Volume 4 contains the Bhūmika, Introduction to Rig Bhashya, followed by the text and the commentary of Suktas 1 - 19 in Sanskrit & English
On Veda
Volume 4 includes Rig Veda Bhashya - Siddhanjana, Rig-Bhashya Bhumika, Rig Veda Samihita - First Ashtaka (Text of Suktas 1-19 with Padapatha), Detailed word for word commentary in Sanskrit and its English translation.
THEME/S
COLLECTED WORKS OF T. V. Kapali Sastry
VOLUME FOUR
RIG VEDA BHASHYA:
SIDDHĀNJANA – I
DIPTI PUBLICATIONS SRI AUROBINDO ASHRAM PONDICHERRY (INDIA) PIN CODE - 605 002
1983
Price: Rs. 100/-
PRINTED IN INDIA AT AMRA PRESS MADRAS - 600 041
T. V. KAPALI SASTRY
This Commentary on the Rig Veda of which the First Ashtaka is now published starts with the Bhumikā – a long introduction in which the line of esoteric interpretation as shown by Sri Aurobindo is expounded. A summarised version of the same in English was published some time ago. In this Foreword I should like to explain how I happened to undertake this sacred task. In the Translator’s Preface to my Tamil rendering of the Hymns to the Mystic Fire I made a statement the substance of which I give below.
In the nineties of the last century when, according to the family custom, I was being taught the chanting of the Veda - Sāma gāna with the Rik-texts, I had a vague idea, a strong belief characteristic of old style orthodoxy that Veda means Veda-Purusha, it is God as Veda, eternal, the sound-body of God. Beyond this I did not think and could not. When a few years later, I grew in knowledge of Sanskrit just enough to read and understand the simple and lucid commentary of Sayana, I was curious to know at least the meaning of those Riks which I had already got by heart. When I turned to the pages of Sayana-bhashya I did not find any difficulty in understanding the word-for-word meaning given therein, but in some places I vaguely thought there was something more than what was written there, but I was not able to go further, what little I could sense was that it was dark to me and the darkness was visible; in effect my eyes could not see. A few years after-wards it was the late Vasishtha Ganapati Muni - Kavyakanta Ganapati Sastri whom we adored and addressed as Nayana, be-loved father - who in a way first opened my eyes. It was he who since 1907 - 1908 took me as his own and guided me in many branches of Sanskrit study and laid in me the foundations for spiritual life which in later years grew to claim me in its entirety. It was in 1910 that he favoured me with instructions regarding the Deities of the Rig Veda and depth of thought in the Vedic hymns.
But from 1914, ever since the Arya began to appear I have closely followed Sri Aurobindo’s approach to the study of the Rig Veda and whole-heartedly, with sufficient reasons, accepted it. It is not that I rejected Vasishtha Muni’s method in order to accept Sri Aurobindo’s. There was no occasion or room for following the former. For while it is a fact that he took up stray hymns on occasions, explained them, taught us to appreciate the grandeur, beauty and wealth of ideas in the hymns, he did not write a commentary on even an anuvāka or a small portion of the Rig Veda. Nor did he work out a method of interpretation. There was indeed enough of original thinking and inspired talks he gave us in plenty. One remarkable fact is this: both Sri Aurobindo and Sri Vasishtha Muni came to extraordinary conclusions about the Vedic Gods and Vedic Secret independently without the one knowing the other. Their methods are not identical, their views are not the same, though both regard the Veda in supreme esteem as a Scripture of secret Wisdom. The latter closed his earthly career without committing to writing the results of his Vedic studies. Since I have made reference to these Vedic studies of Vasishtha Muni in some of my Sanskrit works including his biography and commentaries on his poems, since I am also closely associated with the Teachings of Sri Aurobindo and in particular am commentator on the Rig Veda along his lines, there is likely to be a misconception. To make the position clear is the relevancy for this personal note.
Nearly ten years ago some friends here asked me to give word-for-word meaning in simple Sanskrit for Rig Veda hymns so that they could be rendered easily in Hindi afterwards. I thought it could be done, but thought also that it would not be acceptable to scholars in the absence of necessary explanations, grammatical notes, justification for departure where necessary from old commentaries or modern opinion. So I placed the matter before Sri Aurobindo with my submission that I would undertake the task only if he would be pleased to go through what I write. This he graciously agreed to do and added that I could write the commentary keeping close to his line of interpretation and using the clues he has provided to unveil the symbolic imagery for arriving at the inner meaning that is the secret of the Veda.
With his blessings, then, I started the work. As it was proceeding, I placed it before him in convenient parts for perusal at his pleasure. This commentary has received his general approval and the benefit of his occasional suggestions and remarks that have enabled it to keep more and more close to the spirit of his interpretation. But I am fully responsible for all that is written in the commentary, including details, regarding the fixing of meanings for certain words which lend themselves to different interpretations. I have generally taken Sayana for my model, in regard to word-for-word meaning, grammar, accent, etc., though necessarily there is departure in regard to the drift of the hymns and in some places, the construction of sentences. I have not mentioned the viniyoga, the application and use of the Mantra in particular rites; for that would be necessary if the present work were to explain the symbolic character of the Vedic rites. But that is beyond the scope of this commentary.
I had thought of recording and comparing the opinions of other commentators as far as available and at one time thought of making references to the opinions of modern scholars, especially of the West, who have made no mean contribution to Vedic studies, with the help of Comparative Philology with all its shortcomings, particularly in regard to the fixing of the meaning of words. But after deliberation and consultation in proper quarters, I found it advisable to confine myself to what I had to say positively, in view of the purpose of the commentary which is to expound the inner sense and not to encumber the work with the views of other authorities, and increasing it in bulk involving enormous labour that might entail the risk of not completing the printing even of the First Ashtaka.
As the commentary was progressing, the thought occurred to me that in the absence of a background to proceed with the modern scholar and the old type Pandit, both alike would be at a loss to follow the meanings and explanations given in the commentary. Therefore the Bhumikā was written explaining the position and examining it in the light of scriptural texts ranging from the Vedas down to the Puranas.
Thus the first hundred pages of the book were separately taken out from the printed formes and sent out to Pandits and scholars for opinion. The response was generous, almost unanimous and encouraging. If there was a note of hesitancy anywhere in the opinions, it was this: can all the hymns or the majority be shown to bear out the esoteric sense? This is certainly a genuine doubt, revealing at the same time a certain openness to accept the esoteric interpretation if the hymns are systematically shown to contain the sense we plead for.
This commentary, it is hoped, answers to the demands of the discerning mind.
T. V. KAPALI SASTRY Sri Aurobindo Ashram, Pondicherry.
Dedicated Το Sri Aurobindo In Adoration and Gratitude
This Volume and the next (4 & 5) cover the author’s Commentary on the Rig Veda (First Ashtaka), entitled Siddhānjana.
The present volume contains the Bhūmika, Introduction, followed by the text and the commentary (Suktas 1 - 19). The Rig Veda Samhita with the Commentary Siddhānjana, (Part I, -Suktas 1 - 32) was first published in 1950. This was subsequently reprinted, along with an English translation, in 1976.
Part II, Suktas 33 - 121 (text and commentary) was issued in 1951.
The Bhumika (Text, English translation and Notes) was separately published first in 1952.
Pages
RIG-BHASHYA BHUMIKA (SANSKRIT Text)
BHUMIKA VISHAYANUKRAMANIKA
INTRODUCTION TO RIG-BHASHYA (ENGLISH TRANSLATION)
CONSPECTUS OF THE INTRODUCTION
NOTES
RIG-VEDA SAMHITA (SANSKRIT Text) SUKTAS 1-19
RiG-VEDA SAMHITA (ENGLISH TRANSLATION) SUKTAS 1-19
RIG VEDA SAMHITA
BHUMIKA
(INTRODUCTION TO SIDDHĀNJANA, COMMENTARY ON THE RIG VEDA)
जयति श्रीजुषामेको भुवनानामधीश्वरः । पुरुषाणामशेषाणामात्मा यस्तमसः परः ।। जयत्युत्तमशब्दार्थः शब्दमूर्तिधरः पुमान् । निःश्वासेन सृजन्विश्वं प्राणवान् तपसा प्रभुः ।। तदृचां जयति व्योम स्थानं परममक्षरम् । यतो विसृष्टं भुवनं सार्थकं परमेष्ठिना ।। ६
वरेण्यं वरणीयानां वेदगुप्तार्थवेदिनाम् । भावं भावं महाभागमरविन्दपदं महः ।। तत्सम्मतमसम्बाधमबोधैः कर्मबन्धनैः। कुर्मो गूढार्थबोधाय वेदमर्मविभेदनम् ।। १०
वेदानां ऋग्यजुःसाम्नां साङ्गानां विवृतिः क्वचित् । कृता पूर्वैः पुराणानां गाथाभिरुपबृहिता ।। १२
धर्मानाहुर्वेदमूलान् सामयाचारिकानपि । तदेव मतमेकेषां प्राचामाचारशासिनाम् ।। दिव्यज्ञानतपोनिष्ठा-निधीन् वेदान् विदुर्बुधाः । एके क्रियाकलापानामालवालं प्रचक्षते ।। तदत्र समयाचार्याः सर्वे भारतभूजुषः । काण्डद्वयात्मकं वेदं धर्ममूलं च मेनिरे ।। आधारः कर्मणां काण्डं पूर्वं ज्ञानस्य तूत्तरम् । कीर्त्यते पूर्वतन्त्रस्य ब्राह्मणान्युपजीवनम् । तथोपनिषदो मूलं परज्ञानस्य चक्षते ।। २१
ऋचो यजूंषि वा मन्त्राः प्रयोगसमवायिनः । क्रियासु विनियोगार्था यागार्था इति निर्णयः । तस्मादङ्गत्वमापन्ना मन्त्राः कर्मसु निश्चिताः ।। २४
प्रसादनाय देवानामन्तरङ्गस्य शुद्धये । इष्टप्राप्तेरनिष्टस्य निवृत्तेरपि सिद्धये ।। जपादिषु प्रयुज्यन्ते पावना इति यद्यपि। तथाऽपि कर्म परमं मन्त्रास्तस्योपसर्जनम् ।। मन्त्रब्राह्मणयोस्तस्माद् वेदांख्या धर्मशास्त्रतः । सूत्रकारैः समाख्याता कर्मधर्मपरैः पुरा ।। ३०
एतादृशं पुरस्कृत्य समयं साम्प्रदायिकम् । व्याख्यानं वेदमन्त्राणामकार्षुर्भागशः क्वचित् ।। याजुषाणां तु मन्त्राणामुव्वटश्च महीधरः । ऋचामन्य तथा स्कन्दस्वामी वेङ्कटमाधवः ।। सब्राह्मणानां सम्पूर्णाः संहितानां सविस्तरम् । व्याख्याश्चतसृणां चक्रे सुधीः सायणमाधवः ।। यस्यैव भाष्यं सर्वत्र प्राप्तप्रसरणं परम् । बुधैराद्रियते प्राच्यैरपि पाश्चात्यपण्डितैः ।। ३८
नव्याः पश्चिमभूखण्डे वेदबाह्या अपि स्वयम् । नवाभ्युदयसम्पन्नाः सर्वतो ज्ञानमीप्सवः ।। कौतुकाद् भारतीयानां विमृशन्तः पुराकथाः । प्राच्यपाण्डित्यसाहाय्याद् वेदान् केचन लेभिरे। यथाप्रतीच्यसंस्कारं चक्रुर्वेदार्थनिर्णयम् ।। ४३
सायणोऽभवदेतेषां सुमहानुपकारकः । समादृत्याशयान् तस्य स्वेषां यावदपेक्षितम् ।। एते वेदोक्तदेवानां मन्त्राणामपि सर्वशः । निरणषुः स्वरूपाणि तथा मन्त्रदृशां मतम् ।। ४७
प्राप्तं परिश्रमादेषां वैदुष्यस्याविशेषतः । समासेनोच्यते ज्ञेयमेतन्नव्यविचारिणाम् ।। एक एव परो वेदः स ऋग्वेदः पुरातनः । ऋषयो मन्त्रकाव्यस्य कर्तारः कवयः स्मृताः ।। सूक्तात्मकानि काव्यानि न्यबध्नन् यज्ञकर्मणे । मरुत्पर्जन्यभूताग्नि-भानवोऽन्याश्च देवताः ।। ऋषिभिः प्राकृतैर्भीत्या प्रायः प्रीत्या च सन्नुताः । निसर्गसिद्धा अन्येऽपि भूतात्मानो जडा अपि। देवाः प्रकल्पिताश्चान्ये स्तूयन्ते चेतना इव । रागिभिर्दृषिभिः पूर्वैः प्राकृतैरेव मानवैः । देवा अभिष्टुताः सूक्तै नाभीष्टार्थसिद्धये ।। ५८
यज्ञकर्मकलापेषु चीयमानेषु कालतः । यजुषामपि मन्त्राणां ब्राह्मणानां च कल्पना ।। अयमूह्यश्च भूतार्थः ऋग्भ्योऽर्वाक्कालभाषया ।। ६१
अतीन्द्रियार्थविज्ञानं आत्मज्ञानमथापि वा। यदि सूक्तेषु दृश्यत तदकिञ्चित्करं भवेत् ।। दशमे मण्डले ज्ञान-प्रशंसा दृश्यते स्फुटम् । भवत्यन्यत्र वेदे चेत् तदर्वाचीनसम्भवम् ।। इदं तु सर्वथां ज्ञेयं ऋषयः प्राकृता जनाः । ज्ञानस्यारण्यकग्रन्थाः शरणं न तु संहिताः । तस्मान्मन्त्रेषु न ज्ञानं न रहस्यं न वा तपः ।। जडानां भूततन्मात्र-देवानां वा नभस्सदाम् । सृष्टानां ऋषिभिः सोम-मदवैभवतोऽपि वा ।। अदृश्यानां च दृश्यानां असतां वा सतामिव । स्तुतयः परिदृश्यन्ते प्रणीतास्तु पृथग्जनैः ।। ७२
एतादृशैरभिप्रायैः पाश्चात्येभ्यः समाहृतः । आक्रान्ता बहवोऽस्मासु बुद्धिमन्तोऽपि भारते। अनुयान्ति नवं मार्ग नव्यविद्यावशंगताः ।
1
अविमर्शनपाण्डित्यैः प्राचीनैरपि नादृताः ।। ७६
एवं स्थितेऽत्र भगवानरविन्दो विदां वरः । अप्रतीक्षितमध्वानमपश्यत् तपसि स्थितः ।। प्रकाशमभवत्तस्य रहस्यं वेदगूहितम् । मन्त्रार्थमार्गणायास्य न कदाऽप्यभवन्मतिः ।। तथाऽपि योगनिष्ठायां तिष्ठतोऽन्तरचक्षुषः । प्रत्यक्षतां गताः ख्याता वेदे काश्चन देवताः ।। तदाप्रभृति वेदार्थ-विचारेऽभिरुचिः स्थिता। वेदे रहस्यं विज्ञाय किञ्चिद्वा ज्ञापयन्मुनिः ।। ऋचां ऋषीणां देवानां तत्त्वानि गहनान्यपि। यथादृष्ठं समाचख्यौ जिज्ञासूनां प्रबुद्धये ॥ दर्शनान्मतिमुत्पन्नां निर्विकल्पां महामनाः । प्रत्यायनार्थमन्येषां युक्तिभिः प्रत्यपादयत् ।। तद्दर्शनमुपाश्रित्य तदुक्तीः परिभाव्य च । ऐतिह्यमपि चावेक्ष्य सम्प्रदायान् पुरातनान् ।। अपि प्राचीनतन्त्राणां सुदूरपरिशीलनः । रहस्यं वेदभाषायां भिद्यतेऽत्र चिरन्तनम् ।। ९२
