

નિજાત્માને બનાવ્યો છે આપણી આ અવસ્થાનું કલેવર;

સ્વીકાર દુઃખ કેરો ને અચૈતન્યતણોકરી

પોતાનાં જ્યોતિ-ધામોથી ચ્યુતા જે દિવ્યતા થઇ,

તેણે જે આપણે છીએ તે સૌ કેરી

ભૂમિકા બહુભાતાળી ગ્રંથીને વિચરેલ છે.

આપણી મર્ત્યતા તો છે પ્રતિમા એક આત્મની.

આપણી પૃથિવી એક ટુકડો ને બચેલો એક ભાગ છે;

વિશાળતર વિશ્વોની સામગ્રીથી શક્તિ એની ખચેલ છે,

ને એના તામસી ઘેને ઝંખવાયેલ તેમના

રંગોની  ઝલકોમાં એ તરબોળ બનેલ છે;

છે ઉચ્ચતર જન્મોની પ્રાપ્તિ પ્રત્યે પ્રત્યાવર્તન એહનું,

એમની દફનાયેલી સ્મૃતિઓએ

નિદ્રા એની સંક્ષુબ્ધ થઇ જાય છે;

ને એને યાદ આવે છે લુપ્ત લોકો ભ્રંશ જ્યાંથી થયો હતો.

અસંતુષ્ઠ બળો એને હૈયે સંચાર પામતાં;

એના વિકાસ પામંતા વિશાળતર ભાવિની

ને એના અમૃત પ્રત્યે પ્રત્યાવર્તનની મહીં

એમનો સહયોગ છે;

જન્મ ને મૃત્યુની એને માટે જે ભવિતવ્યતા

તેમાં ભાગીદારી તેઓ કબુલતાં;

સર્વસ્વરૂપની તેઓ અંશ-જ્યોતો જલાવતા

ને એના આંધળા કાર્યશ્રમ સેવંત આત્મને

હંકારીને તેની પાસે રચાવતા

દૂબળીપાતળી મૂર્ત્તિ  પ્રબલાત્મ સમસ્તની.

ગાઢ સૌહાર્દવંતો જે અંતરે છે શાન્ત ને જ્યોતિએ  ભર્યો

અનુમોદન આપે એ પૃથ્વીનાં કાર્યને અને

માર્ગદર્શન દેનારો બની જાય અણદેખંત શક્તિનો. 

આરંભ અલ્પ સ્વીકારી લેતી એની વિશ્વવવિરાટ યોજના.

પ્રયાસ એક, આલેખ્ય અર્ધ-દોર્યું, એવી જગત-જિંદગી;

એની રેખાવલી શંકા રાખે માંહે છૂપેલા મર્મની પ્રતિ,

એના વળો ન જોડતા ઉચ્ચોદ્દેશી એમના અવસાન શું.

ને તે છતાંય કો આધ પ્રતિમા મહિમાતણી

ત્યાં પ્રસ્પંદિત થાય છે,

અને જે વાર સંદિગ્ધ ને સમાકુલતા ભર્યા

ભાગો બહુસ્વરી ઐક્ય સાથે સંયોગ સધાશે,-

જેની પ્રત્યે થતી' તી એમની ગતિ,

ત્યારે આનંદ શિલ્પીનો બુદ્ધિ-સર્જ્યાં

શાસનોનાં સૂત્રોને કાઢશે હસી;

ઓચિંતો આવશે દૃષ્ટિ દિવ્ય ઉદ્દેશ તે સમે,

અંત:સ્ફુરણની સિદ્ધિ પદ્ધતિને પરિણામ પ્રમાણશે.

રેખા-રચિત સંકેત થશે નૈક મળેલાં ભુવનોતણો,

ષડ્ભુજાકાર ધનનો

અને ઐક્યતણો થાશે સ્ફાટિક દૈવતોતણો;

મનોહીન પ્રકૃતિના મો' રા પૂઠ છુપાયલું

મન એક વિચારશે,

પુરાણો મૂઢ ને મૂક અવકાશ

સચૈતન્ય એક વિરાટ પૂરશે.

આત્મા કેરી રૂપરેખાકૃતિ આછી દ્રવ્ય-દ્રવ્ય પ્રકારની

મનુષ્યનામ ધારતી,

તે દીર્ધ કાળની પૃષ્ઠ-ભૂએ ઊભી રહેલી આવશે તરી;

દેદીપ્યમાન નિષ્કર્ષ છે એ શાશ્વતતાતણો,

એક નાનકડું બિન્દુ આનંત્યોનો આવિષ્કાર કરંત એ.

છે વિશ્વ પ્રક્રિયા એક રહસ્યમયતાતણી.

આરંભે એક નંખાયો અસામાન્ય પાયો ચિત્રવિચિત્ર કૈ,

પોલ એક, એક મીડું ગુપ્ત કોક અખંડનું

' ખ ' જેમાં ધારતું એને સરવાળે અનંતતા

ને જેમાં સર્વ ને શૂન્ય ધારતાં એક નામને,

' નાસ્તિ નિત્યતણું ' એક, યોનિરૂપ નકિંચન :

એનાં રૂપોમહીં નિત્ય જન્મ પામ્યા કરે શિશુ,

વિભુ કેરાં વિરાટોમાં વસે છે સર્વકાળ જે.

પ્રત્યાવર્તનની ધીરી ગતિ કેરો થયો આરંભ તે પછી:

થયો ઉદ્ ગીર્ણ કો એક વાયુગોટો કોક અદૃશ્ય અગ્નિથી, 

ઘન મંડલમાંથી એ વાયુના આ થયા કોટિક તારકો;

પૃથ્વીની નવ જન્મેલી જમીન પર ચાલતા

પ્રભુનાં પગલાંઓનો સંભળાયો પદધ્વનિ.

મને કરી શરૂઆત જોવાની ને દૃષ્ટિ રૂપો પરે કરી,

અજ્ઞાન રાત્રિની મધ્યે જ્ઞાન માટે આંધળી શોધ આદરી :

પાષાણી પકડે અંધ ગ્રસાયેલી શક્તિએ સ્વીય યોજના

પર કાર્ય શરૂ કર્યું

ને નિદ્રામાં બનાવ્યું આ ભીમકાય જગ યાંત્રિકતાતણું,

કે જેથી નિજ આત્માનું ભાન થાય જડભાવી પદાર્થને,

ને વ્યગ્ર સૂતિકા જેમ પ્રાણશક્તિ સર્વનું ધારનાર જે

શૂન્ય તેની સાધે પ્રસવની ક્રિયા.

પૃથ્વીનાં ગહનો પ્રત્યે વાળી શાશ્વત લોચને

પ્રભા પ્રસાદથી પૂર્ણ વિશુદ્ધ નિજ દૃષ્ટિની

અને અચિત્ તણી પાર વિનાની નીંદની મહીં

છાયા અજ્ઞેયની જોઈ થયેલી પ્રતિબિંબતા,

તેની સૃષ્ટિતણી આત્મશોધ માટે હિલચાલ શરૂ થઇ.