ब्राह्मणेष्वपि मन्त्रेषु तथा चोपनिषत्स्वपि । नैरुक्तेष्वपि वाक्येषु प्राक्तनेष्वितरेष्वपि ।। पुराणेष्वितिहासेषु तथा शास्त्रान्तरेष्वपि । वेदे रहस्यमस्तीति भावः सर्वत्र दृश्यते ।। ९६
ऋक्संहितायां तत्रादौ गोप्यं द्रष्टव्यमुल्बणम् । तत्तु भाषाविशेषेण सङ्केतात्मतया स्थितम् ।। सङ्केतार्थे तु विज्ञाते गच्छेद् गोप्यं प्रकाशताम् । ऋषिदृष्टिषु मन्त्रेषु तस्योद्घाटनसाधनम् । अस्ति चेच्चक्षुरस्माकं लभ्यते निर्विकल्पतः ।। निरूपिते तद्रहस्य मन्त्रान् मन्त्रदृशः प्रति । पलायिता स्याद् दुर्भ्रान्तिरधिकृत्यापि देवताः ।। यच्चिरन्तनमार्षं च तदस्मन्मतमिष्यते। मन्त्रो मूलं ततः शाखा ब्राह्मणोपनिषत्ततिः ।। १०५
मधुच्छन्दःप्रभृतयः सूरयो मन्त्रर्शिनः । येषां चक्षुष्मतां प्राचां देवाः प्रत्यक्षतां गताः ।। १०७
न पाण्डित्यप्रकर्षेण चमत्कारेण वा गिराम् । काव्यशोभरता एते सूक्तकाव्यानि निर्ममुः ।। अन्तरद्भुतशक्तीनां समुल्लासादनर्गलम् । सम्प्रसादाच्च देवानां श्रवणादीक्षणादपि । मन्त्राह्वयं स्वयं ब्रह्म साक्षाच्चक्रुर्महर्षयः ।। श्रुत्या च दृष्टिसम्पत्त्या दिव्यया वाऽथ सूक्ष्मया। सिद्धया देवताभक्त्या मन्त्रान् प्रापुस्तपोधनाः ।। तस्मादेतानि सूक्तानि गीयन्ते मन्त्रदृष्टयः । अन्तर्दर्शनसम्पन्ना ऋषयः कवयः श्रुताः ।। देवास्तु बहवः स्तुत्याः पृथङनामानि बिभ्रतः । एक एव परो देवः सूर्यात्मा परमः पुमान् ।। यस्यैव बहुधावृत्तिर्नानादेवात्मतास्थितिः । सत्यं बहूनि नामानि परस्यैकस्य देवताः । शक्तयो मूर्तयोऽप्यता नामान्येव न केवलम् ।। तस्मादेकः परो नाना-मूर्तिनामस्वरूपभृत् ।। पृथक्त्वेऽप्यपृथग्भूतं देवताभ्यः परं महः । मुखतो देवताभेदः पृष्ठतः सर्वदेवताः ।। एकैकोऽपि ततो देवो व्यापारस्य विशेषतः । पृथङमूर्तः पृथङनामा सर्वदेवमयः परः ।। भवत्यङ्गिन एकस्य बहून्यङ्गानि वा यथा । भिन्नप्रवृत्तयो देवाः परस्य ज्योतिषस्तथा ।। सन्नुता ऋषिभिस्तस्मात् पृथक्छन्दसि देवताः । न केवलं नामभिदा व्यक्तिवृत्तिभिदा अपि । विज्ञेयाः परमस्यैता एकस्यैवेह देवताः ।। १३१
आभ्यन्तरे वा बाह्य वा विश्वस्मिन् बहुभूमिके। नियुक्ता अधिकारेषु बहवो लोकपालकाः ।। अधीनं देवतास्वेव जगदन्तर्वहिस्तथा । इदं रहस्यं विदितं पूर्वेषां मन्त्रदर्शिनाम् ।। १३५
तस्मात्प्राणेन मानसा गात्रेणापि महर्षयः । सर्वात्मना च यजनं देवेभ्यो निरवर्तयन् ।। अन्तर्यागसमर्थानां विरलानां महात्मनाम् । गोप्यान्यप्रभवो वेत्तुं पामारास्तु सहस्रशः ।। देवान् बाह्येन यागेनाराधयन् मन्त्रपूर्वकम् । मन्त्रस्तु भाषाविच्छित्या द्विधाऽप्यभवदर्पकम् ।। ऋषिदृष्टस्य मन्त्रस्य देवस्याराधितस्य च । यज्ञस्य यजमानस्य होनादेश्च फलस्य च। स्वरूपं पुरतः स्पष्टं विचारेऽत्र भविष्यति । ।। १४४
सोऽयमस्माकं पक्षः सङग्रह-श्लोकरादौ सङक्षेपेणोपन्यस्तः । तमिमं यावदपेक्षं विस्तरशस्तत्र तत्र पुरस्तादुपपादयिष्यामः। सेयं वेदगुप्तार्थगामिनी श्रीमदरविन्दपादैः प्रदर्शिता। सैवेयमस्यां प्रवर्तमानायां ऋग्भाष्य-भूमिकाया-मवलम्ब्यते, येन निष्कण्टका स्यादनुसतव्या सरणिर्मन्त्रार्थमीमांसकानाम् । तदिह प्रथमं तावद्विपक्षोद्धारः कार्यः। को नामायं विपक्षः कुतः प्ररोहो वा, यस्योद्धारः प्रतिज्ञायते ? तमेव साम्प्रतं विमृशाम नाम ।।
पाश्चात्य-पण्डितैर्यथावसरं प्राच्यपाण्डित्य-साहाय्यमुपादाय-साहाय्यमुपादाय वेदानधिकृत्य केचन प्रत्ययाः किल विक्षिप्ताः। प्राधान्येन तानेवोपाश्रित्य भारताभिजनानां बहवो नव्यविद्या-प्रपञ्चसञ्चारिणः प्रज्ञावादान् प्रभाषन्ते तथा चाहुः--पश्चिम-भूखण्डे यावज्जीवं वेदविद्या-विचारिणः प्रमुखाः पण्डिता एवं किल निरणैषु-र्वेदानुद्दिश्य-ऋग्वेदसूक्तेभ्यः प्राकृतानामार्याणां शैशव-दशा विस्पष्टा भवति । तेषां प्रार्थनानि सूक्तात्मकानि बालानामिव विनोदनिर्भर-निर्व्याज-वचनानि दरीदृश्यन्ते। यद्यप्यपरिष्कृता बालिशावस्था च तेषां समयधर्म-व्यवस्था, तथाऽपि प्राकृतदश एकेश्वर-वाद एवैषां मतमिति वक्तव्यम् । अस्मद्भारतीयेषु पुनरुज्जीवन-समयाचार्याः राममोहनो दयानन्दस्वामिनोऽपि केश्वरवादमेव वैदिकं समय-मभिप्रयन्ति स्म। एवमेषां मतं पाश्चात्यवैदिकसिद्धान्तेन सङ्गच्छते। यद्यपि, पाश्चात्यानामभिप्रायेषु विप्रतिपत्तयो लक्ष्यन्ते, तथाऽपि तत्र सुलभं संवादं अत एव विरोधपरिहारं पश्यामः । तथा चैक आहुः-- ’ऋग्वेद-कविभिः प्राकृतैर्यज्ञार्थं सूक्तानि प्रणीतानि इति, कर्मविधि-पारम्य बद्ध-श्रद्धा एते यथाजाता इति’, अन्ये पुनः वेदे वर्ण्यमानाः देवता-कथाः रूपकदृष्टान्तादिभिः गौण्या वृत्त्या वा जगन्निसर्ग-व्यापारान् वर्णयन्तीत्याहुः। सुप्रसिद्धः सायणो वेदभाष्यकारस्तत्र व्याख्याने वृत्रवधादि-वर्णनं प्रकृतिकार्य-विलसितं सूर्योदय-वर्षकर्मादिकं प्रदर्शयति । इदं च सङ्गच्छते पाश्चात्य-पण्डितानामभिमतेनाभिप्रायेण। अक्किालिक-ब्राह्मण-ग्रन्थानुरोधेन ऋगर्थान् विवृणोति सायणः। एवं विविधोक्तीनामवकाशो लभ्यते वेदे। एवमापाततो दृश्यमानानां विप्रतिपत्तीनां मूलम् न केवलं ग्रहीतृजन-बुद्धिस्थं, परं तु विविधाशयाधिकरणं वेदग्रन्थ एवेति ग्राह्यम् । उच्चावचाभिप्राय-गभितस्तथाविधः सूक्तानां सन्दर्भ ऋक्संहितायां लक्ष्यते ।।
एवं प्राज्ञ-कोटिमारूढानां नव्यानां वैदिकेतिहास-मार्गणपराणां मतमाश्रित्य स्थितानां भारतीयाभिजनानामग्रसरः कोऽपि विख्यात-वैदुष्य आह-’वेदरहस्य-वादी विबुधः श्रीमान् अरविन्दः यदाह वेदे रहस्यमस्तीति तन्नादरणीयम् । अत्यन्तप्राचीन-यवनेष्वपि रहस्यवेदिन आसन्, तथा वेदर्षयोऽपीत्याह, तदसत् । कुतः ? नव्यविद्या-विमर्शविरुद्धं हि तत् । वैदिकेतिहास-मन्त्रार्थ-देवतास्वरूपादि-विचारे यावज्जीवं कृत-परिश्रमाणां पाश्चात्य-पण्डितानां तन्नाभिमतं स्यात् । कथं नु खलु तत्तादृशमहाशयोल्लङघनजङघालो भवितुमर्हत्यरविन्दीयो वेदरहस्य-वादः ? यथाकथञ्चिदङ्गीकृते वेदगूढार्थ-सिद्धान्ते, न केवलं पूर्वोक्तानां वाणी तिरस्कृता स्यात्, अस्मत्प्रमाणभूत-सायणसम्प्रदाय-व्याख्याविरोधोऽप्यापद्यत। किञ्च, वेदार्थ-विचारे प्रमाण-भूतस्य मीमांसक-सिद्धान्तस्यापि रहस्यार्थ-वाद: परिपन्थी भवति । तस्मादेष नूतनो वादः श्रीमतोऽरविन्दस्य दुरापास्तः स्यात्, आपात-रमणीयश्चतुरो लक्ष्यमाणोऽपि न परीक्षणक्षम-कोटिं प्रवेष्टुमीष्टे। अथ यदि कोऽपि चिरन्तन-आर्षाभिमान-प्रेरणया ऋग्वेदर्षयो महान्तो गुप्तविद्या-सम्पन्ना इति प्रतीयात्, सोऽनृतमेव सेवितवान् भवेत्, अभूतार्थे अतथ्य-कल्पने रमतां नाम। यदि पुन-दर्षयस्तादृशीमध्यात्ममहोन्नति देवताप्रसाद-सम्पत्ति वा अलप्स्यन्त, कथं तर्हि तल्लक्षणानि कान्यपि उत्तरत्र ग्रन्थेषु सम्प्रदायेषु वा नोपालप्स्यन्त ? अपि च भूखण्डवासिनामितरेषां प्राकृत-वर्गाणाम् इतिहास-संशोधनादिदं किलावगम्यते, यत् क्रमशः सर्वेषाम् अभिवृद्धिः, न पुनः पुरातनानामादिम-दशायामेव महोन्नतिः समपद्यत, ततः परं क्रमेणाधोगमनमिति। तस्मात्परं सत्यं अध्यात्म-रहस्यं सर्वं वैदिक-प्राकृतदशामतिक्रम्य परिणत-धियामौपनिषदर्षीणां वाक्येष्वेव द्रष्टव्यम् । ऋग्वेदसंहितायां तु क्वचित्तद्वीजं लक्षितमपि तदल्पं अकिञ्चित्करं अर्वाचीनं अस्थानसन्दृब्धं वेति बोध्यम् । एवं सर्वथा अनुपपन्नो वेदरहस्यार्थ-सिद्धान्तो निरसनीयः’।
एष सारांशो विपक्षस्य। एवं कथयतां अधुनातनपाश्चात्य विद्यासंस्कार-पारम्यवादिनानां उद्घोष उपेक्षां न क्षमते। यदि एतादृशं वचनं अबुद्धादश्रुताद्वा निर्गतं स्यात्, किमपि वदति वैधेय इत्यलक्षयित्वा न्यक्कारार्हमिदं नास्मद्-दृष्टिपथमारोढुमर्हतीति मन्येमहि। अत्र तु प्रकृतः पुरुषो बहुश्रुतः, पाश्चात्याभिज्ञ-संघेषु विश्रुतमस्य कूलङ्कर्ष पाण्डित्यं, सर्वजनीना अस्य विविधजनमनःसमावर्जन-धुरन्धरा सरस्वती। यद्यपि पूर्वोक्तभङ्गी आलम्ब्य भाषमाणोऽयं न स्वयं वेदविद्याविमर्शी, नापि वेदार्थविज्ञंमन्यः, तथाऽपि नांस्य वांचोयुक्तेरवीर्यता फलह्रासापत्तिर्वा। यतो न हि सर्वः सर्व जानातीति न्यायन सत्य-जिज्ञासया भूतार्थान्वेषणश्रद्धया पाश्चात्याननुगच्छन् तत्र वेदविचार-भूमिषु प्रामाणिकवाणी-माश्रयते, वेदार्थविचार-चतुरधियां वैशिष्ट्य-विख्यातिमुद्वहतां पश्चिम -भूखण्ड-पण्डितानां मतं स्वयं स्वीकृत्य अन्यांश्च तथा ग्राहयतीति नात्र दोषं पश्यामः । दोषस्त्वन्यविधो भवति, यस्यैव परीक्षामुपक्रमामहे। अवश्या फलवती च भवेदिह दोष-निरीक्षा। यतोऽसौ प्राज्ञो यन्मन्यते वेदानधिकृत्य, तत् प्रायशः सर्वेषां नव्यमार्ग अवलम्ब्य वेदाविचार-प्रसक्तानां भारतीयानामधुनातनं मतम् । तदिह प्रधानमल्ल-निबर्हण-न्यायोऽवलम्ब्यते, अस्यवोक्ति प्रतिनिधीकृत्य पाण्डित्यपल्लव-ग्राहितां उत्सार्थ निर्मत्सर-दृष्टीनां वेदरहस्य-जिज्ञासाय प्रकल्पतां नाम सैषा तद्दोषपरीक्षा॥
तत्र वेदगूढार्थ-वादे सारतस्त्रयः किल दोषा उद्भाविताः। तत्र आद्यःपाश्चात्ये तिहासविदां निर्णयः अस्मदीय-वेदगुप्तार्थ-सिद्धान्तस्य प्रत्यर्थी इति । द्वितीयः सायणीयसम्प्रदाय-वेदव्याख्या-प्रत्यवस्थानम् । तृतीयः मीमांसकसिद्धान्तस्य प्रतिद्वन्द्वी भवत्यस्मत्पक्ष इति । तदत्र क्रमश इमान् निर्धूलितान् विधाय एकैकशः सारांशग्राहं निस्सारयिष्यामः ।।
तत्र प्रथमं तावद्यदुक्तं, सर्वत्र भूमण्डले बहूनां मानुष-वर्गाणां इतिहास-संशोधनेन, यदवगम्यते, तस्य विरुद्धमिदं कथनं यदृग्वेदर्षिकालात्प्रभृति क्रमशः अधःपतनमेव भारतीय-मानववर्गस्य, मानवानां व्यष्टेरिव समष्टेरपि क्रमाभि-वृद्धेरिति, अनेदं वक्तव्यम् । अस्मदुक्ति अन्यथा सम्भाव्य प्राज्ञेनेयं चतुरोक्ति-रुपस्थाप्यते। न वयं वेदर्षयः सर्वेऽपि तत्समकालिकाः सामान्या जनाश्च सर्वतोमुखी समृद्धिमध्यात्ममधिलोकं च सम्पादयाञ्चक्रुरित्यवोचाम। अस्मदुक्तिरन्या, प्रति-पक्षिणाऽन्यथाग्रहणादारोपितोक्तिरन्या। मन्त्र-द्रष्टार ऋषयोऽध्यात्म-निष्ठा अतीन्द्रिय-गोचरान् मार्गान् तपोबलेनाधिगम्य बहुधाऽऽभ्यन्तराभिवृद्धि प्रापुः, बहु-रहस्यविदस्ते गोप्यानि गूढ-भाषया मन्त्र-दृष्टिषु निचिक्षिपुरिति ब्रूमहे। अनेन सर्वे जनाः पूर्वं महोन्नति प्राप्ता इति न मन्यामहे, न हि तथोक्तम् । न वा वेदर्षयः सर्वविधं ज्ञानं समग्रं अधिजग्मुरित्यभिहितमस्माभिः ।।
इदं त्ववधेयम् । तदादिमं ऋग्वेद-युगं योगविदां अध्यण्डमधिपिण्डं च देवताव्यापारस्वरूप-बोधवतां गोप्याध्व-दशिनां महर्षीणां युगम् । न तावतोक्तेन सर्वेऽपि जनास्तदानीन्तनाः आभ्यन्तर-गोप्य-मार्गविदो नैष्ठिकाः सर्वथा दिव्यसत्त्व-सम्पन्ना इति वक्तुं युक्तम्। नैवं ऋषिदृष्टानां रहस्यानां देवतासाक्षात्कार-पद्यानां अन्येषां वा तपोनिष्ठा-लभ्यानां सत्यानां अभिज्ञोऽभूत् सर्वोपि तत्सम-कालिको लोक इत्युक्तं स्यात्। साम्प्रतं अस्मत्कालिकं एक निदर्शनं उदाहरामः । विश्वजनीनमेतद् यदद्यतने युगे भौतिकप्रकृति-विज्ञानस्यैव साम्राज्यमिति। बहु-रहस्यान्तर्वत्नी चेयं प्रकृतिरनुदिनमनुमुहूर्तमचिन्त्यान्यद्भुतानि आविर्भावयतीति प्रत्यक्षं पश्यामः । तादृशे बुद्धि-प्रधानेऽस्मिन् काले कति वा बुद्धिमद्वर्याः ? न खल बहवः, विरला एवेति वक्तव्यम् । विरलानामपि तेषां बुद्धिमतां कति वा सन्ति प्रकृतिविज्ञानधाटीं अनुगम्य तद्गोप्यानि साक्षादधिगन्तुं अधिकारिणः ? तादृशाधि-कारिणां मध्ये कति वा पुनः प्रभवन्ति प्रवेष्टुं भौतिकप्रकृतिगूढव्यापारविधि-प्रपञ्चम्, यस्मात् अणुगर्भसुप्ताः पृथुलब्रह्माण्डशक्तिविसराः प्रबोध्य विप्रमोक्ष्यन्ते ? विरला अत्यन्तविरला अङगुलि-पारिगणनीया एवेति वक्तव्यम् ।।
यस्मिन् कस्मिंश्चिद्युगे किमप्यस्तु प्रबलाधिकार-स्वरूपम्, भवतु तत् अध्यात्म-विद्याद्यधिभूतविज्ञानान्तं धी-विलसितं, साम्राज्यशासन-विक्रमसचिवं बाहुबलं वा, द्रव्योत्पादन-विभजन-विनिमयाद्यर्थनयानुशिष्टं वाणिज्य-वैभवं वा, समुदायजीवन-व्यवस्थापन-क्रियादाक्ष्यं वा, सर्वदा तत् परिमितसङख्याकैर्मनुष्यभरैव स्वयं आविर्भूय सर्वं समुदायमनुशास्तीति नेदमास्पदं विचिकित्सायाः। तस्मात्, ज्ञानबलैश्वर्य-क्रियादाक्ष्यादीनामन्यतमेनैकेन वा नैकेन वा जनसामान्यसमुदाये विनीयमाने, नेतारः सत्त्ववृद्धाः अत्यल्पगणना एवेत्यवधार्यम् ।।
एवमेव वेदर्षीणां अध्यात्मविद्या-रहस्यज्ञानादिकं नाभूत् सर्वजनसाधारणं अपि तु जन-सामान्यस्य बहिर्यागाद्यनुष्ठान-द्वारा देवताराधनसामग्री सम्पादिता। तस्मात् सर्वेऽपि जना वेद-कालिका अध्यात्ममहोन्नति गुप्त-विद्याध्वनश्च अधि-जग्मुरिति नैतत्तथ्यं अस्मदुक्तिष्वारोपितं भवति। अपरं च वेदकालिक-विज्ञान-महोन्नतेरधः पतनपद्यायां प्रादुर्भूतानि दार्शनिकशास्त्राणीति न कदाऽप्यवोचाम । वेदविज्ञानाधिगम-पद्धतिरन्या, दार्शनिक-शास्त्र-विचारसरणिरन्या। आद्या साक्षा-दर्शनश्रवण-जन्या, बाह्य-साधन-रशिक्षिता सहजबोध-विशेषा, अपरा तु बुद्धि-बलात् प्रत्यक्षानुमानादि-प्रयुक्ताभिस्तर्क-युक्तिभिः साधितैः विचारैलब्धा निश्चय-विशेषात्मिका सिद्धान्तभावना। उभयोरपि मार्गयोः युगयोरिव बृहदन्तरं वर्तते । न हि अध्यात्मानुभूतिः कामपि तत्त्वकल्पना-विचार-जन्यां बुद्धिमाश्रित्य सम्भवति, नापि सा शरीरयात्रासाधनोपचय-वैभवद्रव्यसमृद्धयादिकं अपेक्षते। न वा गुप्त-विद्या-वैचक्षण्यं बाह्य-बुद्धयुत्कर्षायत्तं भवति। यां वयं इतिहासविन्मतानुरोधेन प्राकृतदशां मन्यामहे तस्यामेव बहवः पुरातनाः अधुनातनानां आश्चर्यजनकानि गहनानि प्रकृतेस्तत्वान्यवजग्मुरिति ज्ञायते। न ह्यन्तश्चक्षुरधुनातनत्वायत्तम् ।।
ननु अध्यात्म-समृद्धिर्वेदर्षीणां वस्तुतश्चेदासीत् तत्कथं न तल्लक्षणं तदुत्तर-युगेषु लक्षणीयतया. विसृष्टमिति चेद् ब्रूमः। वेदर्षिप्रभाव-लक्षणानि उत्तरत्र दृश्यन्ते न वेति, दृष्टानि चेत् केन प्रकारेणेति च, प्रचलत्यस्मिन् विचारे पुरस्तात् प्राधान्येन प्रसक्तो भविष्यति। अत्र त्विदं वक्तव्यम् । वेदयुगभाषा-बुद्धिविलासः बहुतरां विपरिणति प्राप्त इति प्रत्यक्षमिदं उत्तरकालिक-ग्रन्थावलोकनेन। यद्यपि महदन्तरं वेद-युगस्य ब्राह्मणारण्यक-कालस्य चाभवत् तथाऽपि वैदिकं ऐतिह्यं देवतादि-रहस्यं वा ब्राह्यणेष्वारण्यकेषु च किञ्चिद्वा रक्षितं रिरक्षिषितं इत्यद्भुत-मेवेदं पश्यामः । आस्तां तावदेतत्, ननु कथं पुनः तादृशं पावनं पुरातनं वैदिकं युगं अकृतार्थमेव नष्टमिति चेन्नैतच्चोद्यम् । प्राचीन-यवनेषु रहस्यवेदिनां युगमिव, वेदर्षीणां युगमप्यस्तमितम् । यः कोऽपि भवतु अदर्शन-प्रकारः, सर्वथा कालस्य पर्यय एवेति वक्तव्यम् । प्राचीन-यवनादिषु रहस्यवेत्तृ-युगं आसीदिति प्रतियन्ति ऐतिहासिकाः। तदत्ययादधुना नैवासीत्तादृशं युगमिति न कोऽप्याह । एवं वैदिक-युगात्यय नासीदाएं रहस्य-युगमिति शक्यं वदितुम् । अथवा सम्भावयामस्तावदिदं, यत् साम्प्रतिकी भुवनोत्तरप्रकृतिविज्ञानविद्या-विजृम्भिता मानव-जातीया सभ्यता संस्कृतिर्वा केनाप्युत्पातेन प्रायः प्रध्वंसमापादिता भवेत्, भूमण्डल-विध्वंसावहेन घोरास्त्रविसर्जनधुरीणेन अणुगर्भ-भेदनेन वेति । कथमस्मदुत्तरकालिकै वासीत् प्रकृतिविज्ञान-साम्राज्यधुरन्धरं युगमिति वक्तुं शक्यम् ?
रन्ध्र-बहुलोऽयं पाश्चात्यैतिहासिकानां वादः, यत्पुरातनेषु युगेषु सर्वत्र मानुषाणामतिबालिशा बुद्धिरिति। स्याद्वा, प्राकृत-भूतसर्गादौ अत्यन्तमपरिपक्वा यथाजातावस्था मानुषवर्गस्य । न तु सा प्राचीनयवनादिषु वेदर्षिषु वा अर्पणीया भवति। तावान् दृश्यते तेषु परिपाकः, यावता महर्षीणां मन्त्र-दृष्टिषु धी-प्रसादः अन्तर्द ष्टिश्रवणादिगोप्यसम्पत्ति-सचिवः प्रकाशो भवति चक्षुष्मताम् ।।
इदं चेह स्मारयामः यदरविन्द आचार्य आह-" भारतवर्षे, अन्यत्र भू-खण्डेष्विव, मनुष्य-सामान्यस्य अभिवृद्धिरतिमन्द-क्रमा, विरलानां केषाञ्चिदेव अध्यात्म-सम्पद् रहस्यविद्या-कौशलं च सिद्धे अभूताम् । अत्र प्रथमं अन्तर्द ष्टि-प्रधानं वैदिक-युगमागतम्। तत्त्वकल्पनाविचारजन्य-धीविशेष-प्रधानं शास्त्रीय-युगं ततः परमनुगतम् । वैदिके युगे ऋषीणां अन्तर्दर्शनमेव मुख्यं साधनं, शास्त्रीये तु प्रत्यक्षादिप्रमाणैर्विचारः साधनम् यत् साक्षात्-माधन-जन्येन अन्तरेण केनापि साधितं महर्षिभिः, तदेव विचार-बुद्धयादि-द्वारेण साधयितुं प्रवृत्ताः तत्परं योगाध्वानः । एवं कालान्तरेषु उत्तरत्र अन्तःकरणेन प्राणेन शरीरेणापि क्वचित् तं परमं पुरुषार्थ साधयितुं उद्यताः अर्वाचीनाः (वेदयुगापेक्षया) पन्थानः । एवं तान्त्रिक-साधनानि राजयोग-हठयोगादयश्चेति बोध्यम्। न चैतानि वैदिक-गुप्तमार्गादधःपतन-क्रमेण यदृच्छ्या वा समुद्भूतानि साधनानि, किं तु वैदि-कादैतिह्याद्रूढं परमप्रयोजनमुद्दिश्य, स्वतन्त्रतया अन्तःकरणादिशोधनरुपायः प्रवृत्ता-नीति ग्राह्यम् । इदमेव भारतीयमध्यात्मचरित्रम् । यत्र प्रथमं वेद-युगे अध्यात्म-शिखरं प्राप्ता प्रज्ञा ततः परं पदे पदे कालान्तरेषु अन्तःकरण-प्राणादीन्य-वराण्यङ्गानि उद्धृत्य यावदाविष्कृतां प्रज्ञां उत्तमसिद्धिशृङ्गमुन्नेतुं प्रतिष्ठन्ते” इति ।।
कथं पुनः पाश्चात्येषु प्राज्ञा ऋजु-मार्गमिच्छन्तोऽपि बहवृचार्ष-समयस्य प्राकृतावस्थां निश्चिन्वन्तीति चेदस्त्यत्र कारणम् । भूमण्डले मानवजन्मिनः प्रादुर्भावः कतिपयसहस्र-वार्षिक: न तु बहुशतयुगकालिक इति कञ्चन काल्पनिक पाश्चात्यं ऐतिहासिक-सिद्धान्तमवलम्ब्य वेदर्षीणां कालं निरणेषुः । अत एव द्वित्रः सहस्रवर्षेः परिमितशतव; आर्यजनोदयाभ्यदयादिकथास्तैः परिसमापिताः। इयं च पूर्व-कथा तेषाम् । भूगोलेतिहास-गवेषणारम्भे शैशवावस्थायां तथाविधा मतिरासीत्तेषाम् । साम्प्रतं वर्धमाने चेतिहास-विज्ञाने तादृशी प्रतीतिः प्रायेण विपर्यस्ता। अपरं च, भौतिकविज्ञानाभ्युदय-समये लोकायतिक-सिद्धान्ते पाश्चात्य-बुध-मण्डले साम्राज्य शासति, वेदार्थविचारद्वारेण पूर्वेषां भारत-भूजुषां साङघिक-समयधर्मादि-व्यवस्था जिज्ञासन्ते स्म । तत्र नानामानुष-वर्गाणां पुरावृत्त-समयधर्म-भाषा-तत्त्वादि-पर्यालोचनया यावद्विदितं उपादाय यावदभिमतं भावनाबल-साहाय्येन च भारतीय-वेदेतिहासधर्म-व्यवस्थामकल्पयन्। तथा सति तेषां संस्कारे सामर्थ्य च, नेदमाश्चर्यं यदभिहितं तैर्वेदर्षयः प्रायेण पामरा पृथग्जना वा, तेषां कवित्वानि बालभाव-सुलभानि, तेषां देवताः प्रकृतिव्यापारावेक्षण-विस्मयसम्भावनादि-सञ्जाता-श्चेत्यादि। वेदविचारप्रारम्भे तल्लब्धा सामग्री न पुष्कलेति तथ्यम् । मानुष-प्रादुर्भावाभिवृद्धि-सङघनय-धर्मस्थापनादिषु तेषामुक्तपूर्वं मतमधुना भूयिष्ठभागशो गतरसं च। तस्माद्वेदानधिकृत्य सावधानं पुनर्विचारः करणीय इति तथ्यान्येषण-पराणां धीरुत्साहश्चात्यन्तमपेक्षितावित्यलं विस्तरेण ।।
तावता भवतु विसर्जनं तावत् पश्चिमखण्ड-पाण्डित्यविलसितस्य। तदनु-सारिणां भारतीयानां नव्यसंस्कारोपस्कृतधियां वेदार्थ-विचारसरणिरद्यापि सारतो न परिवृत्तेति चेन्नेदमपलपितं स्यात्। यद्यपि बहवोऽस्मासु मेधाविनः प्रतिभा-शालिनः ऋजुमार्ग-गामिनः विविध-विद्याप्रस्थानेषु प्राच्येषु प्रतीच्येषु वा पुरातनेषु नूतनेषु वा व्यवसायिनो जेजीयन्ते, तथाऽपि वेदविद्या-विचारे तथाविधाः सन्तीति नालं स्मो वदितुम् । सन्तोऽपि विरलाः पाश्चात्यपुराण-सिद्धान्तेषु पूर्वोक्तविधेषु बद्धश्रद्धाः चालयन्ति परिश्रमं, यस्य फलितेषु तु न लक्ष्यते वैशिष्टयम्। अथ सन्ति चेद्विशेषाः ते च विषय-विस्तरेष्वप्रधान-तथ्योपलब्धिषु वा दृश्यन्ते । सारांशेषु तु सैव पाश्चात्यानां दृष्टिः, तैः प्रकल्पित एवाध्वा, तैर्विभाक्ति एव वेदर्षि-धर्मसमय-सिद्धान्तः, तेभ्यः समुद्भूतमैतिह्यमेव शिष्ट-सम्मतम्। इदं सर्व-मवलम्ब्य वेदमन्त्र-पद-पदार्थ-चरित्रविचारः क्रियतेऽस्मदीयैर्नव्यैः विद्वद्भिः। तैः प्रतिपादिताः बर्बरप्राया एव वेदर्षयः, प्राकृतेषु अग्नि-वाय्वादित्य-पर्जन्यादिषु देवताभिमान-जडबुद्धयः, शिशुजनता-कल्पनाकल्पानि कवित्वानि। अहरहरुदयत्यप्य-रुणे अहरहराश्चर्य-चकिता उषोदर्शने, रात्रिस्मरण-मात्रेण साध्वसावेशः तेषा-मृषीणाम् । एवमादयोऽभिप्रायाः सामान्यनाद्यापि न जहति वेदविचार-प्रवृत्तिम् । अत्रैकं निदर्शनं उदाहरामः । अयं च अधुना शिष्टाचारप्राप्तः सम्प्रदायः सञ्जातः, यत् सर्वैरपि नव्य-मार्गेण वेदार्थ-विचारे क्रियमाणे वेदकवित्वस्य रामणीयकं कीर्तनीयमिति। तत्रापि उषस्यसूक्तानि पाश्चात्यैः दर्शितपूर्वाण्यपि श्रेयोविषये शतशोऽपि वक्तव्यमिति उदाहृतानि भवन्ति। सन्त्येव बहूनि सूक्तानि काव्य-शोभाबहानि वेदे, तत्रापि विशेषतः उषस्यसूक्तेषु। नात्र विवदामहे। परं तु तथा वर्ण्यमानानां चारुकविता-सूक्तानां तैः प्रतिपाद्यमानं तदभिमतं तात्पर्य क्वचित् सायणभाष्यानुरोधनसाधितं तथाविध-सङ्कीर्तनानुगुणं समुत्कर्षं नावहति, प्रत्युत, ते च कवयः बालिशबुद्धयः, सर्वसाधारण-व्यतिकरेषु लब्धाल्पतुष्टयः, क्वचिदुन्मत्त-प्रलापालङकृतवदना इति च निरूपयेदित्यसंशयम् ।।
“अतारिष्म तमसः पारमस्य” (१-६२-६) ऋषौ राहूगणे गोतम एवं कृतज्ञतया सम्मदेन च देवतास्तवमातन्वति, एषां वेदार्थ-विमशिनामा-विष्कार-नये केवलमभिधा-वृत्त्यैव भावो ग्राह्यः, न पुनस्तमसस्पारस्य तरणेन अज्ञानस्यान्तो लक्ष्यते, व्यतीतायां रात्रौ अहरहःसुप्तोत्थानमेव कीर्त्यते। ऋषिपदेन विश्रुतानामेषां तपस्विनां सन्तमसान्धा रात्रिः प्रतिभय-जननी किल भूतप्रेतपिशाच-भूयिष्ठा। अन्यदस्ति चित्रम् । ऋषिषु यजनायो-पविष्टेषु, उदित एव सूर्ये पुनरुदयाय प्रार्थयन्ते। एषां प्रार्थनाबलेन वेदपारायणमहिम्नैव सूर्यः उदेत्य दिवमारूढ इति तेषां प्रत्ययः किल ! स्यान्नाम तादृशो जन-सामान्यस्याप्यचिन्त्यो मूढ-विश्वासः, किं ते नाज्ञासिषुरिदं यद्रात्रेरपाये प्रभातं तच्च परिणतं दिनं, दिनस्यान्ते रात्नरागम इति ? नाविदितं तेषामिति शक्यं वदितुम्, “न दैव्यानि प्रमिनती व्रतानि ऋतस्य पन्थामन्वेति साधु” (१-१२४-२, ३) एवमादिमन्त्रदृष्टिषु जाग्रतीषु । एवञ्जातीयकान्यसङ्गतजल्पितानि मन्त्र-द्रष्टुष्वारोपितानि भवन्ति पाश्चात्यवैदुष्य-विनीतानां नव्यभारतीय-वेदविद्याविचारिणां मन्त्रार्थग्रहण-सरणि चेदनुगच्छेम ।।
अथ यदि वयं वेद-मन्त्रान् मन्त्र-दशिनो महर्षीश्चाधिकृत्य बहोः कालादागतं चिरन्तनमैतिचं अविस्मरन्तो विवेक-सनाथया विचार-दृष्ट्या वेदान् पश्येम, सद्य: प्रध्वंसो भवेद् भ्रमस्य, वेदसूक्तानि न बालकल्पनादेश्यानि बालिश-कवित्वानीति स्पष्टतामीयुः, मन्त्र-द्रष्टारः ‘सत्यश्रुतः’ कवय इति च। यदि च श्रीमदरविन्द-चरणैः प्रदर्शितमध्वानं प्रविशेम, द्वेधा भवति लाभ इति ध्रुवम् । मन्त्रेष्वारो-पितानि अनुपपत्ति-प्रचुराणि प्रलपितानि पलायितानि स्युः। दुरवगाहानि दुनिर्णे-यानि बहूनि स्थलानि मन्त्रेषु सुगमानि भवेयुः। अयं व्यतिरेकतो लाभः, अन्वय-तस्तु अयम्। मन्त्र-दर्शिनामध्यात्मसमुन्नतिः, सूक्त-मन्त्रेषु निक्षिप्तं गहनं तत्त्वं, देवतानां स्वरूपं, इत्यादीन्यधिकृत्य लभ्यते ज्ञानम् । उपनिषत्सु क्वचिल्लक्ष्यमाणाः दुरवगमांशाः स्पष्टा भवन्ति । अन्ते चेदम्, पुराणेतिहास-तन्त्रशास्त्रादीनां वेद-मूलत्व-कीर्तनं, वेद-सारांशोपब्रह्मणमेव मुख्यं प्रयोजनं इति च उद्घोषयन्ति तत्तद्ग्रन्थ-प्रमाणवाक्यान्युपपन्नानीति निश्चयश्च लभ्यते। तस्मादसन्मूलानां बहुधा अनृतप्राय-कल्पनाविद्धानां पाश्चात्यमतावलम्बि-वेदवादानां निरासो न्याय्यः। वेद-विचारे यावज्जीवं कृत-विद्यानां सिद्धान्तस्य मूलतो विरोधादरविन्दपादीयो वेद-गुप्तार्थवाद उपेक्षा-क्षम इति वादः प्रत्युक्तः ।।
अथ द्वितीय आक्षेपो विचार्य समाधीयते । सायणीयसम्प्रदाय-व्याख्या-विरोधात् परिहरणीयो वेद-रहस्यवाद इति ह्युक्तम् । किमियं अनादेः कालादागतं कमपि सम्प्रदायमवलम्ब्य मन्त्राणां सायणीयव्याख्या प्रवृत्ता, उत, व्याख्याता सायण आचार्यः स्वयमेव वेदभाष्यविरचनेन मन्त्रार्थविचार-सम्प्रदायं नव्यं नवीकृतं वा प्रारेभे? सम्प्रदायपद-श्रवणादुद्गतो भवत्ययं प्रश्नः। यतो मन्त्रव्याख्यानेष्वयं व्याख्याता वेदानां कर्मपरत्वं उद्घोषयतां सम्प्रदायमवलम्बते प्रायशः। क्वचित् पौराणिकं ऐतिहासिकं वेदान्त-शास्त्रीयमन्यं वा सम्प्रदायमाश्रयते। मन्त्र-व्याख्यानेन वेदानां कर्मैकपरत्वं निरूपयितुं परिकरबन्धः कृतः सायणेने ति निर्विवादम् । तस्माद्यत्र आरादपि कर्मसम्पर्कराहित्यं ज्ञानमोक्षाक्षरप्रशंसा च दृश्यते, तत्र कर्म-परत्व-वादिनां प्रयोजनाभावमालक्ष्य तदनुरोधेन अर्थ-विवृति साध्नोति। यत्र पूर्वैर्यास्कादिभिः ज्ञान-प्रशंसापरं किमपि सूक्तमुदाहृतं तत् परिहर्तुमक्षमः तादृश-मन्त्राणां अस्फुटार्थेषु स्वरसत्वाभावमुपदिशन् स्फुटेषु शब्दार्थेषु गत्यन्तर-विरहाद् अध्यात्म-परतया व्याख्याय कथञ्चित् कृतकृत्यो निर्गच्छति। अत्रेदं दृष्टान्तेन प्रदर्शयामः, सर्वेषां वेदानां आम्नायपदवाच्यानां यज्ञादि-कर्मैव प्रयोजनम् । ये च न क्रियास्तेि निरर्थका इति प्रतिपादयति जैमिनेराचार्यस्य आम्नायस्य क्रियार्थ-त्वात् आनर्थक्यं अतदर्थानाम् . . इति सूत्रम्। ज्ञान-मोक्षाक्षरप्रशंसा-विश्रुता-नामपि मन्त्राणां कर्मसु विनियोगमामनन्ति सूत्रकाराः। तथा च सुप्रसिद्धस्य दैर्घतमसस्य ‘अस्य वामस्य’ इति सूक्तस्य विनियोग उक्तः । वैश्वदेवशस्त्रे वैश्वदेवं निविद्धानं द्विप्रतीकम्। तत्र ‘अस्य वामस्ये’ त्यादिकं एकचत्वारिंशदृचं प्रथमं प्रतीकम्” इति सूत्रितम् । कर्मप्रधाने सायणीयभाष्ये अस्य सूक्तस्य प्रथमर्ची व्याख्यानस्यान्ते एता: पङक्ती: पश्यामः । एवं उत्तरत्रापि अध्यात्म-परतया योजयितुं शक्यम् । तथाऽपि स्वरसत्वाभावात् ग्रन्थविस्तर-भयाच्य न लिख्यते। यत्र ’द्वा सुपर्णा’ इत्यादौ स्फुटमाध्यामिको ह्यर्थः प्रतीयते तत्र प्रतिपादयामः। अयं मन्त्रो यास्केन व्याख्यातः (नि. ४-२६)" इति । ’अस्य वामस्य’ इत्यस्या ऋच: अध्यात्म-परता अस्फुटार्था किल, ’द्वा सुपर्णा’ इत्यादिस्तु अन्यथा शरणं नास्तीति अध्यात्म-परतयैव व्याख्यायते। ऋक्षु कर्म-परतयैव व्याख्यातव्यासु एतादृशाध्यात्मिकार्थो न स्वरसतां आवहतीत्यभिप्रायः सायणीयः स्पष्टः। एवमादिषु स्थलेषु वेदान्तिनां तत्रापि अद्वैत्येकदेशिनां साम्प्र-दायिकं मतमवलब्य व्याचष्टे, क्वचित् पुराण-कथाः क्वचित् पुरावृत्तान्यवलम्ब्य च। एवं बहुशः कृतेन प्रयासेनापि वैदिककर्मपारम्यवादिनां वेदवाद-रतानां पक्षः न समग्रतः समवलम्ब्यते। निजोक्तिषु पूर्वापरविरोधानलक्षयन् पूर्वतन्त्र-सिद्धान्त-विरोधं चादर्शयन्नपश्यन् वा मन्त्राणां ऐतिहासिक-पक्षाश्रयणेन करोति व्याख्यानम् । कथं वेदमन्त्रवर्ण-नित्यत्व-स्थापनपरेषु जैमिनीयेषु सूत्रेषु जाग्रत्सु गौणी वृत्ति-मनाश्रित्य पुरावृत्तपक्षः शक्योऽबलम्बितुम् ? सायणस्तु राजर्षिवृत्तानि युद्ध-कथा अन्यानि च पुरावृत्तानि मन्त्रेष्वङ्गीकृत्यैव तात्पर्यमाचष्टे। विश्रुताश्च वासिष्ठ-वैश्वामित्रमण्डलीय-शपथाभिशाप-सूक्त!ऽत्र निदर्शनम्। अथवा शतशः स्थलेषु दृश्यमानेषु स्थालीपुलाक-न्यायेन एकां सायणभाष्यपङक्ति उदाहरामः। “अवोचाम रहूगणाः अग्नये मधुमद्वचः। द्युम्नेरभि प्रणोनुमः (१-७८-५) ॥ अस्या ऋचो व्याख्याने सायण आह-" ऋषिः कृतं स्तोत्रं अनया उपसंहरति । रहूगणस्य पुत्राः वयं गोतमाः” इति। अत्र वेदापौरुषेयत्ववाद-पक्षोच्छेदः कृतः। अयमेव व्याख्याता वेदनित्यता-सिद्धान्तिनां पूर्वतन्त्राचार्याणां मतमभिमान्य वेदार्थस्य प्रकाशिका व्याख्यां निबद्धवान् ।।
तदिह परीक्षितव्यम्। को वा सम्प्रदायः सायणेनावलम्बितः ? संकीर्ण एवेति वक्तव्यम्। सायणाद्वहोः कालात्प्रागेव कर्मपारम्यवादिनां सम्प्रदायो विदितचर इति नात्र संशयः। परं तु अन्येऽपि वेदार्थविचार-सम्प्रदाया अत्यन्त-प्राचीना आसन्निति सन्देहगन्धोऽपि न भवति। यास्केन उल्लिखिताः सन्ति बहवः पक्षाः। अधिभूताधि-दैवताध्यात्मवादिनः, ऐतिहासिकाः, याज्ञिकाः नैरुक्ता-श्चेत्येवमादयः। अधियज्ञ-अधिदैवत-अध्यात्मांख्यं त्रिविधं ज्ञानं वेदाल्लभ्यत इति यास्क-निरुक्तादवगम्यते। न केवलं यज्ञ-परमेव भवति मन्त्राणां व्याख्यानमिति मन्यते यास्कः। सप्रमाणमेतं पुरस्ताद् उपपादयिष्यामः। इदममत्रावधेयम् । निरुक्त-बृहद्देवतादिग्रन्थान् अवलोक्यैव सायणीयं वेदभाष्यं विरचितम् इति निर्विवादम् । निरुक्तकारमुदाहरता भाष्यकृता नातपस्काय मन्त्र-रहस्यं देवतारहस्यं वा प्रत्यक्षं भवतीति यास्कोक्तं न लक्षितं, नोल्लिखितं, कर्मपरव्याख्यानाय तदङ्गीकारो नापेक्षित इति विशदं भवति। तस्मात् सायणीयवेदभाष्येण अध्यात्म-देवतातत्त्वादिरहस्यानां निक्षेपो वेद इति चिरन्तनमैतिचं तिरस्कृतम्। सायण-भाष्यादेवोद्गतो नूतनः सम्प्रदायः, येन ऋचः सर्वाश्च यज्ञकमक-परा इति प्रत्ययः सर्वजनीनः सञ्जातः। यद्यपि यज्ञपरत्व-वादो मन्त्राणां ब्राह्मणेभ्यः समुद्भूतः, तथाऽपि अध्यात्म-रहस्यादिपरतया मन्त्राणां ग्रहणं आसीत्पुरेति विश्वासो विदित-चरः प्राचां विदुषाम् अत एव मन्त्राणां वेदपुरुषात्मतया पावनत्व-वीर्यवत्त्व-पूजनीयत्वादिकमैतिह्यं पुरातन-भारताभिजनेषु पुराणे तिहासेषु साक्षात्कृत-पर-तत्त्वानां महामनसां निबन्धेषु निरूढमभवत्। प्राक् सायणीय-वेदभाष्यात् न केनापि वेदानां सम्पूर्ण व्याख्यानं प्रणीतम्। प्रणीतमिति न श्रूयते, सर्वथा नोपलभ्यते। यत्र क्वचिन्निबद्धमपि, भागशः उपलभ्यते, भागश एव निबद्धं वा स्यात्। चतसृणां सब्राह्मणारण्यकानां वेदसंहितानां व्याख्यानं ब्रह्माण्ड-प्रयासेनाबध्य कर्मैक-परतां वेदानां समर्थयामास व्याख्याता सायणाचार्यः। तस्मादस्य चतुर्वेद-भाष्यं समस्तपण्डितमण्डलमावर्जयतीति नात्र चित्रम् । किं तु सायणीयः सम्प्रदाय एक एव चिरन्तनो वेदार्थविचार-सम्प्रदाय इतीदं अपलपितं प्रतिपक्षधूर्वहेणेत्यलम् ।।
अथ जघन्योऽयं तृतीय आक्षेपः। यद्वेदार्थ-विचारे प्रामाणिकानां पूर्व-मीमांसकानां सिद्धान्तस्य विरुद्धत्वादनादरणीयो वेदगुप्तार्थ-पक्ष इति। क्यमादि-वेदसंहितासूक्त-तात्पर्यावगाहे प्रवृत्ताः, तस्मात् मन्त्रार्थविचारोऽत्र विषयोऽस्माकम्, न ब्राह्मण-वाक्यार्थविचारः यत्र तु पूर्वतन्त्र-विचक्षणाः प्रामाणिका भवन्तु नाम । ब्राह्मणानि मन्त्रार्थ-विवरणानि तत्र तत्र यज्ञोपयोगीनि भवन्तीति हेतोरेव सायण: प्रथमं ब्राह्मणं व्याख्याय ततः परं तदनुसारेण ऋचां व्याख्यानमारेभे। आह च भाष्यारम्भ--" ब्राह्मणस्य मन्त्रव्याख्यानोपयोगित्वात् आदौ ब्राह्मणं आरण्य-काण्डसहितं व्याख्यातम्, अथ तत्र तत्र ब्राह्मणोदाहरणेन मन्त्रात्मक: संहिताग्रन्थो व्याख्यातव्यः” इति। तदत्र अस्मत्सिद्धान्तः सायणीयसम्प्रदाय-विरुद्धः इति वादः सुबोधः। मीमांसकास्तु न क्वापि मन्त्र-संहितानां व्याख्यां चक्रुरिति श्रूयते, वाऽस्त्यवसरः। ब्राह्मण-वाक्यान्यादाय तदनुसारीणि स्मृतिवाक्यानि वा क्वचि-दालोच्य वाक्यार्थ-निष्कर्षाय समीचीनः पन्थाः परिकल्पितो मीमांसकैः। तेषां धर्म-जिज्ञासा मुख्या, न मन्त्रार्थमीमांसा। अत एव न कश्चिदपि पूर्वतन्त्राचार्यैः वेदसंहिता व्याक्याता, व्याचिख्यासिता वा। सूत्रकारो जैमिनिर्न प्रवृत्तो मन्त्रार्थ-मीमांसायाम्। न वा शबरस्वामी तद्भाष्यकारः। नापि भट्टपादाः। किमु वक्तव्यं अर्वाचीनैर्मीमांसकैर्न चिन्तितमिति। उत्तरत्र प्रसक्तौ मीमांसक-सिद्धान्त-मधिकृत्यास्ति वक्तव्यमित्येतावतैव विरमामः । धर्म-मीमांसकानां मन्त्रार्थ-मीमांसायां आदरोऽधिकारो वा शशविषाणसोदरतां भजत इत्यत्र संक्षेपः ।परिहृतोऽविचारित-रमणीयः कनिष्ठ आक्षेपः ।।
अथ सायणीयभाष्यगत-गुणदोषस्मरणपुरस्सरं वेदार्थविचार-प्रवृत्तानां सायणो न केवलमत्यन्तमुपयुक्तः, अपि त्वनिवार्य एवेत्युपपाद्य सिद्धान्तपक्षमाचक्ष्महे । भरतखण्डगत-नानाविषयवास्तव्य-विद्वन्मण्डलीपाण्डित्यनिर्मथितं वेदार्थसारमुपादाय वेदान् व्याचरव्यौ सायणः। महानयमुपकार उत्तरकालिक-वेदविद्या-विचारिणां इत्यसंशयम्। पदपाठ-सहितानां संहितास्थ-मन्त्राणां व्याख्यानावसरे बहवोऽनर्घा विषया उल्लिख्यन्ते-प्राचीन-प्रमाण-ग्रन्थवाक्यानां उदाहरणं, विविधान्यैतिहानि, निघण्टुः, सूक्तमन्त्र-पदत-त्समुदायानां अर्थः, क्वचिदर्थान्तराणां सम्भवः, ऋचां छन्दोव्याकरणस्वरप्रक्रिया-इत्येवमादिषु सायणीय-भाष्यानुगृहीतेषु सत्स्वेव, तत्परं तात्पर्यं-गुणदोष-विचारस्यावकाशः सम्भवति । अर्थ-विचार-शून्यैरपि वैदिक-रध्ययनपारायणपरैः पदपाठ-युक्ताः संहिताः कण्ठस्थाः कृत्वा न चेदरक्षिष्यन्त सायण-भाष्यस्यैव नाभविष्यदवकाशः। एवमेव सायणीय-भाष्यं न चेद् अभविष्यत्, अन्धकारबन्धुरो दुरवगाह एवाभविष्यत् वेदशब्द-समुदायोऽस्माकम्, वेदगुप्तार्थ-पक्ष-परीक्षाऽपि दुर्घटाऽभविष्यत्। तस्मात् प्रशंसनीयः कृतज्ञतया प्रयोजन-गरिमा सामान्यतः मन्त्रपदपाठ-शब्दरूपावतार-वाक्यान्वयप्रसंगेष्वित्यलं विस्तरेण। परं तु याज्ञिक-पारम्यं द्रढयितुं प्रवृत्तेऽस्मिन् व्याख्याने छिद्र-बहुलः स्वप्रयोजनस्यापि अनावश्यक: अनृजुः पन्थाः स्फुटास्फुट-रहस्थार्थमन्त्रेषु कर्म-परतया व्याख्यानाय अवलम्बित इति पुरस्तात्तत्र तत्र मन्त्रार्थ-विचारेषु स्पष्टीभविष्यति। अयमप्य-किञ्चित्करो लोप: सायणीय-भगीरथप्रयत्नसाधित-वेदमन्त्रतात्पर्यापेक्षया। कीदृशं मन्त्र-तात्पर्यं साधितम् ? सर्वेषां मन्त्राणां प्राधान्येन कर्मसु विनियोज्यत्वं अर्थात् कर्माङ्गत्वं अत एव कर्मैकपरत्वं साधितम्। अथ किं फलितम् ? वेदानधिकृत्य यत्पुरातनमैतिह्यं तदसत् वेदपावनतायाः प्रतिष्ठेव निर्मूलिता, अध्यात्मतत्त्व-देवतास्वरूपसाक्षात्कारादि-बहुरहस्यनिक्षेपो वेदराशिरिति विश्वजनीन-विश्वासस्य निराधारता। निगमागम-पुराणेतिहासोद्धोषिता वेदमूलकातिगहन-तपोज्ञाननिष्ठा-रहस्यादिकथा सर्वाऽपि ब्रह्माण्ड-परिमाणकल्पा काल्पनिकी केवलं गाथा। अध्यात्मनिःश्रेयसादिकं द्रष्टव्यम्, तत्तु वेदान्ताख्यासु उपनिषत्सु। मन्त्रात्मके मूल-वेदे कर्मसाधनमेव लक्षणीयम्, येन विविधं धनं बलं प्रजाः पशवः गवा-श्वादयः पुष्टि: तुष्टि: हिरण्यं भृत्याः विजयः अरातेर्वधः तद्धनहरणं प्रतिस्पर्धिनां निन्दकानां विनष्टि:-एवमादि-फलावाप्तिः सिद्धयति । एतादृशफल-प्राप्त्युपायभूतो यागो वेदे विधीयत इति सायणीय-मन्त्रव्याख्या-बलाबलम्बनेन नव्याः प्राचीनर्षीणां पृथग्जनतां निर्णेतुं प्रवृत्ता इति कथमिदं अन्याय्यं भवितुमर्हति ? यद्यपि स्वल्पशः सायणेनाङ्गीकृता अध्यात्मतत्त्व-सत्ता मन्त्रेषु, यद्यपि तस्य महर्षिषु पूज्यताबुद्धिः, देवतासु अस्तित्व-प्रत्ययः, मन्त्रेषु पावनत्व-वीर्यवत्वादिविश्वासश्चासन् तथापि प्रतीच्याः वेदबाह्यास्तदनुयायिनो नव्याः भारतीयाश्च, भारतीयाश्च, सायणो व्याख्याता स्वीयकालिक-मूढविश्वासभागस्वामीति पूर्वोक्त-परप्रत्ययनेयताविशिष्ट-मनीषारूप-स्तस्यापराधः क्षन्तव्य इति औदार्यं प्रदर्शयन्तीति नेदमाश्चर्यम् । तेन हि महा-नुपकारः कृतः सम्पूर्णवेदव्याख्यानदानेन। यतो यावदपेक्षं स्वकल्पना-सिद्धान्तस्य सामग्री सम्पादिता। परं तु पशुप्रायजीवन-सुख-भोगैश्वर्यं-प्रसक्तानि अहङ्कार-ममकारमूलक-ईषणपोषणादिमहाफलानि याज्ञिककर्माण्येव वेदतात्पर्यहृदयमिति सहस्राधिक-सूक्ते अयुताधिक-मन्त्रे ब्रह्मकोशे निर्लज्जं निर्विचारं निर्भयं च प्रतिपादयन्त्यैवैके पूर्वेषाम् । तथा सति, तेषां मतं पूर्वतन्त्र-सिद्धान्तं वा ईश्वरगीता " सर्वैश्च वेदैरहमेव वेद्यः वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम्” इति वेद-पारम्यमुद्घोषयन्त्यपि ईदृशान् वेदवादरतानविपश्चितो निन्दतीति किमत्र चित्रम् ?