 સંસ્કારરહિતા વિશ્વઘૂમરીમાં

આત્મા એક સ્વપ્નાંઓ સેવતો થયો,

જીવન-રસમાં આવ્યું મન વ્હેતું ન જાણતું,

જડદ્રવ્ય દિવ્ય ભાવકલ્પનાને લાગ્યું હૈયે ઘવાડવા.

કેવલબ્રહ્યસત્તાની જન્મી એક ચમત્કૃતિ,

સાન્ત જીવતણું રૂપ ધારી લેતી અનંતતા,

વસ્યો આખો મહાસિન્ધુ ઘૂમતા એક બિન્દુમાં,

બન્યું અસીમનું ધામ કાળ-નિર્મ્યું કલેવર.

આવ્યા છે આપણા આત્મા જીવવા આ રહસ્યમયતા અહીં.

આપણાં અલ્પ જીવંતાં પગલાંની પૂઠે એક છુપાયલી

                      જે વ્યવસ્થિત યોજના

તેનો જાણનહારો છે દ્રષ્ટા ભીતરની મહીં;

અદૃશ્ય શિખરો કેરી પ્રત્યે પ્રેરે એ આરોહણ આપણું ,

જેને એણે હતો પ્રેર્યો એકવાર જન્મ ને જિંદગી પ્રતિ

ઘેરા ગહન ગર્તોમાં ઝંપાપાતેય આપણો.

આહ્ વાન એહનું પ્હોંચ્યું યાત્રીની પાસ કાળના.

અગાધ એક એકાન્તે એકલો ને અલાયદો,

નિજ મૂક અને એકમાત્ર સામર્થ્યથી સજયો

વિશ્વની અભિલાષાનો લઇ ભાર યાત્રા એ કરતો હતો.

નિ:સ્પંદતા નિરાકાર મળવાને આવી,

આવી અનામી એક જ્યોતિ યે.

રશ્મી નિષ્કંપ ને શુકલ હતું ઊપર રાજાતું,

આસપાસની હતી સત્તા મૌનો કેરી સનાતની.

ઉચ્ચ લક્ષ્યે જતા યત્ને હદ બંધાયેલી ન ' તી;

એક કેડે અન્ય લોકે કરી ખુલ્લી નિજ રક્ષિત શક્તિઓ,

એક કેડે અન્ય સ્વર્ગે પ્રકટાવી આનંદોની અગાધતા,

રહ્યું આકર્ષતું એના આત્માને તે છતાં અદૃશ્ય ચુંબક.

સીડી પ્રકૃતિની ઘોર, તે પરે એકલો જ એ 

સૃષ્ટ સૃષ્ટિતણાં રિક્ત શિખરો અધિરોહતો

ઓળખાય નહીં આંખે એવા અંત્ય લક્ષ્ય પ્રત્યે જતો હતો.  

આ ક્ષુદ્ર બાહ્ય સત્-તાના આધારરૂપ જે બૃહત્

ની દૃષ્ટિબાહ્ય જે રે' તું ભૂની નક્કર વાડથી

તે સ્પર્શગમ્ય ના એવા ક્ષેત્રમાં ગૂઢ આત્મના

પ્રવેશ્યો એ ચમત્કારી શુદ્ધ સ્ફટિક વાયુમાં,

અને જીવન ત્યાં જોયું માંસમાટી વડે જે નવ જીવતું,

ને જોઈ જ્યોતિ જેનાથી થતી દૃષ્ય અતિભૌતિક વસ્તુઓ.

ક્રમશઃ બઢતી જાતી જહીં ચારુ ચમત્કૃતિ

તે સૂક્ષ્મ દ્રવ્યનું રાજય પરીઓની કલાકારીગરી ભર્યું,

દીપ્તિના લયમાંથી જે તુષારઝાંય માંહ્યથી

છલંગીને બ્હાર આવ્યું ને પોતાના મોખરાના સ્વરૂપને

જીવંત રંગથી પૂર્ણ વ્યોમની પૃષ્ઠ પરે

કર્યું પ્રકટ જાદુએ રહેલી રૂપરેખામાં.

છે આવેલી સૃષ્ટિ એક આપણી સૃષ્ટિની કને,

વિરૂપ કરતાં પૃથ્વી-લોકનાં જ્યાં દૃશ્યોના છદ્મવેશી

મુક્ત છે રમ્ય રૂપો સૌ અને છે જ્યાં સાચી સકલ વસ્તુઓ.

એ લસંતા ને નિગૂઢ સ્વચ્છતાઓ ભરેલા વાયુમંડળે

દિવ્ય દર્શન માટેનાં દ્વાર નેત્રો બની જતાં,

બને શ્રવણ સંગીત, અને સ્પર્શ બનતો એક મોહિની,

અને હૃદય લેતું ત્યાં શ્વાસ એક ગાઢતર પ્રભાવનો.

પ્રકાશંતાં મૂળરૂપો વસે છે ત્યાં પૃથ્વી કેરા સ્વભાવનાં:

આદર્શ નકશાઓ ત્યાં જેના આધારને લઇ

ધારા કાર્યો પોતાનાં ઢાળતી રહે,

એની કાર્યે મચી શક્તિ કેરાં છે જે દૂરનાં પરિણામ તે

સેવે વિશ્રામ ત્યાં એક ચોકઠામાં વ્યવસ્થાપિત દૈવના.

મિથ્થા પ્રયત્ન જે માટે થાય હાલ યા મિથ્થા મેળવાય જે,

માનચિત્રો તહીં તેનાં ક્યારનાંયે થયાં હતાં,

ઘડીયે ગોઠવાઈ' તી ને સ્વરૂપ તેના ભાવી પ્રભુત્વનું

સમૃદ્ધ મુખરેખામાં કામનાએ કર્યું અંકિત ત્યાં હતું.

મન કેરી ગલીકૂંચી ભર્યાં એ સ્થાનકો થકી

સોના-માર્ગ બ્હાર નીકળવાતણો,

રિદ્ધિઓ ન જડેલી કે ન હજી યે

ગ્રસાયેલી આપણાં જીવનો વડે

મર્ત્ય વિચાર-માલિન્યે અકલંકિત રૂપમાં

કરે છે વાસ એ સ્વચ્છ વાતાવરણની મહીં.

પકડી ત્યાં પડાયે છે અસ્પષ્ટારંભ આપણા,

પૂર્વવિજ્ઞાત રેખામાં મધ્યાવસ્થા રેખાચિત્રણ પામતી,

સિદ્ધિ પામેલ ઉદ્દેશો આપણા તે અપેક્ષાયેલ ત્યાં રહે. 

આપણી ઊતરી નીચે

આવનારી ભૂમિકાનું છે આ તેજલ છાપરું,

સ્વર્ગના વાયુનાં મુક્ત વરદાનો રોકતું મધ્યમાર્ગોમાં,

અંતવાર્હો અલ્પ દેતું આવવા હ્યાં એક સમર્થ પ્રાણના

કે હેમ-જાલિકા દ્વારા આવવા દે આવ-જા સૌરભે ભરી;

એ મૃત્યુમુક્ત સૂર્યોથી અને ઈશ કેરી આસાર-ધારથી

બનીને ઢાલ રક્ષે છે ભૂતાલસ્થ આપણા મનની છત,

ને છતાં એ બની ન્હેર લાવે છે એક અદ્ ભુતા

આભા સપ્ત-રંગ-ધારી સુહામણી,

અને અમર-વ્યોમથી

લસંતો ટપકી આવે ઓસ તેને માટે મારગ આપતી.

શક્તિઓ જે ચલાવે છે જિંદગીના દિવસો આપણા અહીં

આવવા ને જવાનો માર્ગ તેમનો,

સ્થૂલ પ્રકૃતિ કેરી આ દીવાલો પૂઠ ગૂઢમાં,

મનનો રૂપની સાથે સૂક્ષ્મતંતુ-રચ્યો મંડપ લગ્નનો

છે છુપાયલ સ્વપ્નાંના શોભનોએ ભરેલા પટ પૂઠળે ; 

ચક પાછળથી જેમ

તેમ તેમાં થઇ છાના સ્વર્ગના અર્થ આવતા,

આ બાહ્ય દૃશ્યને એની અંતદૃષ્ટિ ટકાવતી.

વધારે સુખિયા રીતવાળી છે એ વધારે સૂક્ષ્મ ચેતના,

આપણા સ્પર્શને લાધી શકતી ના એવી કુનેહ એહની,

આપણે ન કદી લ્હેતા એવી એની શુદ્ધિ સંવેદનાતણી;

શાશ્વત જ્યોતિની સાથે એનું માધ્યસ્થ્ય થાય તે

અલ્પજીવી ધરા કેરા અલ્પજીવી પ્રયાસને

પ્રેરે સૌન્દર્ય કેરી ને વસ્તુઓના રૂપની પૂર્ણતા પ્રતિ.

આલયોમાં શક્તિ કેરી કિશોરી દિવ્યતાતણા

ને પ્રારંભિક લીલામાં સર્વકાલીન બાલની

ઊડી ઊંચે જતા તેના વિચારોનાં મૂર્તિમંત સ્વરૂપ જે

ને ન્હાતાં ઊજળી નિત્યસ્થાયી રંગઝાંયે અદ્ ભુતતાતણી,

ને કાચ શી હવાના એ મર્મરોએ શમે સરી

સ્વપ્નરંગી વિશ્રામસુખ સેવવા,

ઝંપલાવી ઊતરે છે તરવાને પૃથ્વીના કાલ-સાગરે

તે પૂર્વે વિહગો જેમ લે વિશ્રામ અકાલ તરુઓ પરે.

આભારૂપ છે જે હ્યાં તે ધારે ત્યાં વધુ રમ્ય પ્રતિચ્છવિ.

જે કાંઈ કલ્પતાં હૈયાં આપણાં ને સર્જે મસ્તિષ્ક આપણાં

ભોગ આપી મૂળ કોઈ ઉચ્ચ સુંદરતાતણો,

હદપાર થયેલું તે તહીં થકી

પૃથ્વી કેરી રંગ-છાયે રંગાવાનું કબૂલ કરતું અહીં.

છે જે કાંઈ અહીં દૃશ્ય મોહિનીથી અને ચારુત્વથી ભર્યું

તે ત્યાં અમર નિર્દોષ રેખાઓ નિજ પામતું;

હ્યાં જે સુંદર છે તે ત્યાં દિવ્ય રૂપ બની જતું.

મર્ત્ય મન ન સ્વપ્નેયે જુએ જેને છે એવી મૂર્તિઓ તહીં :

પૃથ્વી પર ન સાદૃશ્ય મળે જેનાં છે એવાં ત્યાં ક્લેવરો

જે અંતર્દૃષ્ટિની દીપ્ત લીનતા મધ્યે સંચરે

ને કરે મુગ્ધ હૈયાને દેવતાઈ એમનાં પગલાં વડે,

મનાવી સ્વર્ગને લાવે નિવાસાર્થે એ અજાયબ લોકમાં.

આદર્શ દૃષ્ટિના એહ જાદૂઈ રાજ્યની મહીં

ભાવિનાં અદભુતો એનાં ઊંડાણોમાં ભમ્યા કરે;

જૂની નવી બધી ચીજો એ ગર્તોમાં ઘડાય છે;

જામે રંગોત્સવો શૃંગો પર સુંદરતાતણા.

આગલા ઓરડાઓમાં એના તેજોદીપ્ત એકાન્તતાતણા

જડ દ્રવ્ય અને આત્મા સચેત ઐક્યમાં મળે,

પ્રેમીઓ જેમ કો ગુપ્ત નિર્જન સ્થાનની મહીં :

દુર્ભાગી ન હજી એના ભાવોદ્રેક ભર્યા આશ્લેષની મહીં

નિજ સામર્થ્થ, માધુર્ય ને આનંદ એ સંયુક્ત બનાવતાં,

ને સંમિશ્ર થઇ ઊર્ધ્વ અને નિમ્ન જગને ઐક્ય અર્પતાં.

નિરાકાર અનંતેથી ઘૂસી આવેલ સાહસે

અચિત્ ના રાજયમાં જોરઝપાટાએ પ્રવેશતું,

આત્માનો કૂદકો એવું એહ દેહદિશામાં સ્પર્શતું ધરા.

પાર્થિવ રૂપરેખાનાં લક્ષણોમાં લપેટાયેલ ના હજુ,

પ્રતીતિ આપતું દિવ્ય રૂપ દ્વારા ગર્તને ઘોરતાતણા,

પરિવર્તન ને કાળ ઘસારો જે લગાડતો 

તેની સામે ટકે એવી લાયકાત ધરાવતું,

મૃત્યુ ને જન્મની કેડે રહે એવા

પહેલેથી જ પોતાના અમરત્વતણા આવરણે સજ્યું.

 ચૈત્યાત્માની પ્રસ્ફુરંતી પ્રભા અને

સંકેતોએ લદાયેલી શક્તિ કેરી સામગ્રી જડ દ્રવ્યની,

એ બન્નેના મિશ્રણે છે રચના એહની થઇ,

આપણા મનની આછી હવા માંહે

વૃથા એની કલ્પનાઓ કરાય છે,

છે એ એક

હવાઈ ભાસનો ઢાળો મન દ્વારા રચાયેલો,

પિંડો પાર્થિવ ના પામે એવા એને સ્પર્શાનુભવ થાય છે,

ને જે આ ચોકઠું સ્થૂલ તેનાથી એ વધારે સત્ય હોય છે.