अथास्मत्पक्षस्सारत उपन्यस्यते। ऋग्वेद एवात्र विचार-विषयः। अन्येषां वेदानां स्थानं अन्यत्र विचिन्त्यते। मन्त्राणां रहस्यार्थो वर्तते। स एव वेदसूक्तानां वैदिक-यजनस्य च आन्तरः परमार्थश्च भवति। अनेन सायण-प्रतिपादितो वेदानां बाह्यार्थोऽस्माकमभिमत इति प्रतीतं भवति, सायण-व्याख्या क्वचित्पदस्य वाक्यस्य ऋचो वा स्वीयकर्मपरता-साधनायापि नोपयुक्ता भवतु, नावश्या वा भवतु, कतिपयेषु स्थलेषु तेन निष्पीडिता अर्था असङ्गता वा भवन्तु। तथाविधानि स्थलानि यथावसरं दर्शयिष्यामः। परं तु इदं सर्वमस्माकमुपेक्ष्यम् । विस्तरश-स्तत्र तत्र अर्थानुपपत्तयो दृश्यमाना अपि समासेन बहिर्याग-तदनुरुद्ध-देवतादिपक्ष समर्थकं तदीयं मन्त्र-व्याख्यानमतमभ्युपगच्छामः । मन्त्राणां आन्तरार्थस्तु गुप्तः, यस्य बाह्यार्थः कञ्चुकवदवतिष्ठते। आरण्यकसंहितानां ब्राह्मणानां युगादत्यन्तप्राचीनं मन्त्रद्रष्टणां युगम् । तेषां गहनतत्त्वविदां गूढ-भाषया गोपितानां गोप्यानां कोश ऋग्वेदः। तेषां ऋक्सूक्तानां समुदायमेव ऋग्वेद-संहितामाचक्ष्महे। तानि पुनः सूक्तानि नास्मत्परिचितानीव कवित्वानीति बोध्यम्। प्रत्युत, साक्षात्कृत-धर्माणां ऋषीणां श्रवणाद्दर्शनाच्च निर्गता ऋचो मन्त्र-दृष्टय इति चिरन्तनं व्यपदेशं भजन्ते। प्रादुर्भावप्रभावतः शब्दतोऽर्थतः नाद-परिष्पन्दविशेषतश्च मन्त्राणां वीर्य-वत्त्वं दृष्टफलकत्वं च सुप्रसिद्धे। ऋषेमन्त्र-द्रष्टुरन्येषां च पुरुषार्थसाधनाय अलौकिकोपाय-भूतो मन्त्र इति प्राचामाचार्याणां मतं अस्मदभिमतम् । एषां मन्त्राणां द्वावौं भवतः इति प्रागुक्तम्। तत्र अन्तरर्थ आन्तरङगिक आध्यात्मिको वा परमार्थ-सत्यः। इदं च रहस्यमृषीणां विदितं, तच्छिष्याणां च, ये च गुरुभ्यो महर्षिम्यो दीक्षां लब्ध्वा अन्तरङ्गशोधनसाधनादिभिः अन्तर्यजनाय शिक्षिताः, देवेभ्यः स्वीयं सर्वस्वं समर्प्य तैः प्रतिपदत्तमादाय आध्यात्माभ्युन्नत्या अधिलोकाधि-दैवतसम्पत्ति प्रापुः ॥
अन्योऽर्थो बाह्यः स्थूलश्च जनसामान्योपयोगायावस्थितः, देवताराधनार्थ-मनुष्ठीयमानेषु यागेषु प्रयोजनवान् भवति। एवं अर्थ-द्वयवान् प्रयुक्तः शब्दो मन्त्रेषु। स चोपाय आवश्यकोऽभूत्, येन वेदरहस्यज्ञानादिकं अनधिकारिभ्यो रक्षितम् । अपक्वः संस्कार-शून्यः साधारणो जनः अज्ञानाद् दुर्विनियोगाद्वा विपत्ति-शरव्यतां मा गमदिति रहस्यार्थस्तस्मात् संवृत्य गोपितः । कथं नु खलु अपरिपक्वं दुर्बलं जनसामान्यं अध्यात्म-निर्व्यवसायं आत्मार्थ-जीवनाय देवार्थशरीर-यात्रायै वा साधिकारं भवेत् ?
एवं अर्थद्वयवच्छब्द-प्रयोगव्यवस्था विचारपूर्वकं साधिताऽपि अनायासेन स्वभावतो निष्पादितेति बोध्यम्। विचारपूर्विका प्रयोग-व्यवस्थेति चेत् कथं स्वभावतः श्रम-विरहं साधिता स्यादिति वक्तुं युक्तमिति विरोध-शङ्का मा भूत् । अत्र आदिकालिकभाषा-स्वरूपोदयोपचयान् विमृशेम। यद्यपि चतुष्टयी शब्दानां प्रवृत्तिरिति महाभाष्य-वाक्यानुसारेण जाति-क्रिया-गुणद्रव्येषु वा जातौ वा शब्दः सङ्केतितो भवति, तथाऽपि आदि-काले मानुषाणां भाषा न यदृच्छया सङ्केत-मूला अर्थ-प्रत्यायिकाऽभूदिति मन्तव्यम् । च सङ्केतः नियतशब्दार्थ-सम्बन्धरूपः ईश्वरेच्छेत्येके। अस्य शब्दस्य अयमेव नियतोऽर्थः इत्यस्य सारांशाभिप्रायः ।
यद्यपि शब्दार्थ-सम्बन्धो नियत इति व्यवहारः-सिद्धः सर्वसम्मतोऽङ्गीकर्तव्यः, तथाऽपि महाजनैः तेषां प्रमुखैर्वा सम्भूय अस्य शब्दस्य अयमर्थ इति सङ्केतो निर्णीतो बहोः कालादागतः इति नोपपन्नम्। वृद्धपरम्परागतः सङ्केत ईश्वरेच्छा वा भवतु, महाजन-निर्णीतो वा भवतु, उभयथाऽप्यनुपपत्तिर्द श्यते निरङकुशस्य यदृच्छा-निर्णयस्य नियुक्तिकस्यासम्भवात् । नियतस्य शब्दार्थ-सम्बन्धस्य रूढत्वादेव सङ्केत-सिद्धिर्द्रष्टव्या। सास्नालाङगूलखुर-ककुद-विषाणार्थरूपे गोशब्दः सङ्केत्यते । अस्मिन्नर्थे इदं गोपदं प्रयोक्तव्यमिति न केनापि नियमो विहितः, यदनुसारेण सिद्धः सङ्केत इति शक्यं वदितुम् । रूढत्वात् सिद्धः सङ्केत इत्यत्र न कस्यापि स्यादाक्षेपः। कथं पुनर्नियतेष्वर्येषु रूढाः शब्दा इति न्याय्यः प्रश्नः। रूढिर्नाम नियता प्रसिद्धिः। क्षुण्णे वर्त्मन्यभ्यासबलात् प्रसिद्धौ सत्यां, नियतत्वं प्रयोग-बाहुल्यादनन्तरं भवतीति बोध्यम् ।।
कथं तर्हि नियतः प्रयोग-विशेषः लब्ध-प्रचारो भवति, किं वा मूलं निर्दिष्टस्य नियत-प्रयोगस्य ? अस्योत्तरं शब्दमूल-स्वरूपज्ञानायत्तं वक्तव्यम् । बाह्याभ्यन्तरेन्द्रियार्थाद्यनुभवानां शारीराग्निवायुसंयोगजनिर्माथेन नाडीप्रत्युद्वोधस्या-विष्कृतिरेव मानुषी वाक् श्रोत्र-ग्राह्या अर्थोद्वोधाय प्रभवति। आदौ पुरायुगेषु मानुषी भाषा न सङ्केत-पदं आरूढा। सामान्य-जनानां बहिर्भुवन-प्रत्यक्षानुभवानां तथा महर्षीणां आभ्यन्तरसाक्षात्कार-दर्शनश्रवणाद्यनुभवानां च शारीरकनाडी-प्रत्युद्वोधस्य कण्ठ-ध्वन्यात्मना निर्गमनमेव पुराकालिक-मानुष्यकभाषितमिति ग्राह्यम् । बहिरन्तर्वा कस्मिन्नप्यर्थेऽनुभूते, तद्ग्राहिण्या हृदयस्थया बुद्धया (अप्राकृतानां) केवलनाडीमयान्तःशरीरस्थया कयाऽपि प्रज्ञया (प्राकृतानां वा), प्रेरिता प्रति-बोधाविष्कृतिः अकारादि-वर्णात्मिका वागिति कीर्त्यते । नानन्तर-कालेष्विव अस्मिन्नर्थे अयं शब्दो वर्तत इति बुद्धिस्थः संकेतः परिनिष्पन्न आद्येषु युगेषु । प्राणिनां यथा जायते अस्ति” इत्यादिषड्भाव-विकारो लोक-सिद्धः, तथा भाषायाश्च उद्भवाभ्युदयादिषु प्रवृत्तेषु शब्दार्थसम्बन्धनियमजन्या रूढिः सिद्धा भवति। सूक्ष्मविचार-सापेक्षोऽयं विषयः भाषातत्त्वविदां सुगमः। अन्यत्रास्माभिः "स्फोटसिद्धिप्रकाशे” विचार्यत इत्यत्र यावदवश्यं सारांशमेव ब्रूमहे। वेद-युगे प्राणवीर्य-सम्पन्नः शब्दः धात्वार्थमजहत् स्वजाति-गुणादिकं प्रत्याययन् एव प्रवृत्तः । एकस्मिन्नर्थे बहवः शब्दाः एकस्य शब्दस्य बहवोऽर्थाश्च पदानां यौगिकत्वादेव प्रयोग-वशात् परिनिष्ठिताः। अस्मादेव हेतोर्धातूनां बह्वर्थत्वं भणन्ति । “संयोगो विप्रयोगश्च साहचर्यं विरोधिता...प्रकरणम् इत्यादिभिर्वाचकत्वे नियन्त्रिते व्यवहार-सौकर्य सम्पादितम्, अस्यालङ्कारिक-शासनस्य मूलं वेदे द्वष्टव्यम् । यद्यपि वैदिक-पदानां प्रयोगवशात् काचन रूढिश्च निष्पन्ना, तथाऽपि यौगिकत्वं न केवलं न व्याहतम्, किं तु तदेव शब्दस्य प्राणवदवस्थितम् । अपरं च, गत्यर्थादिषु धातुषु शतशो वर्तमानेषु वस्तुतः गति-विशेषादिष्वर्थेष्वेव ते वर्तन्ते । यथा वा सम्प्रति संस्कृतभाषायां व्यवहारे “ब्राह्मणं भोजय, गां चारय” इति वक्तव्य, चरण-भोजने समान-धात्वर्थे इति कृत्वा ‘ब्राह्मणं चारय गां भोजय’ इति अविशेषेण न प्रयुज्महे, एवं विशेषतः पदप्रयोग-वैशिष्टयं द्रष्टव्यम् । वैदिक-पदानां समानधात्वर्थानां सूक्ष्मो भेदः प्रायेण विनष्ट: इत्यद्धा। तथा बहुस्थलकुशलपरीक्षणेन यावल्लब्धानि ग्राह्याणि। एवं व्यवहारसौलभ्य-सम्पादिकां काञ्चन रूढिं प्राप्तान्यपि वैदिकानि पदानि प्राधान्येन यौगिकान्ये वेति अत्र भवति रहस्यांशः। अग्नीन्द्रादीनि पदानि देवता-विशेषेषु रूढान्यपि बहुषु स्थलेषु गुण-वाचकानीव प्रयुज्यन्ते। ’अङ्गिरस्तमा’ ‘इन्द्रतमा’ इत्यादयः इन्द्रतमा’ इत्यादयः शब्दाः पदानां यौगिकत्वं द्योतयन्ति। यानि संज्ञा-पदानि रूढानि, तान्यपि गुणवैशिष्ट्यं व्यञ्ज-यन्ति। एतादृशी वेदभाषा-दशैव अनन्तर-कालेषु संस्कृतभाषायाः श्लेष-बाहुल्याय अकल्पिष्ट । वेदे अयत्नसिद्धः क्वचिद् द्वयर्थो बह्वर्थो वा प्रायः शब्दः। संस्कृत-भाषायां तु प्रायो बुद्धिपूर्वकं निष्पाद्यन्ते श्लिष्टाः शब्दाः। एवं ऋग्वेदसंहिता-भाषाया आद्या दशा ऋचां द्वयर्थता-समर्थनाय अनुकूलाऽभूदिति बोध्यम् ।।
सैषा किल तेषां ऋषीणां ऋग्भाषायाः प्रक्रिया, यथा मन्त्राणां अन्त-बहिश्चार्थः शक्योऽभवदुपपादयितुम् । यथा स्थूलो बाह्यश्चार्थः प्राकृतान् पदार्थान् आवेदयति, तथा आन्तरः सूक्ष्मोऽर्थः आन्तरङ्गिकान् आध्यात्मिकान् प्रकृति-गतोत्तमांश-सम्बद्धान् गूढ-भावान् लक्षयति। यतो बाह्या सर्वाऽपि सत्ता आन्तर-सत्तायाः सङ्केत-भूतेति प्राचां आसीद् दृष्टिरिति पूर्वोक्तमवधेयम् । नेयं केवल वेदर्षीणामेव बहिर्भुवने संकेत-बुद्धिः आसीत्, अपि तु अन्यत्रापि भूमण्डले मानुष्य-कस्य आदिमायां दशायां परिदृश्यमाने स्थूले जगति संकेतदृष्टिरासीद् इत्यव-गन्तव्यम्। यदि पुरावृत्तसंशोधन-मतबलेन पर्यालोचयेम तदा निस्संशयमिद-मवगतं स्यात् । अधुनातन-विज्ञानाभ्युदयावस्थापेक्षया अपक्वा प्राकृत-दशा भवतु नाम सा आद्यानां मानुषाणां, भवन्तु वा ते यथाजातावस्थायां निष्ठिताः, भवन्तु वा पुनस्ते वाणिज्य-व्यवसायादिवार्तं प्राप्ता अप्राप्ता वा-इदं तु सर्वत्र तेषु पश्यामः। तस्यां आदिमावस्थायां मानवस्य संघस्य गाढा दैवचिन्ता, सामयिके धर्मे भावना-बलं अतुल्यं, देवतास्तिक्य-व्यापारेषु कश्चन अशिक्षितः सहज-बोधः भावनावैशाल्य-सनाथं अन्तस्संवेदनं वा परिदृश्यते । यदा काल-परिपाकवशान्मानुष्यके तर्क-निविष्टा मतिः विचारशीलता धी-व्यवसायश्च पदं लभन्ते, तदा बौद्धं व्यक्तिस्वातन्त्र्ययुगं प्रवर्तते, निवर्तते च अन्तस्संवेदन-अशिक्षितबोधभावना-प्रधानं साङ्केतिकं युगम्। तच्च निवृत्तमाद्यं प्राकृतं वा युगं साङ्केतिकं ब्रूमः। यतः समस्तं बाह्यं भुवनं पृथक् कृत्स्नशश्च अन्तरस्य प्रपञ्चस्य सङ्केत-भूतं विलोकितम् । नेह सङ्केत-पदं शास्त्रमर्यादानुसारेण शब्दार्थ-साक्षात्सम्बन्धरूप-वृत्तिपदवेदनीयं ईश्वरेच्छा-परं वा प्रयुज्यते। सामान्यार्थे लोक-व्यवहारसिद्ध प्रायशो गौण्या वृत्त्या लभ्य लक्ष्यलक्षण-सम्बन्धे प्रयुज्यते। यथा आयुर्घ तमित्यादौ घृतं बल्यमिति विवक्षा पूर्वेषाम्, तथा अश्वादयः बलादीनां लक्षका भवन्तीति संकेतार्थ-विवरण स्पष्टीभविष्यति। तस्मात् आदि-पुरुषाणां सर्वाणि वस्तूनि सर्वं च जगत् (सव तेषामाचाराः सामायिक-धर्मः, सामुदायिकोत्सवाश्च) सङ्केत-भूतानीत्युक्तेरययमाशयः । यो यः पदार्थः स्थूल-रूपतया बहिरवस्थितः तस्य तस्य सदृशः प्रतिरूपकोऽन्तरर्थो वर्तते, यस्यैव सूक्ष्मस्य बाह्यं स्थूलं सङ्केतपदवाच्यं ब्रूमः। संकेतार्थ-निर्णयस्तु भूयो वैदिक-पदानां यौगिकत्वादेव लभ्यते। क्वचिद् गौण्या वृत्त्या, क्वचिन्मन्त्रेषु मन्त्रकृतां देवतादिदर्शनविधा-निवर्णनाद् अवगतबिम्बविशेषैश्चेत्यलम् । सङ्कत-व्यवस्था अधिकृत्य पुरस्ताद् द्वितीय-खण्डे विचार: प्रसंक्ष्यते ॥
बहिः सर्वमन्तरर्थस्य सङ्केत-भूतमित्युक्तम्। तस्माद् बहिर्यागोऽपि सङ्केतो भवति अन्तर्यजनस्य । तर्हि प्रथमं यागस्य सङ्केतार्थं प्रतिपाद्य ततः परं सांकेतिक-समयानुसारेण के वा लोकाः स्वरूपाणि देवानां व्यापाराश्च इत्यादीनि विचार-यामः । चत्वारो भवन्ति यागस्य मुख्यांशाः यजमानः, ऋत्विजः, द्रव्य-त्यागः, फलानि यजनस्य चेति। तत्र यजमानो यजनाय प्रवृत्तः मूर्तिमान् जीव आत्मा। ऋत्विजो याज्ञिकानि कर्माणि यथास्थानं यथाकालं निर्वहन्तो यज्ञस्य प्रारम्भात् समाप्ति यावत् यजमानं उपकुर्वन्ति । ऋतौ काले यजन्ते यष्टारः इत्यवयवार्थ उपपद्यते। होत्रध्वर्युद्गातृब्रह्माख्याः चत्वार एषां गणाः सोम-यागे। एकैकस्मिन् चत्वार ऋत्विजस्तस्मात् ते षोडश भवन्ति सर्वेऽप्याहृत्य। अस्य विस्तरस्य इह अनुपयोगात्तेषां प्रधानत्विङनाम्नां पदार्थोल्लेखन-द्वारेण तद्व्यापारान् गूढार्थ-पक्षे व्याहरिष्यामः । चतुर्णा गणानामाद्यो होतृगणः । ऋचः शंसति होता। ऋग्भिराह्वानं देवानां अनेन निर्वर्त्यते। तस्मादाह्वाता होतेत्यनर्थान्तरम् । दैवीं वाचं आवि-एकुर्वाणानां ऋचा उच्चारणात् देवानुपस्थापयति सः । अन्तर्यजने सुगमोऽयं भावः । तादृशो होता देव एव न मानुषः पुरोहितः। देवमेव यथार्थं पुरोहितं मन्यन्ते ब्राह्मणानि। त्रीन् भूरादि-लोकान् पुरोधातन् अग्निवाय्वादित्यान् पुरोहितांश्च याज्ञिकाः पठन्ति। तथा च ऐतरेयिणः समामनन्ति-“यो ह वै त्रीन् पुरोहितान् त्रीन् पुरोधातन् वेद स ब्राह्मणः पुरोहितः” (ऐ. ब्रा. ८-२७), देवानामेव वस्तुतः पौरोहित्यमिति यो जानाति तस्यैव मानुषस्य पौरोहित्याधिकार इति भावः । एवं कर्मतन्त्र-परेषु ब्राह्मणेषु तत्र तत्र ज्ञानैकगम्यानि रहस्यानि निक्षिप्ता-नीति निदर्शनमात्रमत्र प्रसक्तिवशात् सूचितम् । अत एव अग्नि “पुरोहितं देवं ऋत्विजं होतारम्” गायति आदि-वेदस्यादिमा माधुच्छन्दसी मन्त्र-दृष्टिः। स ह्यग्निर्देवानां दूतः मर्येष्वमर्त्य इति शतकृत्वो वेदे गीतः ।।
अध्वर्युद्वितीयः यजुर्वेदाधारः, स हि यजुभिर्याजयति यज्ञतन्त्रानुसारेणान्यान् ऋत्विजो नयति, यजन-क्रियानिर्वाही क्रिया-दक्षः तदधीनमेव सर्वथा यज्ञनिर्वर्तनम् । अयमपि देवो मातरिश्वा वायुर्येन जगत्प्राणेन सर्व-क्रियाणां सम्भवः । अन्तरर्थः सुगमः प्राणदेव-परः, सर्वदेवताकार्यानुकूलक्रियां अन्तर्यजने साधयत्यन्तरध्वर्युर्वायुः । यद्यपि अध्वर-शब्दो यज्ञ-पर्यायत्वेन प्रसिद्धः, तथाऽपि अवयार्थमजहत् अध्वानं राति दत्ते इति यात्रा-रूपतयाऽध्वरो वर्ण्यते वेदे। तथाविधमध्वरं गच्छति कामयते वा अध्वर्युः क्रिया-दक्षः। सर्वेषु देवेषु ऋत्विग्रूपेष्वयमेव अध्वरपद-वाच्ययात्रायां सर्वकार्य-निर्वाहकः ।।