મર્ત્યતાનો મટે વેશ, તે પછીથી વજને હળવું બની

આરોહી ઊર્ધ્વ જાય એ;

પામીને સૂક્ષ્મ સંસ્કાર સંજોગોમાં વધારે સૂક્ષ્મતા ભર્યા,

એ નાખે ખેરવી જૂની ભાતવાળાં

ગાઢ જ્યાદા છે એવાં અવગુંઠનો,

કરે પકડ નાબૂદ પૃથ્વી કેરી નિમ્ન આકર્ષણીતણી,

ઊંચકી જીવને જાય

એ એક લોકથી બીજા વધારે ઉચ્ચ લોકમાં

ને અંતે શિખરો માથે નગ્ન આકાશની મહીં

રહે છે એકલી બાકી આત્મા કેરી સાદી સહજ આત્મતા,

શાશ્વત બ્રહ્યસત્તાનો છે જે આધ પારદર્શક કંચુક.

કિંતુ પાછો મર્ત્ય બોજો લેવા એનું આવવાનું થતું ફરી

અને ભૂતળના ભારે કરવાના થાય અનુભવો ભર્યા,

ત્યારે એ સ્થૂલ વાઘાઓ ફરી પાછું નીચે આવી પહેરતું.

કેમ કે અણુએ પૂર્ણ શૂન્ય કેરી કલાકારીગરી વડે

ઘડાયું ભૂમિનું ગાઢું પડ તેની પહેલાં બહુ કાળથી

વસ્તુઓમાં છુપાયેલા આત્માની આસપાસમાં

છુપાવી રાખવા જાત વાણાયું' તું એક વિશદ ખોળિયું.

પ્રકાશમાન એ કોષોમાંહ્યથી છે રચાયાં સૂક્ષ્મ રાજ્ય સૌ.

આશ્ચર્યમય આ સૃષ્ટિ આપે એના વિભાસી વરદાનમાં

દૃષ્ટિ સાથે સુખ બાધા ન પામતું,

અભિવ્યક્તિ અને પૂર્ણ રૂપ કેરી માત્ર એ પરવા કરે;

પોતાનાં શિખરોએ એ ફૂટડી છે

તે છતાં છે નિમ્ન એની ભૂમિકાઓ ભયે ભરી;

પ્રભા ખેંચી જતી એની કિનારીએ પ્રકૃતિભ્રંશ થાય જ્યાં;

ગર્તોના ત્રાસને અર્પે છે એ સુન્દરતા, અને

દારુણ દેવતાઓને અર્પતો એ મનોમોહક આંખને

દૈતયને ને સર્પને એ સજે છે ચારુતા દઈ.

એની સમાધિ લાદે છે પૃથ્વી-માથે અચેતતા,

વણે એ આપણે માટે

કાળો ક્ષભ્ભો મૃત્યુ કેરો પોતે અમર છે છતાં,

આપણી મર્ત્યતાને એ સાધિકાર બનાવતી.

આ માધ્યમ કરે સેવા ચેતનાની મહત્તરા :

છૂપી સરમુખત્યારી એ મહાચેતનાતણી

છે તેનું એક પાત્ર એ,

દ્રવ્યનાં જગતો કેરી ભૂમિકા સૂક્ષ્મરૂપ એ,

એમનાં ક્ષર રૂપોમાં સ્થિત અક્ષ્રરરૂપ એ,

સર્જનાત્મક પોતાની સ્મૃતિ કેરા પુટોમહીં

સાચવી એહ રાખે છે વિનાશી વસ્તુઓ

વિનાશી વસ્તીઓ કેરાં અવિનાશી મૂળ આદર્શ રૂપને :

એનાં અધર સામર્થ્યો ઢળે ઢળે પ્રભ્રષ્ટ બળ આપણાં;

અજ્ઞાન આપણું તર્કબદ્ધ છે જે

તેને એનો વિચાર ઉપજાવતો;

આપણો દેહ આપે જે પરાવર્તિત ઉત્તરો

તેમાં તેનો સ્પર્શ જન્મદાતા છે તાત એમનો.

આપણો ગુપ્ત ઉચ્છવાસ અપ્રયુક્ત બળવત્તર શક્તિનો,

તત્કાલ આંતરા દૃષ્ટિ દેતો સૂર્ય છુપાયેલો,

સપ્તરંગી ને સમૃદ્ધ આપણાં ક્લ્પનોતણું

ઢાંકેલું મૂળ છે એને સૂચનાઓ સુહામણી,

સામાન્ય વસ્તુઓને યે

એ રૂપાંતર દેનારા રંગો કેરો સ્પર્શ એવો સમર્પતી

કે પૃથ્વીનો પંક સુધ્ધાં બની જતો

વ્યોમને વૈભવે પૂર્ણ ને ભાવોષ્મા વડે ભર્યો

ને ચૈત્યાત્માતણા ભ્રંશે મહિમા-જોત જાગતી.

છે એનું જ્ઞાન આરંભ આપણાં સ્ખલનોતણો,

એનું સૌન્દર્ય ધારે છે

અપરૂપ પંક કેરું અવગુંતઠન આપણું,

શુભ એનું ક્લાશિલ્પી

શરૂઆત કરી દેતું કથા કેરી આપણાં અશુભોતણી.

સર્જનાત્મક સત્યોનું સત્ય છે એહ ઊર્ધ્વમાં,

સૂરતાએ ભર્યાં સ્વપ્નોતણું છે વિશ્વ મધ્યમાં,

ને અરાજકતા નીચે લય પામી જનારી રૂપમાળની,

અચિત્ ની આપણી પાયા-ભોમે ઝંપાપાતે લુપ્ત થઇ જતી.

એના પતનમાંથી છે આપણા જડ દ્રવ્યની

જન્મી નક્કરતા નરી.

         નિમજ્જન થયું આમ પ્રભુનું રાત્રિ મધ્યમાં.

વસી છે દિવ્યતા છૂપી જેમનામાં એવા જીવોતણી અહીં

પૃથ્વી આ પતિતા ધાત્રી ઉપમાતા બનેલ છે.

જાગ્રત સત્ થયું એક અને અર્થહીન શૂન્ય મહીં વસ્યું,

વિશ્વવ્યાપી અવિદ્યાએ પ્રાણ ને ચિંતન પ્રતિ

મહાયાસ શરૂ કર્યો,

મનોરહિત નિદ્રાથી આવી ઊંચે ખેંચાઈ એક ચેતના.

એક અચેત સંકલ્પે હંકારાઈ રહેલું છે અહીં બધું.

પતિતા આમ નિશ્ચેષ્ટ, નાસીપાસ, ઘન ને જડતાભરી,

નિર્જીવા ઘોરતા ઘેને ઢળેલી ધરણી હતી,

વૈતરું કરતી ઊંઘે, બળાત્કારે સર્જના કરતી જતી,

આ સર્જનતણા કાર્યે એને પ્રેરી રહી હતી

સ્મૃતિ ઝંખા ભરી એક રહેલી અવચેતને,

એની જન્મતણી પૂર્વે

સુખ જે મૃત્યુ પામ્યું ' તું તેની બાકી રહેલી અવશેષમાં,

સંજ્ઞારહિત પોતાને હૈયે એક વિદેશી તાજુબી સમી.