उद्गाता--साम गायति । अयं देवान् आनन्दयति साम्नां गानेन। गूढार्थ-पक्षे, अयं आदित्यो देवः उद्गीथेन सर्वदेव-प्रीणनेन गानेन स्वरन् यजमानस्य विविध-संकटापायदोषादीन् निवारयन् तं स्वस्थं विधाय समुन्नयत्यमृतं सत्य आनन्दम् । अन्ते ब्रह्मा-स साक्षी सर्वस्यापि यज्ञकर्म-कलापस्य, ददात्यनुज्ञां कर्मणां प्रवर्तने, यथाकालं अनुज्ञाक्षरं उच्चरति स्थाने, न स्थानाच्चलति, मौनमास्थाय आकर्मपरिसमाप्ति मन्त्रतन्त्र-क्रियालोपन्यूनातिरिक्तेभ्यो रक्षति याज्ञिकं कर्मेति ब्रह्मात्विज्यसंक्षेपः। आन्तरस्तु भावः सुघटः। निरावरणः स्पष्टश्च सङ्केतार्थः । अयं च देवो मन्त्राणां अभिमानी, मन्त्राश्च वेदे ब्रह्माणीति प्रसिद्धिः । अत एव ब्रह्मणस्पतिर्मन्त्राधिदेवता। छन्दसां मन्त्राणां मूलप्रकृतिः प्रणवः अनुज्ञाक्षरपद-वेदनीयः ओंकारपदवाच्यः स एव सर्वमन्त्रप्रादुर्भाव-मूलस्थानभूतां आद्यां वाचं आविष्करोति । तस्मात्तदायत्त-समस्तदैवतमन्त्राधिदेवता ब्रह्मणस्पतिरेव आदौ अन्ते च सर्वत्र परमेण मौनेन यजमानस्यान्तर्यजनं एकेन अक्षरेणानुगृह्णातीत्यव-गन्तव्यम् ।।
अथ द्रव्याण्यपि संकेत-भूतानि ग्राह्याणि। यथा ऋत्विङनामनिर्वचनादिभिः तेषामन्तर्यजने देवतादि-संकेतार्थो ज्ञायते, तथा कर्मणि देवेभ्योऽर्ण्यमाणानि द्रव्याणि यजमान-स्वभूतानि घृतादीन्यपि संकेतात्मकानि अवयवार्थानुगमाद् अन्वेतव्यानि । गौः इति धेनुः रश्मि-नाम च भवति। तस्माद् गव्यं कान्तिमत् प्रकाशं ज्ञानलक्षणं बोध्यम् । गव्यघृत-हविरादय एवमेव देवार्थं दीयमानाः यजमान-स्वभूताः ग्राह्याः । ऊष्म-दीप्त्यर्थात्समान-धातोनिष्पन्नानि घृत-धर्म-घृणि-पदानि । घृतम् प्रसाद-रूपः प्रकाशः। दाने अदने च वर्तते जुहोतिर्धातुः। यद्दीयते यजमानेन देवेभ्यः, यच्च देवानां आस्यभूतेन मर्येष्वस्मासु प्रथमजेनाम]न अग्निना अद्यते, तद्धविः स हवः । एवमन्यानि द्रव्याणि बाह्यानि यजमानोपार्जित-ज्ञान-क्रिया-सुख-भोग-साधनानां संकेत-भूतानि देवेभ्यो दीयन्ते ।
एवं फलान्यपि सङ्केतार्थ-वेदनीयानि भवन्ति। कर्म-फलात्मक: गवाश्वलाभः शश्वत् कीर्त्यते। गौः प्रकाश-लक्षणं ज्ञानं, अश्वश्च बलोपलक्षणं क्रियाशक्ति सामर्थ्य सङ्केतयतः। अन्यानि वैदिकपदानि सङ्केतार्थेषु वर्तन्ते। यज्ञः सर्वोऽपि साङ्गः सङ्केतार्थेषु ग्राह्य इत्यावेदयितुं उक्तान्युदाहरणान्यलम्। सूक्तमन्त्रस्थ-पदानां यौगिकत्वं चैतन्मतं पोषयतीत्यवधेयम् । अन्यानि कानिचित्पदानि अन्तःकरण सम्बन्धीन्येव प्रथन्ते। कर्म-परतया मन्त्राणां व्याख्याने बहुत्र बाह्य-स्थूलार्थोप-पत्तिर्दुर्घटा। अन्तरर्थे तु सर्वत्र सुतरां उपपत्तिरिति पुरस्तादन्यत्रोदाहरष्यिामः ।।
वेदसङ्केतार्थ-पक्षोपन्यासः समासेन अधियज्ञं समाप्तः । अथाधिलोकं पश्यामः । तत्र प्रथमं त्रयो लोकाः भूर्भुवस्सुवरिति व्याहृतित्रयेणाभिहिताः। भूरिति पृथ्वी भुव इत्यन्तरिक्षम्, सुव इति द्यौः स्वर्गापरपर्याया। तदूर्ध्वं मह इति चतुर्थी व्याहृति बृहद्दिवमामनन्ति । ततः परमपि जन-तपः-सत्याख्यास्तिस्रो व्याहृतीरकृतक-लोकत्रयाभिधायिनीः कीर्तयन्ति । यद्यपि वेदे सप्ततत्त्वात्मकं सत्त्वं सद्वस्तु वा, सप्ततत्त्वात्मिका ब्रह्माण्ड-व्यवस्थेति सप्तधा सत्तां चित्ति शक्ति चिच्छक्ति वा लोकान् लोकाध्यक्षान् वा सप्त-सानवः सप्त-सिन्धवः सप्त-स्वसारः सप्त-रश्मय: सप्तर्षय इत्यामनन्ति, तथाऽपि प्रथमं भूरादि-व्याहृतित्रयलक्षितं लोकत्रयं तत्सम्ब-धिनीर्देवताश्च शश्वत् कीर्तयन्ति । यतस्त्रय इमे लोकाः पृथिव्यादय एव प्राधान्य-नास्माकं सम्बन्धिनः, ऊर्ध्वलोकापेक्षया सन्निकृष्टाश्च भवन्ति। इदं च त्रैलोक्यं अपरार्धमिति व्यपदेशं भजते। अत एव नेदिष्ठं भुवोऽधिष्ठातारं अग्नि भूयस्य ऋचः स्तुवन्ति। सर्वेषामस्य त्रैलोक्यस्य देवानां राजानमिन्द्रं भूयिष्ठा ऋचः कीर्तयन्ति। एतेभ्यो लोकेभ्यो देवेभ्यश्च परस्तात् परमे परार्धे भ्राजमानः सूर्य एक एव सर्वेषां देवानां लोकानां च देवः वेदे प्रतिपादितः, यमधिगन्तुं सर्वाणि तपांसि तप्यन्ते, यज्ञाश्च इज्यन्ते। तत्तादृशं भगवन्तं सवितारं स्तुवन्त्य ऋचः स्वल्प-सङख्याका एव भवन्ति। अस्मदीय-त्रैलोक्यदेवा एव प्राधान्येन यज्ञभाग-स्वामिनो भवन्ति ॥
आर्षोऽयं त्रैलोक्य-विभागः भूमिरन्तरिक्षं द्यौरिति । इदं च बाह्यं भुवनत्रयं तत्सदृशस्य अन्तरस्य त्रिकस्य सङकेत-भूतं अवगन्तव्यम्। तत्र भूरित्ययं लोकः भौतिक इन्द्रियार्थः अन्नमयाख्यस्थूलजाग्रत्प्रज्ञाविशेषभूमेः सङकेतो भवति। बहि-र्भुवनानपेक्षस्य स्वतन्त्रतयाऽवस्थितस्य शुद्धमनस्तत्त्व-प्रधानस्य प्रज्ञा-विशेषस्य द्यौः सङ्केतो भवति। उभयोावापृथिव्योः उभयोावापृथिव्योः मध्यवर्ती उभयोरन्नमय-मनोमयप्रज्ञा-विशेषयोः सन्धि-भूतः, प्राणः प्रज्ञाभितशक्तिविशेषः भुव इत्यन्तरिक्षेण सङ्केतितो भवति। एवं अन्न-प्राणमनस्तत्त्वानां विलिसितान्येव अध्यण्डं अधिपिण्डं च भूर्भुवस्सुवरिति व्याहृतित्रय-प्रतिपादितं त्रैलोक्यं इति लोकसङ्केत-सारव्याहार इत्यलम् ॥
अथ देवानधिकृत्य, विश्वस्यां प्रकृतौ अस्मास्वन्तर्वा बहिर्ब्रह्माण्डे वा यानि शक्ति-विलसितानि सृष्ट्यादिकार्य-निर्वाहीणि लक्ष्यन्ते तानि सर्वाणि देवानां वर्तनानि भवन्ति। अर्थात् देवास्सर्गे शक्ति-विशेषा इत्युक्तं भवति। स्थूल-पक्ष इन्द्रः पर्जन्यात्मा देव:, मरुतो सूर्यस्तेजः-पिण्डमण्डलात्मा, उषः, अरुणोदय-स्वरूपिणी, अग्निरूष्म-तेजस्तत्त्वात्मको भूतेषु पञ्चसु तृतीय इति सामान्य-प्रत्ययः। अन्येषामपि देवानां स्वरूपाणि सन्दिग्धा-न्यपि क्वचित् कीर्त्यन्ते। यथा मित्रावरुणयोरहोरात्रात्मकत्वम् । अन्तरर्थ-स्वीकारे त्वेतेषां देवानां अध्यात्मवृत्तिविशेषप्रेरण-पोषण-प्रकाशनादयो व्यापारास्तत्तन्नाम-निर्वचनादवगन्तव्याः। अपि च तत्र तत्र सूक्तेषूल्लिखितानां तत्तवृत्तान्वाख्यानानां रूपकदृष्टान्तात्मकतया लाक्षणिके वर्णने परीक्षिते, तेषां यथार्थ-स्वरूपव्यापाराः स्पष्टाः स्युः। देवाः सर्वेऽपि परस्यैकस्य देवस्य नामानीति निर्विवादम्। अपि तु न ते केवलं नामानि, शक्तयो मूर्तयश्च भवन्ति परमस्य देवस्य। अग्निर्नाम जड-धियः सामान्य-जनस्य केवलं भूताग्निः, तेजस्तत्त्वात्मकं धर्म-धर्मं प्राकृतं द्रव्य स्यात् । अथवा याज्ञिकाग्निः अमानुषः पुरुषः कश्चन यजमानस्याभीष्टदायिनां एकः, यस्यानुग्रहाद् गावः, अश्वाः, प्रजाः, अन्नं, यशः, कान्ता कनकं एवमन्यानि च भोग्यानि लभ्यन्ते। अन्तर्यजन-दीक्षितस्य गूढार्थ-वेदिनस्तु अग्नेर्नामनिर्वचनानु-सारेण दीप्तिशक्त्यात्मिका देवतेति विदितं भवति। देवानां प्रथमोऽयमस्मासु प्रबुद्धः। तस्य व्यक्ति-स्वरूपं मन्त्र-वर्णेभ्योऽवगम्यते। सोऽग्रे तिष्ठन् नयत्यस्मान पुरस्तात् पुरोहितः। स दूतो देवानां येन पुरो गच्छता अध्वगामिना वयं देवान् यथास्थानमधिगच्छेम। स मुखं देवानाम् । मुखमेव प्रथमं दृश्यते अन्यानि पुनः परस्यैकस्याङ्गभूतानि देवतानि परस्तात् स्थितानि। तस्मादग्निमुखेनैव विश्वदैवत-सम्प्राप्तिर्भवति। स आस्यं भवति देवानां अस्माभिरर्यमाणं सर्वं तेन मुखेन देवाः स्वीकुर्वते। स कविक्रतुरस्मासु हृदये। साध्यवसाय-प्रज्ञारूपोऽयं हृदि स्थितोऽस्मासु स साक्षात् सर्वदैवत-प्रतिनिधिः हृद्गुहायां निहितः । यदा सुप्तोत्थितो ज्वलत्यूर्ध्व-रेताः तदा यजमानस्य कर्तव्यभार स्वयं परिगृह्य तस्य सर्वस्वं देवेभ्यो दीयमानं यथाभागं देवान् प्रापयति । इदं चावधेयम् । सर्वं अध्यण्डं अधिपिण्डं वा देवता-यत्तम्, देवता-स्वाम्यम्। अस्मासु प्रत्येकं सङ्कीर्णं च वर्तमान मनः-प्राण-अन्नाद्यास्तदवान्तर-भेदाश्चांशाः ब्रह्माण्डोपादानाः ब्रह्माण्डान्तर्भूताः ब्रह्माण्डाधि-कारिकेषु देवेष्वथीना इति स्मर्तव्यम्। तस्माद्यजमानेनार्ण्यमाणं सर्वं ज्ञान-क्रियादाक्ष्य-भोगसाधनादिकं वस्तुतो देव-स्वतयैव देवेभ्यो दीयते, यन्न कोऽप्यंशः यजमानस्य वस्तुतः स्वीयो भवति, विश्वस्यापि देवस्वत्वात्। तस्मादन्ते यजमानः स्वात्मानं एव अर्पयति। ब्राह्मणान्यपि क्वचिद्यूपं यजमानं आहुः। आलभ्यः पशुरपि यजमान-प्रत्याम्नाय इत्यामनन्ति। यजनेन सर्वाभ्यो देवताभ्य आत्मानमेव निष्क्रीणीते यजमान इत्येवमर्थानि वाक्यानि ब्राह्मणेषु द्रष्टव्यानि। तथा चाहु-रैतरेयिण: “यजमानो वै यूपः । यजमानः प्रस्तरः। अग्निर्वै देवयोनिः। सोऽग्ने-वयोन्या आहुतिभ्यः सम्भूय, हिरण्यशरीरः ऊर्ध्वः स्वर्ग लोकमेष्यति” (२-६-३)। कौषीतकिनश्चामनन्ति “अग्नीषोमयोर्वा एव आस्यमापद्यते यो दीक्षते तद्य-दुपवसथे अग्नीषोमीयं पशुमालभते आत्मनिष्क्रयणो हैवास्य तेन आत्मानं निष्क्रीया-नृणो भूत्वाऽथ यजते” (१०-३) इति। तथैव ऐतरेय-ब्राह्मणेऽपि “सर्वाभ्यो वा एष देवताभ्य आत्मानमालभते यो दीक्षते, अग्निः सर्वाः देवताः। स यदग्नीषो-मीयं पशुमालभते सर्वाभ्य एव देवताभ्यः यजमानः आत्मानं निष्क्रीणीते (२-६-३) इति पठ्यते॥
स एषोऽग्निविश्वेषां देवानां दूतो यथास्वं यज्ञभागान् गृह्णतां मुखं भवति । स यजमाने प्रथमं प्राप्त-जन्मा यज्ञे पुरोहितोऽग्रणीः, सर्वेश्वरस्य सनातन-कुमारः कामो हृच्छयः सर्वभूतानां ज्वलन्नूचं आरोहत्यारोहयति च यजमानम् । एवमिन्द्रो मित्रो वरुणः सोमोऽश्विनौ मरुत ऋभवः अन्ये च देवा यथास्थानं यथाधिकारं स्वानि कार्याणि निर्वहन्ति सवितुः परस्यैकस्य देवस्य, यस्यैतानि दैवतानि बहूनि नामानि व्यक्तान्यङ्ग-भूतानि मूर्तान्यमूर्तस्य । इह कानिचिदेषां निदर्शनार्थमुदाहरामः यदि हृदि कवि-क्रतुरस्मास्वग्निः सप्त-जिह्वः सप्त-धामाधिगामी मर्येष्वमर्त्यः सतत-गमनशील: अतिथिः अस्माद् भूधाम्नः प्रस्थाय दिवमारोहति, दिवस्पति-रिन्द्रोऽपि बृहद्बलं देवानां दिव्यमनोमयाधिराजः विद्युद्भिरवरोहन अभीष्ट-जीवनदान: पर्जन्यात्मना वर्षन् वृषा जीवन-प्रकाशावरण-प्रतिबन्धान् वृत्रादीनसुरान् निहत्य आवृतानि बन्धितानि च सत्यानि निरावरणानि निर्मुक्तानि विधाय परं सत्यं भगवन्तं सूर्यं साक्षात्कारयति ।।
सोमो रसादिदेवता अमृतस्यानन्दस्य अधिष्ठाता। सर्गे सर्वेषामपि भूतानां यः सारांशः रसः आनन्दमयः तं अमृतमादाय देवाः अमृतत्वं भजन्ते। तस्माद् अमृतान्धसां देवानां आहाराय स्वीयं सर्वज्ञान-क्रियाबल-भोगसाधनं सारांशं सोम-पद-सङ्केतितं रसं यजमानः सुनोत्यर्पयति। तच्चामृतमानन्दं सोमपद-वाच्यं अन्नं भवति देवानाम् । अन्नादस्तु सर्वदेवास्य-भूतोऽग्निरिति बोध्यम् । एवमुपपद्यते च ब्राह्मणम्- सोमो वा अन्नं अग्निरन्नाद’ इति । “अग्निः सर्वा देवताः सोमः सर्वा देवताः" इत्येवंजातीयकस्य वाक्यस्यापि तात्पर्य गूढार्थपक्षे सुगमम् । एव-मन्येऽपि देवाः। वरुणः सर्वावरणो विभुः समग्रपावनता-विधायकः पापापनोदनः मित्रः प्रेम-सौहार्दभरितया भ्राजमानया शक्त्या बाह्याभ्यन्तरानुभव-प्रेरणक्रियादि-वृत्तीनां संवादस्य निष्पादयिता, सम्मदस्य विधाता देवः । अन्यानि च तत्र तत्र यथावसरं देवानां स्वरूपाणि विचारयिष्यामः । न केवलं पुमांसो देवाः स्त्रियश्च देव्यो गीयन्ते वेदे। अग्नीन्द्र-वरुणादीनां शक्तयः अग्नायी इन्द्राणी वरुणा-नीत्यादयो देव्यः। स्वतन्त्रतया स्त्री-देवताश्च काश्चन गीयन्ते। यथा वा, अदितिः अखण्ड-स्वरूपिणी सर्वभूतप्रकृतिर्माता देवानां आद्या देवी। इळा मही सरस्वती सरमा इत्याद्याश्च लक्षणीयाः। पुंसां स्त्रीणां च देवतानामेष विशेषः अवधेयः । कार्याणां कारयितारश्चोदयितारो वा पुमांसो देवाः । कार्याणां निर्वाहिकाः स्त्रीदेवता इति सङग्रहः ।।
तदत्र अधियज्ञं अधिलोकं अधिदैवतं च सङ्केत-मर्यादावलम्बिनं वेद-गुप्तार्थसिद्धान्तं सङक्षेपेण व्याहार्म। यदिदमत्यल्पं दिङभात्रप्रदर्शनमेव भवति, तदपि न्यूनं स्याद्यदीह सारतो वा नोदाहरेम मुख्यानि वाक्यानि श्रीचरणानां वेदरहस्यार्थ-दर्शिनां इति तानि इमान्यनूदितानि भवन्ति –
अथ क इह वेदार्थ-सारांश: गुप्तार्थ-दर्शनाल्लभ्यते? उच्यते। अयं प्रथमो मुख्यश्च भवति। सत्यस्यामृतस्य ज्योतिषोऽधिगमायोद्यम एव मुख्योद्देशः, यस्यानु-रोधेनैव सर्वै वेदार्था उपलभ्यन्ते। अस्त्येकं सत्यं, तत् प्रत्यक्षभूतात् जगदात्मक-सत्यात् गहनतरं परतरम् । अस्त्येकं ज्योतिः, तच्च मानुषज्ञान-प्रकाशान्महीयो वरीयश्च असामान्याद् अमानुषाद् दर्शनश्रवण-विशेषाल्लभ्यम् । अस्ति च अमृतं, तदुद्दिश्यमानुषो जीव उद्गच्छेत् । तत्सम्प्राप्तये अध्वानं प्रविशेम, ऋतस्यामृतस्य सम्पर्क साधयेम। सत्ये नव्यं जन्म सम्प्राप्य वर्धमानाः सन्तः सत्यलोकं आत्मना अधिरुह्य तत्र जीवेम। तादृशी सिद्धरेव मर्त्यत्वादमृतत्वप्राप्तिः परदैवत-सायुज्यं च भवति ।।
अथ द्वितीयो गुप्त-वेदिनां सिद्धान्तः । अनृतस्य भूरेः सम्मिश्रणादिदं जगद् अवरं सत्यम् । अन्यदस्ति परं सत्यं ऋतस्य सदनं ’सत्यं ऋतं बृहत्’ इति मन्त्र-वर्णोपदिष्टम्। तत्र सत्यज्ञानं ’ऋतचित् इति कीर्यते। अन्ये च सन्ति लोकाः। परमो लोकस्तु सत्यज्योतिर्लोकः। अयमेव स्वराख्यः बृहद् द्यौरित्याम्नायते । तस्मादन्वेष्टव्यो बृहद्दिवः पन्था ।।
अथायं तृतीयः सिद्धान्त-सारः। लोक-यात्रायामस्माकं जीवितं देवासुरयो-युद्ध-रङ्गम्। देवाश्च सत्यस्य ज्योतिषोऽमृतस्य विभवाः, असुरास्तु तद्विरोधिनः तमसो विभवाः । इमे वृत्र-वल-पणिदस्यवः, तेषां राजानश्च भवन्ति । प्रकाशावर-काणां एतेषां अन्धकार-विभवानां विनाशाय साहाय्यं देवानां अपेक्षितव्यमस्माकम् । अन्तर्यजने मन्त्रवीर्यसम्पन्नया वाचा देवानामागमनं प्रार्थयमहि। तेभ्यः समर्पणीय-मस्मदीयं अर्पयित्वा तैः प्रतिदीयमानं सर्वं स्वीकृत्य गन्तव्यं धामाधिरोढुं शक्ताः साधिकाराः स्याम ॥
अन्ते चेदं वेदर्षीणामुत्तमं रहस्यम्। सर्वरहस्य-शिखरायमाणं ’एकं सत्’ तदेकम्’ इतीदमेवोत्तर-कालेषु औपनिषदर्षिभिर्मुख्यलक्ष्यतया विवृत्य विस्पष्ट-मुपदिष्टम् ॥
अयं गुप्तार्थ-वेदसारः भगवदरविन्दश्रीचरणैः प्रदर्शितां मन्त्रार्थविवरणपद्धति वृण्वतां उपयोगायात्र प्रतिपादितः । अयं अन? मार्गदर्शी स्यात् तेषां, ये च न पश्यन्त्युपपत्ति सायणीयवेदार्थनिर्णयप्रवचनेषु, ये वा न तृप्ति लभन्ते स्वकपोल-कल्पनासम्मिश्रपाश्चात्यपाण्डित्य-निर्णीत-वेदोक्तमन्त्रार्थ-देवतास्वरूपादि-सिद्धान्तेषु । ये पुनः सायण-साहाय्येनैव रहस्यार्थं सूक्तानां जिज्ञासन्ते, अध्यात्मदेवतादि-रहस्य-निक्षेप सङ्केत-रूपाच्छादितमधिगन्तुमध्वानं गवेषयन्ति, तेषां दिग्दर्शनाया-त्यन्तमुपयुक्तो भूयादयं सङक्षेप इति शिवम् ।।
आधुनिकनव्यविद्याविचार-संस्कारायत्तपूर्वपक्षाक्षेपसमाध्युपन्यासमुखेन वेद-रहस्यार्थ-सिद्धान्तपक्षः समासेन प्रत्यपादि प्रथमे खण्डे। स्वपक्षस्य परीक्षा चिरन्तनभारतीय-पाण्डित्यदृष्ट्या प्रवर्तते। अत्र ऋग्वेदादि-ब्राह्मणोपनिषदन्ताः श्रुति-ग्रन्थाः निरुक्त-बृहद्देवतादीन्यन्यानि प्रमाणग्रन्थवचनानि धर्ममीमांसकानां उक्तयश्च कियदूरं वेदरहस्यसिद्धान्तं पोषयन्तीति निरीक्ष्यते। तत्र प्रथमं तावत् केचन प्रश्ना उद्गच्छन्ति। तेषां सविमर्श-प्रतिवचनद्वारेण ऋग्वेदसङ्केत-पदार्थसमालम्बं गूढार्थमन्त्र-सिद्धान्तं निरूपयिष्यामः ।।
कथमयं चतुर्णां वेदानां सतां ऋग्वेद एव विचारायादीयते? किं पाश्चात्यः उक्त-विधया युष्माकमपि अयमेक एव प्रमाण-भूतो वेदः ? न चेत् कथम् ? किं धर्ममीमांसा-पक्षस्याधार एवासाधुः? तथा कथमसौ मीमांसक-सिद्धान्तों बहोः कालाल्लब्धप्रतिष्ठः? किमत्यन्तपुरातनत्वादेव मन्त्राणां माननीयत्वं पावनता-प्रतीतिर्वा ? को वा मुख्यो विषय ऋगर्थ-मीमांसया साध्यते ? बहुविधा हि मन्त्राः प्राचीनः निरुक्तकारादिभिः अङ्गीक्रियन्ते, कथं तहि सर्वाऽपि मन्त्रसंहिता अध्यात्माधिदैवतादि-रहस्य-विद्या-निधानभूतेत्युच्यते ? अथ चेत् सङ्केतपदार्थ-ग्रहणेन आपाततः उच्चावचाभिप्रायाणां मन्त्राणां वस्तुतो रहस्य-प्रकाशनेन विरोध-परिहारो भवतीत्युच्येत, के ते सङ्केताः, कथं न ते स्वकपोल-कल्पिताः अस्ति, किं तथाविधसङ्केतगूढार्थव्याख्यानमार्गस्याधारो वेदे ? सन्तु तावदृचः। वैदिकं समय-धर्म वैदिकं यजनं वैदिकं मन्त्रं च अधिकृत्य वैदिक-ग्रन्थेषु रहस्यार्थ-प्रतिपादकानि सन्ति वा प्रमाण-वचनानि ? किं वा यथार्थ-स्वरूपं देवानाम् ? अस्मत्परिचिताधुनातन-तत्त्वसिद्धान्तापेक्षया को वा भवति तत्त्व-निर्णयो वेदर्षीणाम्? अपि नव्यं पाश्चात्यं पन्थानमवलम्ब्य वेदार्थविमर्श-प्रवृत्तानां प्रशंसनीयविद्वच्चरितानां भारतीयानां परिश्रमः सर्वोऽपि विफलो वक्तव्यः ? अपि नासीद्वेदर्षीणामस्माकं चान्तरे दीर्घ-युगे कोऽप्युद्यमो वेद-मन्त्राणां गोप्यं प्रवेष्टुम् ? त इमे प्रश्नाः सावधानं विचार्य प्रत्युक्ताः सङ्केत-रहस्यार्थ-सिद्धान्तं द्रढयेयुरिति अनयोद्वितीय-तृतीय-खण्डयोः विचारयिष्यामः ।।
तथ्यमिदं यच्चतस्रः संहिता वेदानामिति। कथं तर्हि वेदानां त्रयीत्वं उपपद्यते? मन्त्राणां त्रित्वं. मन्त्रसमदायरूप-संहितानां के चतप्तवम। वा मन्त्राः ? अयं मन्त्रः अयं नेति निर्णायकं लक्षणं कैश्चिदुक्तप्रायमपि प्रायिकमेव स्यात्। स एव मन्त्र: ‘यमृषयस्त्रयीविदो विदुः ऋच: सामानि यजूंषि’ इति । ये अभियुक्तैर्मन्त्रा नोच्यन्ते न ते मन्त्रा इति शबरस्वामी। अभियुक्तानां वागेव प्रमाणं मन्त्रत्व-परिज्ञाने इति सारांशः। मन्त्राणां ऋग्यजुस्साम्नां स्वरूपाणि सूत्रितानि जैमिनिना ’तेषां ऋग् यत्रार्थवशेन पादव्यवस्था। गीतिषु सामाख्या, शेषे यजुःशब्दः’ (२. १-३५-३६-३७), इदं पर्यवसन्नम्। ऋचो मन्त्राः छन्दो-बद्धाः, ऋचो गेयाः सामानि, शिष्टाः गद्यरूपाः मन्त्रा: यजूंषीति त्रिधा वेद-व्यवस्थितेर्वेदत्रयं त्रयीशब्द-वाच्यतां भजते। ऋचां समुदायः ऋग्वेदसंहिता, यजुषां यजुस्संहिता साम्नां च सामवेद-संहितेति व्यवहारः। चतुर्थी अथर्व-वेदसंहिता अन्या च वर्तते। तत्र ऋचो यजूंषि च वर्तन्ते। ऋक्संहिता-पठिता ऋचो बह्वयो दृश्यन्ते। तथा यजूंष्यपि क्वचित् साहितिकानि, ये च मन्त्राः त्रय्यामाम्नातास्तेषां यज्ञोपयोगित्वं सिद्धम् । केवलाथर्वणिकानां मन्त्राणां पुरुषार्थ-साधकानि प्रयोजनान्तराणि कीर्त्यन्ते । तावता न वेदमन्त्रत्वहानिः। यतः चदुर्थी संहिताऽपि वेद-संहितैव भवति। अस्यां भूयिष्ठा ऋचः ऋग्वेदस्था इत्युक्तम् । तथा यजुर्वेदेऽपि क्वचित्। तस्माद् ऋक्संहितायां व्याख्यातायां अथर्वसंहितास्था-नामृचामपि ताप] उक्तं भवति । अवशिष्टानां आथर्वणिक-मन्त्राणां व्याख्यानाय नावसरः, यज्ञानुपयोगित्वात्, यज्ञस्य अस्मस्सिद्धान्तानुसारेण सङ्केत-रूपत्वाच्च । याज्ञिक्यां त्रय्यामेवाभिनिवेशोऽत्रास्माकम् । यद्यपि ऋग्वेदीय-संवैतरहस्यं अथर्व-मन्त्राणामप्यर्पकं भवेत्, तथाऽपि नेह स विचारोऽपेक्ष्यते। सामवेदसंहितास्था-ऋचः प्रायः सर्वा अपि ऋक्संहितास्था इति सामवेदः पृथङ न विचार्यते । अवशिष्टं यजुः । यदि यजुर्वेदोऽत्र न विचार्यते, तस्यास्ति कारणम् । अस्मदुद्द शस्य यजुर्वेद-विचारात् सम्भाव्यं फलं सन्दिग्धम् । उद्दिष्टो विषयस्तु ऋषीणां सङ्केत-पदार्थव्यवस्था-प्रकाशनम्, तद्द्वारेण मन्त्ररहस्यार्थ-विवरणम्, देवतानां तत्त्वं, मानुषस्य प्राप्तव्यतया अस्मत्पूर्वैर्महर्षिभिनिर्दिष्टं लक्ष्यम्। सर्वमेतदृङमन्त्रभाषा-स्वरूप-परिशीलनात्सुलभं भवति। यजुर्वेदीयभाषासङ्कतादयो न सर्वत्र समानाः सुगाहा वा भवन्ति । अन्यदस्ति कष्टं यजुर्विचारे। तैत्तिरीयाणां कृष्ण-यजुर्वेदः मन्त्र-ब्राह्मणात्मकः, अस्माकं तु केवल-मन्त्रार्थस्य विचारः प्रवर्तते । न तु उपनिषदा रहितस्य सहितस्य वा ब्राह्मणस्य। यजुर्वेदे तु कर्मोपयोगिभिर्ब्राह्मणैः युक्ताः पठ्यन्ते मन्त्राः। अन्या ऋगादिसंहिता इव नेयं तैत्तिरीयाणां मन्त्राणामेव संहिता। मन्त्रब्राह्मणानां समुदायोऽपि संहिताव्यपदेशं भजते ।
ब्राह्मणानि कर्म-परतया मन्त्राणां विवरणाय प्रवर्तन्त इति न विवादः । यद्यपि तेषां विवरण-प्रकारोऽपि सङ्केतार्थमेव स्पष्टं विद्योतयति, तथाऽपि याज्ञिक-कर्मसु विनियोगायैव सन्ति मन्त्रा इति तेषां मतमिति विशदं भवेच्चिन्तकानाम् । अत एव सायणः ब्राह्मणान्याश्रित्य मन्त्रार्थ-विवरणं चकार। तथा सति मन्त्र-ब्राह्मणात्मके कृष्ण-यजुर्वेदे अस्मदीयविचारस्य मन्त्रार्थ-परस्य नास्त्यवकाशः । ब्राह्मणानि हि मन्त्राणां कर्मोपयोगितां एव निरूपयन्ति, न मन्त्रगुप्तार्थान्। अन्यदस्ति चित्रम्, यदि स्मरेम याज्ञवल्क्यचरितम् । तदिदं समासेनोच्यते। स हि गुरोर्वैशम्पायना-दधीतं यजुर्वेदं गुरवे प्रत्यर्पितवान् । प्रत्यर्प्यमाणो वेदस्तित्तिरि-रूपतया निर्गतः । ततस्स तपस्तेपे। वाजि-रूपतया भगवानादित्यः प्रसन्नस्तस्मै शुद्धमन्त्रात्मकं ब्राह्मणै-रसम्मिश्रं शुक्लं यजुर्वेदं ददौ। ततस्स वाजसनेय-संहिता विश्रुता। विस्तर-भयादियं कथा नेहोच्यते, विष्णुपुराणे सविस्तरा द्रष्टव्या (३-५)। याज्ञिक-पक्षप्रोद्वलक-ब्राह्मणानां वेदसंहितासु स्थानं न स्यात् इत्याशयो याज्ञवल्क्यस्येति मन्यामहे। याज्ञिकेषु कर्मसु मन्त्राणां विनियोगाय ब्राह्मणानि सन्तु नाम, किं तु पृथक् सन्तु यथान्यशाखीय-ब्राह्मणानि तत्तन्मन्त्रसंहिताभ्यः पृथगेव वर्तन्ते। यदि कर्मपरं ब्राह्मणं कृष्ण-यजुस्संहितायां स्थानं अलभत, ब्रह्मपरोपनिषदपि कुतो न संहितायां स्थानमियादिति स्पर्धमानेव ईशावास्याख्या एकैव संहितोपनिषत् शुक्ल-यजुस्संहितायां पदं भेजे। एवं एकेषां पूर्वेषां मन्त्र-संहितायां ब्राह्मणस्यान्तर्भावो न युक्त इत्यासीन्मतिरित्युपपन्न ऊहः । तैत्तिरीय-संहितायां ब्राह्मणान्तर्भावस्य फलितं दूरप्रसरमभूत् । येनोत्तरकालिकभारतीयसमयधर्म-व्यवस्थायां मन्त्र-ब्राह्मणात्मको वेद इति सौत्रसिद्धान्तः प्रतिष्ठां प्रापत्। अत्रैव बीजं द्रष्टव्यं अनन्तर-कालेषु फलितस्य कर्मपारम्य-सिद्धान्तस्य, यदनुसारेण कर्मज्ञानकाण्डात्मको वेदः, कर्म-काण्ड: सब्राह्मणो वेदमन्त्र-संहिताग्रन्थः, ज्ञानकाण्ड उपनिषदिति सर्वेषां सूत्र-काराणां तदनन्तराणामाचार्याणां चाङ्गीकार इति निर्विवादम् ।।
एवं हि पाश्चात्यास्तदनुसारिण इव वयमपि यजुर्वेदस्य प्रामाण्यं न गणयाम इति मा भूच्छङ्का। यजूंष्यपि मन्त्राः, नैव न्यक्कुर्मो वेदं बढचं याजुषं आथर्वणिकं वा। तर्हि कुतो न यजुषो मन्त्र-भागो वा विचार्यत इति चेदुच्यते। अस्मदुद्दे शस्योपायभूतो न स विचार । न तावता यजुर्मन्त्राणां वेदत्वमस्माभिर्न लक्ष्यते। यथा अस्मत्पूर्वैः वैदिकैः शैवाद्यागमिकैरपि रुद्राध्यायादि-मन्त्रभागा जप-पारायणादिषु उपयुक्ता दृष्टचराः भवन्ति, तथा अस्माकमपि मन्त्र-भागेषु पावनत्वपूज्यत्वादि-दृष्टिधूवेत्यसंशयम् । अत्र विश्रुताः पञ्चाक्षराष्टाक्षरादयो मन्त्रा याजुषा एवेति स्मार्यम् ।।
अथ बढचानां संहितव विषयो विचारस्य। न तावता वेदशाखान्तराणा-मवरं प्रामाण्यम् । किं तु अस्माकं अपेक्षिता सर्वा सामग्री ऋग्वेदादेव लभ्यते, यत्र शब्द-स्वरूपं अन्यन्त-प्राचीनम्, न च दुर्गमा आर्षसङ्केतपदार्थ-व्यवस्था, ऋषीणामध्यात्मज्ञानबलसम्पत्तिश्च न दुर्ग्रहा, देवानां तत्त्वं च विवेक-ग्राह्यम् । अन्यदति मुख्य कारणम् । यजुर्वेदो यज्ञार्थः प्रसिद्धः, अत एव तं अध्वर्युशाखा-माहुः। यज्ञार्थं ऋचां प्राधान्यं याजुषा एवामनन्ति-“ यद्वै यज्ञस्य साम्ना, यजुषा क्रियते शिथिलं तद् यदृचा तद् दृढम्” इति (२-५-१०)। इदं चेह द्रष्टव्यम् । ऋग्भिस्सह यजूंषि सामानि च यज्ञार्थं वर्तन्ते। ऋग्वेदात्परं यजुर्वेद इत्याधुनिक ऐतिहासिकं मतं असत् । ऋक्संहितायामेव यजुषां साम्नां चोल्लेखोऽवधेयः। त्रयों विना नास्ति यज्ञः। त्रय्यां एकं वा विहाय न कोऽपि यागोऽनुष्ठातुं शक्यः, अवियोज्या सा यज्ञे । बहिर्यागे त्रय्या उपयोगो वर्तते, तथा तत्प्रयोक्तृणां स्थानानि च भवन्ति । अन्तर्यागेऽपि त्रय्याः स्थानं अस्ति। इदं च सम्प्रत्याचक्ष्महे। सर्वथा स्मृतावुपस्थाप्यं त्विदम् यन्न केवलं तैत्तिरीय-संहिता सर्वाण्याध्वर्यवाणि ब्राह्मणानि यज्ञाधिकार-विचारे यज्ञकर्मदेवता-फलादिरहस्येषु ऋचां प्राधान्यमभिज्ञाय ’तदृ-चाऽभ्युक्तम्’ इति शतशो घोषयन्ति। किमु वक्तव्यं ज्ञान कलक्ष्या उपनिषद ऋचां प्राधान्यं ज्ञानाधिकारे प्रशंसन्तीति। “तदुक्तमृषिणा, तदेष श्लोकः, अत्रैते मन्त्रा भवन्ति, एतदधिविधाय ऋषिरवोचत्, तदेषाऽभ्युक्ता" एवमादीनि वचनानि प्रत्यक्षं मन्त्रदृष्टीनां ऋचां पारम्यं प्रशंसन्तीति दिक् ।।
अथ त्रयीपद-वाच्यस्य ऋग्यजुस्सामाख्य-वेदत्रयस्य सङ्केतार्थोऽन्तर्यंजने व्याख्यायते। ’अस्य महतो भूतस्य ब्रह्मणो निःश्वसितं’ वेदा इति श्रूयते। ऐतरेयशतपथादि-ब्राह्मणेभ्यः इदमवगम्यते यद् भूर्भुवःस्वराख्यव्याहृतित्रयलक्षित-त्रैलोक्यस्याध्यक्षरग्नि-वाय्वादित्यैः क्रमशः ऋग्यजुःसाम्नां प्रादुर्भावः सम्पादित इति। किं विवक्षितम् ? प्रथमे खण्डे यज्ञस्य सङ्केतार्थ-विवरणप्रसङ्गे होत्रादय ऋत्विजो देवा इत्युक्तम्, अत्र त्रय्या देवानां वृत्तयः प्रतिपाद्यन्ते। अग्निर्होता देवानामाह्वाता, स वाचोऽधिदेवता सर्वासामृचां तस्यां वाच्युपसंहारः यया देवानां प्रभावः कीर्त्यते, तत्त्वानि प्रकाश्यन्ते, उज्ज्वलन्त्या यया देवानामालयः स्वर्लोको-ऽधिगम्यते। आदित्यः साम्नामाधिपत्यं वहति, स उच्चैर्गायति, सत्य-सम्मद-लय-विधायकैर्गानैर्नादस्पन्दैर्यजमानमुन्नीय देवेषु मध्ये विराजयति। उभयोः द्यावा-पृथिव्योस्तदध्यक्षयोरग्नि-सूर्ययोरन्तरे अन्तरिक्षपतिर्वायुः क्रियाध्यक्षो यजुभिर्यजन-कार्यं साघ्नोति । स एवाध्वर्युः देवानाम् । अत्र एव यजुषां प्राधान्यं याज्ञे कर्मणि ऋग्भिः प्राज्ञाभिर्वाग्भिः अर्चनं विधीयते, सामभिर्यजमानः परं स्वरं उद्गीथाख्यं भजनीय-सम्मदपदं उन्नीयते, यजुभिः कर्मणा यजनं निर्वर्त्यते--तत्तदृत्विग्रूपैर्देवैरिति सङग्रहः। एवं तिस्रो देवताः अग्निर्वायुरादित्य इति, याश्च होता अध्वर्युरुद्गाता इति क्रमशः ऋग्यजुस्साम्नां प्रयोक्त्र्योऽन्तर्यजने। अयमेव परमार्थो यज्ञः सङ्केतात्म-तया बाह्ययज्ञे रहोविद्यानधिकारिणां उपयोगाय पूर्वमहर्षिभिर्व्यवस्थापित इति बोध्यम् ॥