આ કીચડે થવાનું છે આશ્રયસ્થાન, જે મહીં

ખીલી ઉઠે ગુલાબો ને રંગરંગ શતાવરી,

વધારે સુખિયા લોકો છે સ્વામીઓ જેહ સુંદરતાતણા

તેણે ઉદભવવાનું છે એવા અંધ ને અનિચ્છુ પદાર્થથી.

આ છે તે ભાવી જે એને વારસામાં મળેલ છે,

જાણે કે કો મરાયેલો દેવ આ સ્વર્ણ ન્યાસને

અંધ એકા શક્તિને ને બંદી આત્મા માટે મૂકી ગયેલ છે.

વિનાશી અંગ કો એક અમર્ત્ય દેવતાતણાં

લઇ ખોવાયેલ ખંડોથી પુનર્નિર્માણ રૂપનું

છે એણે સાધવું રહ્યું,

અન્યત્ર પૂર્ણ રૂપે છે એવા એક અધૂરા ખતપત્રથી

પુનઃશબ્દો ગોઠવીને પોતના દિવ્ય નામના

સંદેહાત્મક દાવાને સંસિદ્ધ કરવો રહ્યો.

એક અનન્ય પોતાના વારસામાં અવશિષ્ટ રહેલ જે

તે બધી વસ્તુઓને એ વિરૂપ નિજ ધૂળમાં

ઉપાડી લઇ જાય છે.

મહાકાય ઓજ એનું ક્ષુદ્ર રૂપો શું બંધાઈ રહેલ છે

ધીરી કામચલાઉ જે ગતિ એની શક્તિની થાય તે મહીં,

માત્ર તકલદી બુઠ્ઠાં ઓજારો જ એને વાપરવા મળ્યાં,

ને એણે એ કબૂલ્યું છે ગણી એને જરૂર સ્વ-સ્વભાવની,

ને ગંજાવર સોંપ્યું છે માનવીને

કાર્ય દેવો માટે યે જે અશક્ય છે.

મુશ્કેલીથી જીવતું જે મૃત્યુના ક્ષેત્રની મહીં

તે જીવન કરી દાવો ભાગ માગે પોતાનો અમૃતત્વનો;

અર્ધ સચેત ને જાડ્ય ભર્યો દેહ બની સાધન સેવતો

મનને એક છે જેણે ફરી પાછું જ્ઞાન મેળવવું રહ્યું

ગુમાવેલું, ગ્રસાયેલું હોઈ પાષાણ-ગ્રાહમાં

વિશ્વવ્યાપી અચિત્ તણા,

અને નિયમ કેરી આ અસંખ્યાત ગ્રંથિઓ ધારવા છતાં

બુદ્ધાત્માએ છે થવાનું ખડા રાજા બની પ્રકૃતિજાતનો.

       બલિષ્ઠતમ આત્મીય છે જે એક સગોત્રતા

તે નિમિત્ત છે આ સાહસ કાર્યમાં.

આ અપૂર્ણ જગે જે સૌ સાધવાને માટે સયત્ન આપણે

તે દૃષ્ટિ નાખતું આગે કે પછાડી કાળના ઓપ પારમાં,

સંપૂર્ણ સૃષ્ટિના દોષ વિનાના કૌશલે જહીં

ભાવનારૂપ પોતાનું શુદ્ધ છે ને

છે આદર્શ સ્થિર અભ્રષ્ટ રૂપમાં.

પસાર થઇ જાનારા આકારોમાં ગ્રહવો નિરપેક્ષને,

કાળ-નિર્મી વસ્તુઓમાં સ્પર્શ લ્હેવો અનંતનો,

સત્ય નિયમ આ છે હ્યાં સર્વ સંપૂર્ણતાતણો.

સ્વર્ગના ઉદ્દેશ કેરો ખંડ એક ઝલાય હ્યાં;

નહિ તો મહિમાવંતી જિંદગીની આશા કદીય આપણે

સેવવાને સમર્થ ના,

ના કદી પરમાનંદ અને દિવ્ય પ્રભાવ સંબંધી શકે.

મર્ત્યતાની અવસ્થાની ક્ષુદ્રતામાંય આપણી,

બંદીખાનામહીંયે આ આપણા બાહ્ય રૂપના,

શિરા ને શિરની સ્થૂલ દીવાલો મધ્યમાં થઇ

છે કાપીને કરાયેલો

સંચારમાર્ગ સંદીપ્ત અમોઘા અગ્નિજોતનો,

દબાણ કરતી એક વિભૂતિ ભવ્ય આવતી,

પાડી ભંગાણ કો એક શક્તિ ભીતર ઘૂસતી,

થોડા વખત માટે તો

જડ જંગી અંતરાય પૃથ્વી કેરો હઠી જતો,

અચિત્ મુદ્રા ઉઠાવાતી આપણી આંખડીથકી,

બનતા આપણે પાત્રો સર્જનાત્મક ઓજનાં.

અણધારી દિવ્યતાનો

સમુત્સાહ વ્યાપ્ત થાય આપણાં જીવનો મહીં,

ગૂઢ એક થતો સંક્ષોભ લાગતો,

અંગોમાં આપણાં હર્ષયુક્ત કંપ થતો ગાઢ વ્યથાતણો;

હૈયા સોંસરવું નૃત્ય કરે એક સ્વપ્ન સુંદરતાતણું,

વિચાર એક આવે છે સદાસ્થાયી મનમાંથી સમીપમાં,

જાગી અનંતતા કેરી નિદ્રામાંથી નંખાયેલાં અદૃશ્યથી

નિમ્નતામાં પૂર્વસૂચન આવતાં,

નિર્માણ ના કદી જેનું હજી સુધી

થયું'તું તે 'तत्' તણાં છે પ્રતીક જે.

થોડીક વારમાં કિન્તુ

જડ માટી કરે બંધ એને ઉત્તર આપવો,

પવિત્ર હર્ષ-ઉન્માદ ત્યાર બાદ ઢબી જતો,

ભાવાવેશ ભભૂકંતો અને જુવાળ શક્તિનો

આપણી પાસથી પાછા લઇ લેવાય છે અને

આશ્ચર્યચકિતા પૃથ્વી કરંતું કો રૂપ ટમકતું રહે

ને કલ્પના કરાયે કે છે એ પરમ ઉચ્ચ કૈં,

તે છતાંય અપેક્ષાઓ રખાઈ જેહની હતી

તેમાંનું બહુ થોડું જ રહે નામનિશાનમાં.

આંખો પૃથ્વીતણી અર્ધ જુએ, એની શક્તિઓ-અર્ધ સર્જતી;

સ્વર્ગ કેરી કલાની છે નકલો જ

વિરલાંમાં વિરલાં કાર્ય એહાનાં.