मन्त्र-ब्राह्मणयोर्वेद-नामधेयं, न केवलं मन्त्राः वेद-व्यपदेशं भजेरन् इति ब्रुवाणाः पूर्व-मीमांसकाः वेदरहस्यार्थ-मतं नाभिमन्येरन् । तेषामस्माकं च दक्षि-णोत्तरवदन्तरं द्रष्टव्यम्। यानि तत्त्वान्युपाश्रित्य गूढार्थसङ्केत-पक्षोऽस्माकं ध्रियते तेषां परिपन्थी तदीयः सिद्धान्तः। वयं मन्त्राणां प्राधान्यं आश्रयामहे, ब्राह्मणानां तु कर्मोपयोगित्वं अभ्युपगच्छामः। मन्त्र-संहितैव वेदशब्दमुख्यार्थ इति वयम्। मन्त्रार्थविचारद्वारेण वेदरहस्य-निरूपणमस्मल्लक्ष्यम् । मीमांसकास्तु ब्राह्मणवाक्यार्थ-विचारिणः, यद्यपीह नास्माकं प्रवृत्तिस्तत्सिद्धान्तविस्तर-परीक्षायां, तथाऽपि तेषां मूलभूत-धर्मजिज्ञासामधिकृत्य त्वस्ति किञ्चिद्विमृष्टव्यम् । वेदोऽखिलो धर्म-मूलमिति न्यायतो धर्म-जिज्ञासायां प्रवृत्तास्ते वेदविचारं कुर्वन्ति । वेदानां धर्म-मूलत्वोक्तौ नास्ति विवादः। धर्मशब्दार्थस्तु कुत्र पर्यवस्यतीत्येव चिन्त्यम् । सामयाचारिक धर्ममेव मनसि निधाय वेदस्य कर्मपरता-पक्षमेव परमं सिद्धान्तं मन्यन्ते। अयं च तेषां वाद:-वेदादेव धर्मस्य ज्ञानं, स च परमो धर्मः यज्ञ-स्वरूपो वेदे प्रतिपादितः । यजमानेन देवार्थं द्रव्यत्यागः क्रियते, सर्वस्वमपि दीयते विश्वजितीव। कर्मणा स्वर्ग-फलं प्राप्नोति यजमानः। अपूर्वं फल-दातृ, तच्च किमप्यदृष्टं कर्मजन्य-फलदायकमित्याद्याहुः। अलमेतावता अस्माकं धर्मविषयकचर्चायाः। मीमांसकानां कैश्चिद् अतिचित्र-वादैः सह न विद्यते कोऽपि नः सम्बन्धः। स्वर्गमुद्दिश्य तेषां अभिप्रायः, तथा देवानधिकृत्या पि, मन्त्र-स्वरूपम्, वेद-वर्णानां नित्यत्वम्, शरीरस्थः कोऽपि जीवो देह-व्यतिरिक्तो गत्यन्तर-विरहाद् अभ्युपगन्तव्यः जगतो जीवानां वा ईश्वर-निरपेक्षता, जगत आत्यन्तिक-स्वतन्त्रसत्तायायार्थ्यादि निदर्शनं भवति निरङकुशवादवैचित्र्याः॥
अथ पश्यामस्तावत्, को नामायं धर्मः यस्य ज्ञानं वेदादेव लभ्यते ? याज्ञिकं कर्मैव परमो धर्मो वेदैरुपदिष्ट इति चेत् स न सर्वेषामविशेषेण पुरुषाणां सर्वेषु युगेषु उपयुक्तो भवत्यभूद्वा। एकत्र कोणे भूमण्डलस्य कतिपयमानुष-वर्गीयाणामेव उपयोज्य इति स्पष्टम् । एवं तथाविध-यज्ञकर्मात्मको धर्मः सामया-चारिक एव, न सार्वलौकिकः, न सनातनो वेति प्रत्यक्षम् । एतादृशं धर्म-स्वरूपमेव सूत्रकारैनिर्णीतम्। तैहि ब्राह्मणानि उपादाय सामुदायिकवैदिक-यजनोत्सवादीनां व्यवस्थापन-काम्यया वेद-विधीन् निश्चित्य वेदो विधिश्चोदनेति सिद्धान्तितम् । अतः परमस्मात् श्रौत-रूपाद् धर्मात् स्मार्त-गृह्यादयः सामयाचारिका राज-धर्मादयश्च चातुर्वर्ष्यादि-सामुदायिकवृत्ति-व्यवस्थायै अकल्पन्तेति वेद-मूलता धर्मस्य न्याय्या भवतु नाम। तथा हि पूर्वेषां सङघे समष्टर्व्यष्टश्च धर्मास्तित्व-प्रत्ययो विश्वतोमुखो निष्पन्न इति प्रशंसाभाजनमेवैतत् । परं तु मन्त्रब्राह्मणयोर्वेद-नामधेयमिति कृत्वा आद्या व्यवस्था उत्तर-कालेषु बहुसंकटदशा-प्रसवित्री समजा-यतेति नात्र संशयः। स चादिमः सूत्रकार-कृतो व्यतिक्रमो नाभिज्ञातः, न शोधितः। स हि व्यतिक्रम एव, येन कर्मसु विनियोगार्था एव मन्त्राः, मन्त्राणां कर्म-परतया व्याख्यानं एव साधु नान्यथेति प्रत्ययो वेदार्थ-विचारिणां हृदयेषु पदं लेभे। इदानीमिदं विशदं भवेत् यत् सतीषु ऋग्वेदादि-संहितातु तैत्तिरीय-संहितायामेकस्यामेव ब्राह्मणानामन्तर्भावः अभवदनर्थकर इति। परमस्य वैदिक-धर्मस्य यज्ञस्य रहस्यार्थः एवमुपरक्तः । क्रमशः श्रौतधर्मस्य बाह्ययज्ञात् नान्यत्रो-पपत्तिरिति स्थिति: सम्पादिता। अत एव कालक्रमेण प्रादुर्भूताः आचार्य-पुरुषाः सर्वेऽपि श्रुति काण्डद्वयात्मिकामभ्युपगम्य मन्त्र-संहितानां कर्म-काण्डान्तर्गतत्व-मभिमान्य उपनिषदामेव ज्ञान-काण्डत्वं चाख्यापयन् ।।
अथ याज्ञिकं कर्म स्थूलसङ्केत-रूपतया पृथक् स्थापयित्वा अन्तरर्थो यज्ञस्य चेत् निरीक्ष्यते, तदा तस्य सार्वलौकित्वं स्पष्टतां गच्छेत् । परः स्रष्टा सर्वस्य जगतः पुरुषः स्वमात्मानं अर्पयित्वा यज्ञधर्मेण सृष्टि व्यधत्तेत्यस्य तत्त्वमपि सुबोधं भवेत्। अतोऽन्या का वा विवक्षा पुरुषसूक्त-मन्त्राणाम् ? यद्यपि पुरुष-सूक्त-भाषा अन्यसूक्त-तारतम्यापेक्षया प्रायेण सुगमा अत एव स्पष्टार्था च भवति, तथाऽपि नेदं एकाकि सूक्तं सहस्राधिक-सूक्तायां दाशतय्यां, यत्र यज्ञेन परम-धर्मेण सृष्टिविधीयत इत्याशयो लक्ष्यते। इदं च शतशो बढचानामाम्नायेषु पश्याम:--ऋषिर्यदा देवेभ्यः स्वात्मीयं किमपि ददाति, स वेद तावता त्यागेन तावन्तं मत्यशिमुज्झित्वा अमर्त्यांशमादत्त इति । देवा हि तस्य यजमानस्य अर्पणाङ्गीकारेण स्वयं यावदवकाशं तं स्वीकृत्य तत्र प्रादुर्भवन्ति। यज्ञेन मर्त्यः अमर्त्यतां व्रजति चेत् जगद्व्यापाराय सृष्टौ प्रथमं जन्म प्राप्तानां अमर्त्यानामपि म] द्वितीयं जन्म भवति। इदमन्योन्य-परिवर्तनमेव यज्ञस्य यथार्थं स्वरूपम् । अनेनैव सृष्टि: सर्वत्र निर्वाह्यते। अस्मिन् विनिमय-धर्मे यज्ञ-रहस्यं प्रतिष्टितम् । येन दानादानरूपेण इतरेतर-व्यवहारेण व्यष्टि-समष्टयोः ब्रह्माण्डपिण्डाण्डयो: जीवदेवयोः ऐहिकामुष्मिकयोः वा सम्बन्धो घ्रियते, वृत्तयश्चाल्यन्ते, स्थितिरेव सिध्यति। सखायस्त्वा ववृमहे” इति ऋषिषु सख्येन देवतां सम्बोधयत्सु, उभयेषामन्योन्य-सम्प्रवेशरूपः साक्षात्सम्बन्धः कश्चन प्रवृत्त इति ज्ञायेत। चिरन्तनमिदमार्षं यज्ञ-तत्त्वं कालेन गलता धूलि-धूसरैः कर्मपारम्य-वादैराच्छादितं शोचनीय-दशं परामृश्य तत् शुभ्रमुज्जीवितं विवृतं विधातुमुद्यता हरि-गीता। सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः । अनेन प्रसविष्यध्वं एष वोऽस्त्विष्ट-कामधुक् ॥ देवान् भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः । परम्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ।” (३-१०-११) इति हि गीयते ।।
एवं स्थिते, केचन विवदेरन्नेवम्-उत्तर-कालेषु अध्यात्मतत्त्वसिद्धान्ताभ्यु-दयानुसारेण यज्ञस्यैवंविधं सूक्ष्म व्याख्यानमाविष्कृतम्, भगवद्गीतासु प्रतिपादितो यज्ञ-तत्त्वार्थो न वस्तुतो वदिके यज्ञ उपपद्यत इति। नैवं मन्तव्यम्। तथ्यमिदं यद्विविधानां दार्शनिक-सिद्धान्तानां वेदान्तेषु समन्वयं समर्थयति वेदान्तसार-भूता भगवद्गीता। एवंविधनानासिद्धान्तसामरस्य-सम्पादनाय अपेक्षिता गाढा प्रज्ञा, प्रसन्नो विवेकः, दृढः सत्य-ग्रहः, आर्जवं च तत्त्वप्रतिपादन गीतासु भासन्त इत्यद्धा। यद्यत्र प्रतिपादितं यज्ञस्वरूपं न वस्तुतो वेदोक्त-यज्ञतत्त्वमित्युच्येत, तदा गीतासु मृषावादं तत्त्वाग्रहणं वा आरोपितवन्तः तथाविधमन्याय्यं साहसं आस्थातुं को वा सन्नद्धः स्यादृजुधीः ? यद्यपि सर्वत्र सामरस्यपरायणो गीतोपदेशः, तथाऽपि दूषणीयेऽर्थे न माध्यस्थ्यमवलम्बते। दूष्यान् दूषयति पोषयति च पोष्यान्। कर्मणो नान्यदस्तीति वादिनः पुष्पितां वाचं अविपश्चितो वदन्तीति निन्दति (२-४२), कर्मबद्धश्रद्धानां वेदरहस्य-प्रवेशानधिकारिणां अज्ञानां न बुद्धि-भेदं जनये दित्युपदिशति (३-२६), मन्त्र-दृष्टीनियति, सर्वेषां वेदानां सर्वेश्वरपदप्राप्तिरेव मुख्योपदेश इति साधयति (१५-१५) । अपि च, न केवलं मोक्ष-परं गीता-शास्त्रमेवं यज्ञतत्त्वं विवृणोतीति मन्तव्यम् । समयाचार-कर्मविधान-परेषु धर्म-शास्त्रेष्वपि वैदिक-कर्मणां ज्ञानरहस्यगभितत्वं प्रतिपाद्यमानं पश्यामः । मनुस्मृतौ “वेदाभ्यास” इत्यारभ्य “वैदिके कर्मयोगे तु सर्वाण्येतान्यशेषतः । अन्तर्भवन्ति क्रमशः तस्मिन् तस्मिन् क्रियाविधौ”।। (१२. ८३-८७) इत्युक्तम् । कर्मणां योगसाधन-संकेतभूतत्वमेव विवक्षितमिति क: सन्देहः? गीताप्रयुक्तः कर्मयोग-शब्द एव स्मृतौ प्रयुक्तः। स्मृति-गीतयोः पौर्वापर्यविचारो नावश्यकोऽत्र । बाह्यानि कर्माणि आभ्यन्तरस्य साधनस्य कञ्चुकानीव स्थितानीत्युभयोराशय इत्येतावदसन्दिग्धम् ।।
एवं वैदिकस्य कर्मात्मकस्य यागस्यान्तरर्थः सर्वत्र पुरातनग्रन्थेषु ब्राह्मणेषु पुराणेषु महाभारते च प्रथित इति का नाम विचिकित्सा ? यदा तु कर्म-पराः ब्राह्मणानां वेदे परमं स्थानं तेषां मुख्य-वेदत्वं विश्वस्य तादृशं मतमतिष्ठिपन् तदा आरब्धः कर्मात्मको यज्ञ एव परो धर्म उपदिष्टो वेद इति वादः । येनात्यन्त-तिरोधानं वेदयज्ञरहस्यस्यापादितम् । मन्त्राणां कर्मैक-प्रयोजनत्वं अर्थशून्य-पौरोहित्या-धीनत्वं च फलितम्। पूर्व-मीमांसकैर्भगीरथ-प्रयासेन मन्त्रब्राह्मणात्मकस्य कर्म-परतायां प्रतिष्ठापितायां, समयाचार्य-पुरुषैरर्वाचीनैरपि उपनिषत्स्वेव ज्ञानाधिकार इत्यभ्युपगतः। अयं च परीक्ष्य प्रागुक्तः। यद्यपि शास्त्रीयेषु व्यवहारेषु यज्ञकर्म-पारम्यमेव वेदे प्रतिपादितमिति ब्रवीति, दिष्ट्या न कोऽपि मीमांसकः कर्मणा परमः पुरुषार्थः साधयितुं शक्य इति तृप्यति। अत एव कर्मपारम्यवादिनः शास्त्रत एव पूर्व-मीमांसकाः श्रद्धया तु वेदान्तिन आस्तिकाश्च भवन्ति। एवं द्वैधीभाव-जन्यं विरोधं गीतोपदिष्ट-निष्कामकर्मसिद्धान्ताश्रयणेन परिहरन्ति । बाढम्, परं तु शुद्धः पूर्वतन्त्रसिद्धान्तस्तु, धर्मात्परतरं नास्ति, स च धर्मो यज्ञः, तस्य ज्ञानं वेदाल्लभ्यते, तस्याचरणात् स्वर्गप्राप्ति-रूपं फलमवाप्यते, क: कुत्र किमर्थो वा ईश्वरः परमात्मा वा, कर्मस्तुति-परा एवोषनिषदः विधिशेषा इत्येव ब्रूयात् ।।
अथेदं वक्तव्यम् । पूर्वतन्त्र-विदां सूक्ष्मविचार-विवादवैदग्ध्यं सर्वपण्डित-मण्डलीसम्मानितमिति नात्युक्तिः। अयुक्तेषु क्लिष्टेषु वा स्थलेषु तेषां स्वपक्ष-समर्थन-धोरणी चतुरतरेति निर्विवादम् । वेदवाक्यपदवर्ण-नित्यतासिद्धान्तः तेषां सुप्रसिद्धः। तत्र वेदनित्यत्वस्थापनप्रसक्तौ, अकाराद्याः सर्वेऽपि वर्णा नित्या इति प्रतिपादयन्ति। तथा सति, वेदे पुरावृत्त-विषयाणां सृष्टवस्तुव्यक्तिविशेषनिर्देशक-संज्ञावाचकानां नास्त्यवकाशः। अपि तु प्रत्यक्षं बहुशो वर्तन्ते संज्ञापदानि, तथा वृत्तान्तान्वाख्यानानि। कथं तादृशेषु स्थलेषु नित्यत्वं वेदानामुपपद्यत इति चेदुपपद्यत एव गौण्या वृत्त्या तात्पर्यग्रहणादित्याहुः । बबरः प्रावाहणि-रकामयत” इत्यादौ प्राग्बबरजन्मनो नायं ग्रन्थो भूत-पूर्वस्तस्मादनित्यता वेदस्येति चेत् न बबरपदं संज्ञा-पदमित्युच्यते शबरस्वामिना। आह चैवम्-“ यः प्रवाहयति। स प्रावाहणिः बबर इति शब्दानुकृतिः, तेन यो नित्यः अर्थस्तमेवैतौ शब्दौ वदिष्यतः’ , (जै.सू.भा. १-१-३१) । शब्दानुकृतेः संज्ञा-शब्दः भ्रम इति व्याख्यातम् । वृत्तान्तान्वाख्यान-प्रसङ्ग भाष्यकार-विवरण-चातुरी निरीक्षामहै। ’प्रजापतिरात्मानो वपामुदक्खिदत्’ इत्यामनन्ति तैत्तिरीयाः (२-१-१)। अत्र भाष्यपङक्तिः-"प्रजापतिरात्मनो वपामुदक्खिददिति . . . नित्यः कश्चिदर्थः प्रजापतिः स्यात् वायुराकाश आदित्यो वा। स आत्मनो वपामुदक्खिददिति वृष्टि वायुं रश्मि वा। तामग्नौ प्रागृह्णात् वैद्युते आचिषे लौकिके वा। ततोऽज इत्यन्नं बीजं वीरुद्वा। तमालभ्य तमुपयुज्य प्रजाः पशून प्राप्नोतीति गौणाः शब्दाः (२-१-१०)। इदं च निदर्शनं भवति मीमांसकानां सूक्ष्मविचार-कौशलस्य। यतो वेदनित्यता-समर्थनक्लेशे समुपस्थिते, गौणी वृत्तिमाश्रित्य पुरा-वृत्तं काल्पनिकी गाथां वा चातुर्येण नित्यार्थ-परतया व्याख्याय कृत-कृत्यतां भजन्ते। इदं त्वत्र चित्रम् । रूपक-दृष्टान्तावलम्बनेन अन्वाख्यानानां सङ्केतरूपतामेव गौण्या वृत्त्या प्रतिपाद-यन्ति। वेदगुप्तार्थ-सिद्धान्तेऽपि वेद-पदानां यौगिकत्व-प्राधान्येन सङ्केतार्थनिरूपणे गौणी वृत्तिराश्रीयते। एष तुभयोविशेषः । पूर्वस्तु बाह्यः स्थूलः कर्मप्रतिपादन-परः सङ्केतार्थः अपरस्तु आन्तरः सूक्ष्मः गुप्तविद्यासाधन-परः सङ्केतार्थः। ब्रह्माण्ड-निर्माण-प्रायेण प्रयासेन “पर्वतो रन्ध्रितः मूषको लब्धः इति लोकोक्तेः दृष्टान्त-भूतमरसं फलं सम्पादितं पूर्वतन्त्रविद्वद्भिरिति सङग्रहः ।।
पूर्वमीमांसक-सिद्धान्तमधिकृत्य इदमवश्य-वक्तव्यमासीत् । यन्नव्यविद्या संस्कारसम्पन्नः प्राज्ञैरपि मीमांसकानां मन्त्रार्थ-विचारप्रामाणिकता विश्वस्यते, ते हि पूर्वतन्त्र-सिद्धान्तमूलमज्ञात्वैव वेदे नास्ति रहस्यं सङ्केतार्थो वेति स्वयं प्रति-यन्ति, अन्यानपि प्रत्याय्य अपथं प्रापयन्ति। तस्मादिदं बोध्यम्। यदि वेदो नाम प्राधान्येन ब्राह्मणं, मन्त्र-सहितं ब्राह्मणं भवति, तदा तदायत्त-श्रौतसूत्र-धर्मशास्त्रा-दीन्युपजीव्य प्रवृत्ता पूर्वमीमांसैव वेद-विचारे प्रमाणं स्यात् । यदि पुनर्वेदो नाम प्राधान्येन मन्त्र-दृष्टय ऋचो यजूंषि वा यत्प्रभावा एव ज्ञानकर्मपर-विवरणग्रन्थेषु सारण्यक-ब्राह्मणेषु दृश्यन्ते, तदा मन्त्रात्मक-वेदार्थविचारे पूर्व-मीमांसा नैव प्रमाणं भवितुमर्हति। अध्यात्म-विचारदूरा सैषा ब्राह्मणार्थ-मीमांसा ईश्वरसाक्षात्कार-साधनादिरहस्यविद्यास्तित्व-संस्कारशून्या सार्वलौकिकपरम-पुरुषार्थ-चिन्तादविष्ठा वेदरहस्यार्थ-परीक्षायां कथं प्रामाणिकी वाणीमास्थातुं अधिकुरुताम् ?