એનાં રૂપોમહીં  એક રોશની છે સોનેરી તરકીબની,

પ્રેરિત યુક્ત કેરું ને વિધિ કેરું સર્વથી શ્રેષ્ઠ કાર્ય એ,

પોતે નિવાસ છે જેનો તેને એનાં રૂપો ગોપિત રાખતાં,

અને શાશ્વતની દૃષ્ટે નિત્ય નિવસનાર જે

આકારો આપ-જન્મેલા, તેમની જે અગૃહિત ચમત્કૃતિ

તેની માત્ર કરતાં એ વિડંબના.

એક મુશ્કેલ ને અર્ધ-સિદ્ધ લોકમહીં અહીં

અચેત શક્તિઓનો છે ધીરો એક પરિશ્રમ,

અહીં માણસનું અજ્ઞ મન છે અનુમાનતું,

અચિત્ માટી થકી જન્મી પ્રતિભાની શક્તિ એના સ્વભાની.

પૃથ્વીના અનુકારોના અનુકારે રહી છે એહની કલા. 

કેમ કે યત્ન એ જયારે ધરાતીત વસ્તુઓ અર્થ આદરે

ત્યારે મજૂરનાં એનાં છેક રંભા ઓજારોના પ્રયોગથી

અને છેક અસંસ્કારી સામગ્રી કામમાં લઇ

હૈયાના રકતથી માંડ માંડ થાય સમર્થ એ

બાંધવા દિવ્યતા કેરા કલ્પ માટે ક્ષણભંગુર ધામ કો,

રચવા અજને કાજે સ્વક્લ્પેલી કાળમાં હ્યાં સરાઇ કો.

આપણા સત્ત્વમાં જાગે રોમહર્ષ

ઉચ્ચ ઉચ્ચ દૂરની સ્મૃતિઓ વડે,

વાંછે છે એ લાવવાને બેતારીખ તાત્પર્યો એમનાં અહીં,

આશ્ચર્યો નિત્યનાં કિન્તુ પાર પાર પ્રકાશતાં

એવાં છે દિવ્ય કે પૃથ્વી કેરી પ્રાકૃત યોજના

દ્વારા એ કરવાં પ્રાપ્ત આપણે માટે શક્ય ના.

નિરપેક્ષ વસે છે એ અજન્મા, અવિનાશ ને

નિષ્કલંક, બ્રહ્ય કેરી મૃત્યુમુક્ત હવા મહીં,

અમર્ત્ય ગતિનિર્મુક્ત કાળના એક લોકમાં

ચિદ્વ્યોમતણી ઊંડી અવિકાર સમાધિમાં.

જાતની હદ ઓળંગી ઊંચે જયારે હોઈએ આપણે ચડયા

ત્યારે માત્ર એક રેખા પરાત્પરસ્વરૂપની

આપણા માર્ગને મળે,

ને જે અકાળ ને સત્ય છે તે સાથે થાય સંયોગ આપણો;

આપણી પાસ એ લાવે શબ્દ અપરિહાર્યને,

લાવે દૈવી ક્રિયા, લાવે વિચારો જે કદીય મરતા નથી.

જ્યોતિ ને મહિમા કેરી ઊર્મિ એક વીંટી મસ્તિષ્કને વળે,

ક્ષણો કેરો વિલોપાતો લઇ માર્ગ નીચે મુસાફરી કરી

પ્રતિમાઓ શાશ્વતીની પાસ આવી પહોંચતી.

આવેલી મનની ભેટે, કે હૈયાના મહેમાન બનેલ એ

આપણી મર્ત્યતા કેરો અલ્પ કાળ પોતા કેરો બનાવતી,

કે વિરલ ને મોક્ષદાયી ઝાંખીમહીં કવચિત્

ઝલાતી આપણા દૃષ્ટિદર્શનાના નાજુક અનુમાનથી.

ઝબકો આ

જોકે કેવળ આરંભો ને શરૂઆતના માત્ર પ્રયત્ન છે,

છતાં તે આપણા જન્મ કેરા રહસ્યની પ્રતિ

અથવા આપણા ભાવી કેરા ગુપ્ત ચમત્કારતણી પ્રતિ

ચીંધતી આંગળી કરે.

છીએ ત્યાં આપણે જે ને અહીં પૃથ્વી પર થાશું ભવિષ્યમાં

તે સંપર્કમહીં એક

અને એક સમાહવાને પ્રતિબિંબન પામતું.

છે અત્યાર સુધી ક્ષેત્ર આપણું આ પૃથ્વી કેરી અપૂર્ણતા

ન દેખાડે સત્ય રૂપ આપણું આ સ્વભાવાદર્શક આપણો;

એ માહાત્મ્ય રહેલું છે પાછું ધારી રાખેલું તો ય અંતરે.

સંદેહ કરતું ભાવિ પૃથ્વી કેરું

છૂપો રાખી આપણો વારસો રહ્યું :

જ્યોતિ જે હાલ છે દૂર તે હ્યાંની વતની થશે,

જે આગંતુક છે ઓજ તે થવાનું સાથી સમર્થ આપણો;

અનિર્વાચ્ય કરી પ્રાપ્ત લેશે પ્રચ્છન્ન સૂરને,

દ્રવ્યના પડદા પાર અવિનાશી પ્રકાશશે,

મર્ત્ય આ દેહને જામો પ્રભુ કેરો બનાવશે.

મહિમા પરમાત્માનો આપણું છે મૂળ કાલવિહીન, ને

અનંત કાલમાં થાશે આપણો એ શિરોમુકુટ સિદ્ધિનો.

વિરાટ એક અજ્ઞાત આસપાસ અને ભીતર આપણી;

પરિત: વ્યાપ્ત છે સર્વ વસ્તુઓ એ 'एक एव'  ક્રિયાત્મકે :

સર્વ જીવનને સાંધે સૂક્ષ્મ એક કડી સંયોગકારિણી.

આમ છે સૃષ્ટિ સારી યે એક સળંગ સાંકળી :

બંધ પ્રબંધમાં ત્યકત એકાકી આપણે નથી

હંકારંતી અચિત્ શક્તિ અને એક અવર્ણ્ય કેવલાત્મ જે

તે બેની વચગાળમાં.

ચૈત્યાત્માના ઊર્ધ્વવર્તી ક્ષેત્રવિસ્તારની મહીં

આગે પ્રેરંત એડીના જેવું જીવન આપણું,

કરે છે આપણું સત્ત્વ દૃષ્ટિ એની દીવાલો પાર માનસી,

ને મહત્તર લોકોની સાથે સંબંધ બાંધતું;

આપણી છે તે થકી છે વધુ ઉજ્જવલ ભૂમિઓ

ને વધારે વિશાળા સ્વર્ગલોક છે.

એવા પ્રદેશ છે જેમાં પોતાનાં ગહનોમહીં

આત્મા મગ્ન બની રહે;

અમેય ને ક્રિયાશીલ પોતાના હાર્દની મહીં

નામરૂપ વિનાની ને ન જન્મેલી શક્તિઓ જે સ્વકીય  છે

તે અનિર્મી બૃહત્તામાં આવવાને પ્રકાશમાં

હોય પોકારતી એવું એને અંતર લાગતું :

અવિદ્યા ને મૃત્યુ પાર વાણીથી વર્ણવાય ના

એવી એની સદાજીવી સત્ય કેરી છે જેહ પ્રતિમૂર્ત્તિઓ

તે આત્મલીન આત્માની એક કક્ષામહીંથી બ્હાર ડોક્તી :

સ્વસાક્ષી-દૃષ્ટિની સામે જાણે આત્મા રજુ કરે

પ્રતિબિંબિત પોતાની જાતને, કર્મને તથા

અકાલ નિજ હૈયાની શક્તિને ને ઉદ્રેકગત ભાવને,

અરૂપબદ્ધ પોતાના મહામોદે લીધેલાં પ્રતિરૂપને,

અરૂપબદ્ધ પોતાના મહામોદે લીધેલાં પ્રતિરૂપને,

અસંખ્યગુણ પોતના ઓજનાં ભવ્યરૂપને.

આપણા ચૈત્ય આત્માઓ કેરું ગૂઢ દ્રવ્ય આવે તહીં થકી,

ને પ્રવેશે ચમત્કારે જન્મ કેરા આપણી પ્રકૃતિતણા,

અચ્યુત ઉચ્ચતા છે ત્યાં આપણે જે છીએ તેહ સમસ્તની,

ને આશા આપણી જેહ થવાની તે સમસ્તનો

ઉત્સ પ્રાચીન છે તહીં.

ઊંચીનીચી પાયરીએ પ્રત્યેક ભૂમિકા પરે

અનુકત સત્યતાઓની દિક્ષાધારિ શક્તિ સ્વપ્ન નિષેવતી,

નિજ સ્વાભાવિકી રીતે ને સજીવ ભાષામાં અવતારવા

અને ભાગ જિંદગીનો બનાવવા,

અજન્માની પૂર્ણતાની વિશેષતા,

સર્વજ્ઞ જ્યોતિમાં પ્રાપ્ત થયેલું કોક દર્શન,

યશોગાનતણો સૂર મૃત્યુમુક્ત, તેનો કો દૂરનો ધ્વનિ,

સર્વસર્જક આનંદ કેરું કોક પ્રહર્ષણ,

અવર્ણનીય સૌન્દર્ય કેરું કોક રૂપ ને કોક યોજના.

એ સ્વતંત્ર પ્રદેશોની છે વધારે સમીપમાં

જગતો ઉત્તરો દેતાં સત્યને જે શીઘ્ર ને ખાતરી ભર્યા,

ને જયાં આત્મા નથી બાધા પામતો ખોળિયાતણી,

તીવ્ર ભેદ ગ્રહી ના જયાં વિદીર્ણ હૃદયો કરે,

આહૂલાદ સાથ સૌન્દર્ય નિવાસી જે પ્રદેશનાં, 

પ્રેમ-માધુર્ય એ બે છે ધર્મ જયાં જિંદગીતણો.

વધુ સંસ્કાર પામેલું દ્રવ્ય બીબે વધારે સૂક્ષ્મતા ભર્યા

પૃથ્વી જેનાં સ્વપ્ન માત્ર

સેવતી તે દિવ્યતાને મૂર્ત્તિમંત બનાવતું,

પકડી પાડવા પાય ધાવમાન પ્રમોદના

બળ એનું સમર્થ છે;

કાળે સ્થાયી રચેલી જે બાધાઓ તે કૂદકાએ વટાવતું,

અંત:સ્ફુરણથી યુક્ત ત્વરિતાશ્લેષની જાળ છલંગતું,

આપણી કામના કેરું ભાગતું સુખ એ ગ્રહે.

વિશાળતર ઉચ્છવાસે સ્વભાવ ઊંચકાયલો

સર્વને ઘાટ દેનારા અગ્નિના કાર્યની પ્રતિ

મૃદુતા ધારનારો ને નિષ્ક્રિયત્વ બતાવતો,

જવાબ વળતો દેતો આકસ્મિક સ્પર્શને દેવતાતણા :

પ્રત્યુત્તર પ્રદાને જે જડતા આપણી મહીં

તેનાથી મુક્ત એ રહી

સાંભળે છે શબ્દ જેને બ્હેરાં હૈયા આપણાં સાંભળે નહીં,

અમર્ત્ય આંખડીઓની દૃષ્ટિને અપનાવતો,

રેખા ને રંગને રસ્તે કરીને એ મુસાફરી

સૌંદર્યાત્માતણે ધામે પીછો એનો લઇ જતો.

સર્વ-આશ્ચર્યમયની સમીપે આ પ્રમાણે આપણે જતા,

નિશાની ને ભોમિયાને સ્થાને સૌ વસ્તુઓ મહીં

જે એનો હર્ષ છે તેના અનુયાયી બની જઈ;

સૌન્દર્ય પગલું એનું બતાવે છે એના ગમનમાર્ગને,

પ્રેમ છે મર્ત્ય હૈયાંમાં લય એના હૈયાની ધબકોતણો,

સુખ એના સમારાધ્ય મુખે સ્મિત વિરાજતું.

અધ્યાત્મ-વ્યક્તિઓ કેરો વ્યવહાર પરસ્પર,

નિસર્ગપ્રતિભા અંતર્યામી સર્જક દેવની

ગાઢ સંબંધથી યુક્ત કરી દે સર્વ સૃષ્ટિને :

સૌન્દર્યાનુભવો દેતા ચતુર્થ પરિણામમાં

આપણા આત્મમાં સર્વ અને આત્મા આપણો સર્વમાં રહે,

તે બ્રહ્યાંડ-બૃહત્તા શું સંયોજે છે ફરીથી ચૈત્ય આપણા.

પ્રદીપ્ત કરતો હર્ષ દ્રષ્ટાનો ને દૃષ્ટનો યોગ સાધતો;

શિલ્પી ને શિલ્પ પામીને અંતરે એકરૂપતા

ચમત્કારી સ્પંદને ને ભાવોદ્રેકે એમના ગાઢ ઐક્યના

કરે છે સિદ્ધ પૂર્ણતા.

જે સર્વ આપણે ભેગા કરેલા ટુકડા લઇ

તેમને ગોઠવી ધીરે રૂપબદ્ધ બનાવતા

કે ભૂલો કરતા લાંબા શ્રમથી વિકસાવતા

તે સદાના હકે સ્વીય છે સ્વયંજાત તે સ્થળે.

આપણામાંય ઉદ્દીપ્ત અંતર્જ્ઞાની અગ્નિદેવ થઇ શકે;

જ્યોતિ એક મુખત્યાર, ગડીબંધ આપણાં હૃદયોમહીં

રહી છે ગૂંચળું વળી,

છે સ્વર્ગીય સ્તરો મધ્યે ગૃહ એનું નિવાસનું;

નીચે ઉતરતાં લાવી શકે છે એ સ્વર્ગો ઉપરનાં અહીં.

જળે કિન્તુ જવલ્લે એ જવાળા ને તે પણ દીર્ધ જળે નહીં,

ને દિવ્યતર શૃંગોથી જે આનંદ આવાહી એહ લાવતી

તે સંસ્મરણ આણે છે સુભવ્ય સ્વલ્પ જીવતાં

ને ઉચ્ચ દીપ્ત ઝાંખીઓ વ્યાખ્યાપક વિચારની,

ના કિન્તુ દૃષ્ટિ નિ:શેષા ને સંપૂર્ણ મહામુદા.

આડ એક રખાઈ છે, હજી કૈંક છે રખાયેલ પૂંઠળે,

કે રખે આપણા આત્મા બની સુન્દરતાતણા

અને આનંદના બંદી ભૂલી જાય

પરમોચ્ચતણે માટે અભીપ્સાનું નિષેવન.

આપણી ભૂમિની પૂઠે આવેલી એ રૂપાળી સૂક્ષ્મ ભૂમિમાં

રૂપ છે સર્વ કાંઈ ને છે રાજાઓ દેવો પાર્થિવ લોકના.

પ્રેરક જ્યોતિની લીલા થાય છે ત્યાં સીમાઓમાં સુહામણી;

આવે નિસર્ગની મ્હેરે દોષમુક્ત મનોજ્ઞતા :

સ્વાતંત્ર પૂર્ણતાની ત્યાં બની બાંયધરી રહે : 

જોકે ત્યાં સાવ સંપૂર્ણ પ્રતિમૂર્તિ નથી અને

નથી સંમુર્ત્ત શબ્દેય, ને ન શુદ્ધ મહામુદા,

છતાં ત્યાં સૌ ચમત્કાર સમપ્રમાણ જાદુનો,

ને માયા-મોહિની એક રેખાની ને વિધિની પૂર્ણતાતણી.

છે ત્યાં સૌ સ્વાત્મસંતુષ્ટ, સંતુષ્ટ અખિલાત્મમાં,

મર્યાદા ત્યાં રચે એક સમૃદ્ધ પરિપૂર્ણતા,

સાવ સ્વલ્પેય આશ્ચર્ય છે ત્યાં મોટા પ્રમાણમાં

નાના શા સ્થાનમાં મુક્ત મચે હર્ષોન્માદ સંકુલતા ભર્યો :

પ્રત્યેક લયની છે ત્યાં સગાઈ આસપાસ શું,

પ્રત્યેક રેખ ત્યાં પૂર્ણ અનિવાર્ય પ્રકારની,

પ્રત્યેક વસ્તુ ત્યાં ખામી વિનાની છે ઘડાયલી

નિજ મોહકતા માટે ને લેવા ઉપયોગમાં.

સર્વ છે ત્યાં નિજાનંદે મુગ્ધતાભાવ ધારતું.

પોતાની પૂર્ણતા પ્રત્યે નિ:સંદેહ સૌ ત્યાં સાબૂત જીવતું,

સ્વર્ગે સંતુષ્ઠ ને સ્વાત્મસુખિયા ભયમુક્તિમાં;

હયાતીથી જ રાજી એ, એને બીજા કશાનીય જરૂર ના.

મોઘ પ્રયત્નથી ભગ્ન હૈયું કો ન હતું તહીં:

હતું અગ્નિપરીક્ષા ને કસોટીથી વિમુક્ત એ,

પ્રતિરોધ અને પીડા વિનાનું જગ એ હતું,

ભય કે શોકની એને માટે સંભાવના ન 'તી.

ત્રુટિ કે હારનો એને અનુગ્રહ મળ્યો ન ' તો,

અવકાશ ન' તો એને દોષનો ને

ન ' તી શક્તિ મોઘ નીવડવાતણી

મૂક કલ્પતણાં એનાં રૂપાવિષ્કરણો નવાં,

ને ચમત્કારિતા એના છંદોલય ધરાવતા

વિચારોની અને એ જે કરે તે સર્વ કર્મની,

દૃઢ ને વર્તુલાકાર જીવનોનું

સ્પષ્ટ સ્પષ્ટ શિલ્પકૌશલ એહનું,

રૂપાળી વસતી એની નીર્જીવાકાર લોકની,

મહિમા આપણી જેમ શ્વસનારાં શરીરનો,

એકી સાથે આ બધું એ રાશીભૂત કો નિજાનંદ માંહ્યથી

પ્રકાશે આણતું હતું.

રાજા અશ્વપતિ એક

દિવ્ય તો યે સજાતીય જગની મધ્ય સંચર્યો,

આશ્ચર્ય ઉપજાવંતાં રૂપો ત્યાંના વખાણતો,

રૂપો જે આપણાં હ્યાંનાં રૂપોને મળતાં છતાં

કો દેવનાં ખિલોણાંના જેવાં પૂર્ણ હતાં સૌન્દર્યથી ભર્યાં,

ને સ્વરૂપે મર્ત્યતાના હતાં મૃત્યુવિમુક્ત જે.

સાંકડી ને અન્યવર્જી પોતાના મૂળ રૂપની

નિરપેક્ષ દશામહીં

સાન્તનાં પાયરીવાળાં આધિપત્યો રાજે છે રાજ-આસને;

શું આવ્યું હોત અસ્તિત્વે તેનાં સ્વપ્ન એ કદી સેવતું નથી,

સીમાઓમાં જ જીવી આ શકે છે નિરપેક્ષતા.

નિજાયોજનની સાથે બદ્ધ ઉત્કૃષ્ટતામહીં

હતું સમાપ્ત સૌ જેમાં, ન ચોડાઈ બાકી જેમાં રહી હતી,

અવકાશ હતો ના જ્યાં છાયાઓને માટે અપરિમેયની,

ગણનાતીતની જેમાં તાજુબીને માટે સ્થાન હતું નહીં,

તેમાં બંદી બની સ્વીય સૌન્દર્ય-સંમુદાતણું

જાદૂઈ વર્તુલે કાર્ય કરતું' તું મંત્રમુગ્ધ મહૌજ એ.

પોતાના માળખા પૂઠે

આત્મા પાછો હઠી ઊભો રહેતો 'તો વિલુપ્ત શો.

અંત્ય નિશ્ચિતતા કાજ નિજ ઉજ્જવલ રેખાની

પ્રશંસા પામતું નીલ દિશાચક્ર

સીમાબદ્ધ ચૈત્યને કરતું હતું;

ધુમંત આનુકૂલ્યોમાં વિચાર સરતો હતો,

બાહ્ય આદર્શનાં પાણી છીછરાં, એ ક્ષેત્ર તરણનું હતું:

મર્યાદાઓ મહીં સ્વીય વિલંબાતી હતી સંતુષ્ટ જિંદગી

શરીરની ક્રિયાઓનો અલ્પ આનંદ મેળવી.

સોંપાયેલી શક્તિ રૂપે બદ્ધ એક કોણાવસ્થિત ચિત્તને

સલામતી ભરી સ્વીય સ્થાનની સંકડાશની

સાથે સંસક્ત એ રહી,

નિજ નાનકડાં કાર્ય કરતી ને ક્રીડતી નીંદરી જતી,