ऋचो मन्त्राश्छन्दोबद्धा ऋषीणां दृष्टयो भवन्ति। यमर्थमाध्याय यदर्थं शरीर-यात्रामचालयन् ऋषयः, यं च निजानुयायिनां उत्तरकालिकानां च निःश्रेय-साय लक्ष्यत्वेन प्रत्यपादयन्, सोऽर्थः तत् प्रयोजनं तल्लक्ष्यं च ऋक्सूक्तसंहिता-ग्रन्थात् शक्यानि अवगन्तुम् । इमाश्च कवितापद-वाच्याः सन्तु नाम, अपि तु नेमाः कविताः अस्मत्-परिचितसाहित्य-सन्दर्भविशेषा इति मन्तव्यम् । न वा ते कवयः सर्वजनीनाः सर्वेषु देशेषु कालेषु अद्यापि दृश्यमाना इव काव्य-निर्मातारः इति युक्तं मन्तुम् । नेदमैतिह्यमात्रम्। चर्म-चक्षुरगोचरान् लोकान् लोकाध्यक्षान् देवान् तत्सम्बन्धिनः सूक्ष्मान् धर्मान् कुशाग्रधी-गम्यानि सत्यानि च सूक्तेषु गर्भितानि मन्त्र-वर्णा एव बोधयन्ति। मर्यादाविशेष-निबद्धान् सूक्ष्मानिमान् लोकान् तद्देवांश्च साक्षादधिगन्तुं मानवः शरीरस्थ एव पारयेद् यदि गुप्तमध्वानं प्रवेष्टु-मधिकारः सम्पाद्यतानने त्यार्षोऽयं- रहस्य-सम्प्रदायः। ऋच इमाश्च मन्त्र-दृष्टयः कीर्त्यन्ते। ऋषि मन्त्र-द्रष्टारमाहुः। ऋषिर्न केवलं पश्यति, शृणोत्यपि। दृष्टमर्थं सत्यमाविष्कर्तुमपेक्षितं शब्दमप्यधिगच्छति। तस्मादृषिरतीन्द्रियार्थ-दर्शी कविपद वाच्यो भवति वेदे। सः क्रान्त-दर्शी कविः श्रोताऽपि सत्यस्य। तस्मात् कवयः सत्यश्रुतः” इति प्रसिद्धिवेदे। नेदमृषेर्दर्शनं श्रवणं वा लोक-सामान्यं भवति । ऋषरेषा दृष्टिरसाधारणी तथा श्रुतिरपि, याभ्यां प्रकाशिता कविताप्यसाधारणी। रमणीयार्थप्रतिपादकशब्दगुम्फितरसभावभरित-वीर्यवत्तमायाः सर्वोत्कृष्टाया अपि कवितायाः विलक्षणा मन्त्र-कविता। अत एव न युक्तं वेदसूक्त-काव्यानां रसोत्तर-साहित्य-कविता-कोटावारोपणम् । अन्यादृशोत्कर्षा वेदसूक्तकवितेत्यस्यास्ति कारणम्। स च उत्कर्षः सूक्तानां मन्त्रात्मकत्वे प्रतिष्ठितः। विशिष्टा मन्त्रस्य शक्तिः । भवतु मन्त्रार्थो नातिगरीयान् अस्मदृष्टः, भवतु मन्त्र-शब्दोऽपि नात्यन्त-काव्य-शोभावहः ,भवतु व्यञ्जितो भावो नातिगाढः। माऽस्तु परिस्फुटा छन्दोवाचक-भङ्गी। तथाऽपि शक्तेर्न हानिः मन्त्रस्य। सेयं श्रद्धा वेदर्षिकालादारभ्य अद्यावधि भारतीय-आस्तिकजन-हृदयेषु लब्ध-प्रतिष्ठेति नेह सन्देह-गन्धोऽपि विद्यते। मन्त्र-मधिकृत्येदमैतिचं उत्तर-कालेषु आचार्यपुरुषैः तदनुयायिभिश्च रक्षितम् । तावती श्रद्धा मन्त्र-महिमनि रूढमूला यावत्या मन्त्रस्यार्थ-विचारो नावश्यकः, यतो मन्त्र-शक्तिविजृम्भणं मन्त्रतात्पर्य-ग्रहणाधीनं न भवतीत्यपि मन्यन्ते चैके। सर्व-पुरुषार्थसिद्धेरलौकिक उपायो मन्त्र इति बहोः कालादागतमिदं आर्षं मतम् । तथा चाहुः--" इष्टप्राप्त्यनिष्टपरिहारयोरलौकिक उपायो वेदः” इति। अत्र वेद-शब्देन मन्त्र एव मुख्यो बोध्यः। कुत एवं मन्त्रमहिमा वर्ण्यते? वेदर्षिभि-रध्यात्मविद्यैक-निरतैरपि गुप्त-विद्यासु रहस्यतन्त्रेषु विचक्षणश्चास्थितम्। अन्त-रङ्गीयैरुपायैः बाह्यार्थाः साधयितुं शक्या इति तेषां मतम्। सह धी-वृत्त्या शब्दस्तथा प्रयोगयोग्यः यथा सकलविधाः पुरुषार्थाः साधिताः स्युरिति सिद्धान्त-स्तेषाम् । अत एव प्रायः सर्वेऽपि मन्त्रा याज्ञिके विनियोगे प्रथमाना अपि बहवः यज्ञादन्यत्र फलावाप्तये प्रयुज्यन्ते। एवं मन्त्राणां माहात्म्यं न केवलं चिरन्तनत्वे प्रतिष्ठितम् । किं तु ऋषि-दृष्टत्वे शक्तिमत्त्वे चेत्यवगन्तव्यम् । अपरं च, मन्त्राणां पावनत्व-वीर्यवत्त्वादि-धर्मास्तेषां नादसत्त्वात्मक-देवताशरीरभूतत्वादित्याहु-रेके। एवमपि स्यान्नाम। वस्तुतस्तु महिमा मन्त्रस्य तत्प्रादुर्भावप्रकारायत्त इति मन्त्र-वर्णेभ्य एवावगम्यते। ऋचां स्थानं अक्षराख्यं परमं व्योम यत्र विश्वेषां देवानां आवासः, यस्तन्न जानाति तस्य ऋचा कार्यं न भवतीत्येवमर्थका दीर्घ-तमसो मन्त्र-दृष्टिर्भवति--" ऋचो अक्षरे परमे व्योमन् यस्मिन् देवा अधि विश्वे निषेदुः। यस्तन्न वेद किमुचा करिष्यति य इत् तद् विदुस्त इमे समासते’ (१-१६४-३६)। तस्मिन्नेव सूक्तेऽन्यत्रेयमृग्भवति--" चत्वारि वाक् परिमिता पदानि तानि विदुर्ब्राह्मणा ये मनीषिणः। गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्ति” (१-१६४-४५)। गहनार्थोऽयं मन्त्रः। मन्त्र-द्रष्टा कविः हृदयाख्यमन्तस्समुद्रमवगाह्य तुरीयाख्यं धाम देवानां साक्षात्कृत्य दृष्टान् सत्यार्थान् आद्यां वाचमुपादाय श्रुतैः शब्दैः आविष्करोति। तस्मादुत्तमपदादक्षरात् प्रस्थाय आगच्छन्त्यास्तस्या वाचः चत्वारि स्थानानि भवन्ति। तत्र त्रीणि धामानि रहस्यानि गुहानिहातानि मानुष-श्रवणस्यागोचराणि तस्याश्चतुर्थी अवतरण-भूरेव मानुषी वाक्। चत्वार्यपि वाग्धामानि ऋषरन्तरङ्ग-दीक्षितस्य मनीषिणः विदितानि, नान्यस्य। एवं मन्त्रस्य द्रष्टारः कवयः सत्य-श्रुतः मन्त्रान् न कल्पयामासुः, किं तु अद्राक्षुः इति प्रसिद्धिः। ऋचां वाचां मूलस्थान-भूतस्य देवतानामायतनस्य परमस्य व्योम्नः अकृतकत्वात् ततः प्रादुर्भूत-वेदमन्त्रवर्णेषु नित्यत्वं उपचर्यते। मन्त्रदर्शिन ऋषेर्जन्मनः प्राक् मृतेः परं च सिद्धमेव परमं व्योम। तस्मान्न तन्मन्त्रद्रष्टर्यधीनं भवति, मन्त्रदर्शनं तु तस्मिन्नधीनं बोध्यम्। यद्यपि मन्त्र-शब्दार्थाववियोज्यौ परमाकाशे सिद्धौ भवतः, तत्प्रादुर्भावस्तु ऋष्यधिकार-सम्पत्ति-सापेक्षो बोध्यः। अत एव ऋक्संहितायां शश्वदृषेमन्त्र-कृत्त्वमुल्लिखितं दृश्यते-"ऋषेमन्त्रकृतां स्तोमैः” (६-११४-२) “हृदा यत्तष्टान् मन्त्रानशंसन्” (१-६७-२) इत्येवंजातीयकैः मन्त्र-वर्णैः स्पष्टं कृतकत्वे मन्त्राणां अवगम्यमाने, कथं नित्यो वेद इति मा भूच्छङ्का। प्रागुक्त-विधया ऋचां मूल-भूतामाद्यां वाचं परमव्योम-संस्थामधिकृत्य सा नित्येत्याह मन्त्र-वर्णः । सर्वस्यापि वेदस्य नित्यत्वं परमव्योम-प्रभवत्वात् कीर्तितम् । “ तस्मै नूनमभिद्यवे वाचा विरूप नित्यया। वृष्णे चोदस्व सुष्टुतिम् ।।” (८-७५-६), इति ऋचो व्याख्याने सायण-भाष्यमपि एवमुपपद्यते । " नित्यया उत्पत्तिरहितया वाचा मन्त्ररूपया” इति सायणः। अस्मदुक्तरीत्या नानुपपत्तिर्वेदनित्यत्व-ऋषिकर्त कत्वयोः। अत एव महाभाष्यकारः, ‘तेन प्रोक्तम्’ (४-३-१०१) इति पाणिनीयसूत्र-व्याख्याप्रसङ्गे “प्रोक्तग्रहणमनर्थकम्” इत्यारभ्य अन्ते ब्रूते--“छन्दोर्थं तीदं वक्तव्यम् । न हि छन्दांसि क्रियन्ते नित्यानि छन्दांसि। छन्दोर्थमिति चेत् तुल्यम् । ननु चोक्तम् नहि छन्दांसि क्रियन्ते नित्यानि छन्दांसीति । यद्यप्यों नित्यः या त्वसौ वर्णानुपूर्वी सा अनित्या। तद्भेदाच्चैतद् भवति"। अत्र कैयटस्य टीका ‘तभेदादानुपूर्वीभेदात्’ ’प्रपूर्वो वचि: प्रकाशने अध्यापनरूपे वा’ अत्र वर्णानामानुपूर्वी न नित्या इति वेदशब्दार्थ-नित्यत्वमभ्युपगच्छन् भगवान् पतञ्जलिः पदवर्णवाक्यबन्धव्यवस्था-नित्यतां नाङ्गीचकार। सा च व्यवस्था प्रकाशनरूपा ऋषिकर्त का। एवं वेदानां कृतकत्वाकृतकत्वयोरुपपत्तिर्द्रष्टव्या। सर्वथा ऋचामसाधारण-कवित्वरूपं मन्त्रत्वं उदाहृतैर्विरूपदीर्घतमसोर्मन्त्रवर्णैः सुगमं भवति। परं शतशः उदाहरणानि वाचो महिमानुवर्णनपराणि ऋक्संहितायां द्रष्टव्यानि, विस्तरभयाद् इह नोल्लिख्यन्ते ।।
सम्प्रति ऋचां बाह्यार्थः सायण-भाष्यादवगम्यते। रहस्यार्थस्तु सङ्केत-पदार्थायत्त इति प्रागुक्तः । दुरवगमो मन्त्रार्थ इति निरुक्तकारोऽप्याह । तपःस्थितानां ऋषीणां ब्रह्मपद-वाच्यो मन्त्रः प्रत्यक्षोऽभवत् नान्यथेति यास्कस्याभिप्रायः । तथा चाह–’तदेनान् तपस्यमानान् ब्रह्म स्वयंभु अभ्यनार्षत् तदृषयोऽभवन् तदृषीणां ऋषित्वम्’ (२-११)। मन्त्रार्थो दुरूह इत्यन्यत्राह--" तस्यास्तपसा पारमीप्सि-तव्यम्” (१३-१३) इति। वेदर्थाधिगमाय तपस ऋते नास्ति शरणम् तपो-निष्ठस्यमन्त्रः प्रत्यक्षो भवतीति च यास्क-मतं इति विशदं भवति । अस्मदुक्त-मन्त्र-प्रादुर्भावतन्नित्यत्व-कृतकत्वानि न केवलं मन्त्र-वर्गनिर्णीतानि, किं तु निरुक्त-कारेणापि समर्थितानि भवन्ति। यास्कोक्तीरेव समर्थयति बृहद्देवता। प्रत्यक्षमनृषेरस्ति मन्त्रम्’ (नपुंसकमार्षम् ) इत्याह (८-१२६), ऋषेर्दर्शनसामर्थ्य, त्रय्याः प्रयोजनम्, सम्यगनुष्ठितानां कर्मणां फलमित्येवमादयो बृहद्देवतायां प्रतिपादिताः वेदरहस्यार्थ-पक्षं पोषयन्तीति न संशयः । अत्रेमे श्लोका उदाहार्या:-’न ऋग्भाष्यभूमिका—
७. १३० “योगेन दाक्ष्येण दमेन बुद्धया बाहुश्रुत्येन तपसा नियोगः । उपास्यास्ताः कृत्स्नशो देवताया ऋचो ह यो वेद स वेद देवान् ।। १३१ मन्त्राणां देवताविद् यः प्रयुङक्ते कर्म कर्हिचित् । जुषन्ते देवतास्तस्य हवि देवताविदः ।। १३२ अविज्ञानप्रदिष्टं हि हविर्ने हेत दैवतम् । तस्मान्मनसि संयम्य देवतां जुहुयाद्धविः ।। १३३ स्वाध्यायमपि योऽधीते मन्त्रदैवतविच्छुचिः । स सत्रसदिव स्वर्गे सत्रसद्भिरपीड्यते ।।
अथेदमवधारणीयम् । यद्यपि वेद-मन्त्रस्य पवित्रत्व-शक्तिमत्त्वादिकं मन्त्रदृष्टः गूढार्थभूत-आध्यात्मिकादि-तत्त्वमूलकमेव भवति, तथाऽपि बाह्यार्थपक्षेऽपि यज्ञा-दन्यत्रोपयोगाय कल्पते। इदमेव मूलं भवति तस्य ऐतिह्यस्य, येन अलौकिके-नोपायेन लौकिका अर्था अपि साध्यन्त इति रूढा प्रतीतिः । इदमेव मूलं शौनकीय-ऋग्विधानादिग्रन्थस्य, यत्र विविधपुरुषार्थ-साधनोपयोगित्वेन कल्पाः प्रोक्ताः । इदमपि तथ्यं यद्यास्केनोच्यते-“ उच्चावचैरभिप्रायः ऋषीणां मन्त्रदृष्टयो भवन्ति" इति। तदेव बृहद्देवताप्याह । ‘अर्थेप्सवः खल्वृषयः छन्दोभिर्देवताः पुरा। अभ्यधा-वन्निति च्छन्दोमध्ये त्वाहुमहर्षयः’ (८-१३७) इति । यद्येवं लौकिकार्थानुद्दिश्यापि मन्त्राः प्रवृत्ताः, कथं तर्हि परम-पावनो वेदः अध्यात्मनिष्ठाविशेष-रहस्यानां निक्षेप इत्युच्यत इति चेन्नेहासङ्गतिः। प्रागेवोक्तं गूढार्थ एव परमार्थो वेदानां स्थूलार्थस्तु कर्मसु प्रयोजनवान् पुरुषार्थ-साधनेषु वेति। यद्यप्यापातत ऋषीणां अभिप्रायेषु उच्चावाचत्वं स्पष्टमेव भवति, तथाऽप्यन्तरर्थ-विमर्श शपथाभिशाप-निन्दा-प्रशंसादीनां आध्यात्मिक-निष्ठाचरित्र-सम्बन्धित्वमवदातं भवेत्। स्थूल-विचारिणां पाश्चात्यानुयायिनां वा पक्षे ऋषीणां वैमत्यमेवोपस्थितमिति नात्र चित्रम् । यद्यपि न वयं सर्वेऽपि मन्त्र-द्रष्टारः सम-कालिकाः समान-निष्ठादशाः मन्त्रान् अदर्शन्निति ब्रूमहे, तथाऽपीदं तथ्यं प्रतिपादयामः। ऋषयः सर्वेऽपि समानमेव सङ्केतपदार्थ-समुदायं समानमेव बाह्याभ्यन्तर-यागं समानमेव भूरादिलोक-संस्थानं समानमेव देवता-तत्त्वं समानमेव परमं पुरुषार्थं च विज्ञाय स्वनिष्ठादशा-विशेषापेक्षितार्थ-साधनाय देवान् अयजन्निति सङ्केतरूप-गूढार्थ-तत्त्वान्वेषणपराणां प्राज्ञानां अयं समीचीनः पन्थाः परिस्फुटो भवेदिति दिक् ।।
अथ तां रहस्य-भाषामधिकृत्य विचार्यते, यत्र गोपितो भवति मन्त्रार्थः । तच्च रहस्यं सङ्केत-रूपेण केन वाऽप्याकारेण तथाऽऽच्छादितं यथा स्थूल-धियां सङ्केतार्थोपस्थिति-शङ्काऽपि न जायते, यत् सङ्केतशब्दाः बाह्यार्थाभिधायकाः सुतरां उपपन्ना एव प्रायो लक्ष्यन्ते। सङ्केताश्च याग-सम्बन्धिनः लौकिकाः पदार्थाः ब्रह्माण्डप्रकृति-विलासितानि वा भवन्ति । अथवा कश्चन मूढधीः मन्त्र-प्रतिपादिता अग्न्यादयो देवाः केऽप्यमानुषाः पुरुषा भूताग्नि-वाय्वादित्य-मरुत्-पर्जन्यादिवेषेण प्रत्यक्ष-दृश्येनावस्थिता इति वा प्रतीयात् । तदिह प्रथमं किं तद्रहस्यं भाषितं वेदे द्रष्टव्यम् ? यदि वेद एव रहस्यवागुल्लिखितेति निश्चयो लभ्यते, ततः परं कथं तद्गोपनं साधितमिति सङ्केत-पदार्थ-व्यवस्थां परीक्षामहै ।।
तपोनिष्ठानामृषीणां देवताभिः सह व्यवहारे तदर्थ-प्रकाशन च रहस्यभाषा व्यवस्थापितेति निर्णेतुं प्रमाणमस्ति चेत् तत् प्रथमं मन्त्रदृष्टिष्वेव स्यात्, ऋषि-वाक्येषु एव द्रष्टव्यम् । ऋग्वेद-संहितायां रहस्यपदार्थ-प्रसङ्गेषु किमुद्दिश्य रहस्यार्थ-परं पदं प्रयुज्यत इति विचार्यमाणे, कोऽप्यसुरो देवो वा किमपि स्थानं कोऽपि लोको वा तिरोहितो न दृश्यत इति वक्तव्य अन्तर्हित-गूढरहस्य-अदृश्याद्यपर-पर्याय-निण्यपदं प्रयुज्यते। क्वचिद्देवतासान्निध्यसम्पादिकां वाचं निर्दिश्य प्रयुज्यमानं "नाम" अपि हृदि गुहायां गूढमन्तर्हितं रहस्यं इति वा कीर्त्यते। वेदितव्यानि ज्ञानानि स्तोत्र-पराणि वचांसि च निण्यपदार्थभूत-रहस्यानीत्युच्यते। निरुक्त-पठितानां षण्णां अन्तहितनाम्नामेकं निण्य-पदम्। इदं च प्रसङ्ग-वशात् गोपितं अन्तहितं तिरोहितं अदृश्यं रहस्यं इति प्रायः समानार्थेषु वेदे प्रयुक्तमीक्षितव्यम् । इदं च पदं सम्प्रति परीक्ष्य वेदर्षयः स्वप्रयुक्त-भाषायां किमपि रहस्यं निक्षिप्य बहिर्मुख-मतिभ्योऽपक्वेभ्यश्च गोपायाञ्चक्रुरिति निरूपयिष्यामः। इदं चात्र नः सुदैवम्, यत् सन्दर्भ-वशात् सविमर्शमविमर्श वा इच्छानुसारेण वेदपदानां अर्थान् व्याचक्षाणः सायणः निण्य-पदस्य एक-रीत्या अन्तर्हितं अदर्शनं गतं वेत्यर्थं व्याचष्टे। निण्य-पदार्थं साधु व्याकुर्वन्नपि प्रसक्त-वाक्य-तात्पर्य स्वोद्देशस्या-नपेक्षितमपि यथेच्छं प्रतिपादयतीति प्रथमं दर्शयिष्यामः। निण्यपद-प्रयोगस्थलषु एकत्र अन्यथा व्याख्यासीत् । तथा व्याख्याने प्रमाणं न दत्तम्, नापि प्रयोजनम् । प्रमाणं दत्तं चेत् तत्प्रमाण-वचनं अन्यथा गृहीतम् । “निण्यम्” निर्णामधेयमित्याह । हिरण्यस्तूपस्य ऐन्द्रेषु सूक्तेषु इयं ऋग्भवति-"अतिष्ठन्तीनामनिवेशनानां काष्ठानां मध्ये निहितं शरीरम् । वृत्रस्य निण्यं विचरन्त्यापः दीर्घ तम आशय-दिन्द्रशत्रुः” (१-३२-१०)। अत्र स्थूलोऽर्थः सायणीय-पदप्रयोगानुपयुज्य दीयते । अतिष्ठन्तीनां स्थिति-रहितानां अनिवेशनानां उपवेशन-रहितानां (प्रवहणस्वभाव-त्वात्) काष्ठानां अपां मध्ये निहितं निक्षिप्तं वृत्रस्य निण्यं निर्णामधेयं शरीरं आपः विचरन्ति विशेषेण पर्याक्रम्य प्रवहन्ति । इन्द्रशत्रुः वृत्रः (जलमध्ये प्रक्षिप्ते सति) दीर्घ तमः दीर्घनिद्रात्मकं मरणं यथा भवति तथा आशयत् सर्वतः पतितवान् । अत्र अप्सु मग्नत्वेन गूढत्वात् तदीयं नाम न केनापि ज्ञायते । तस्मान् निण्यं निर्णामधेयमिति सायणीयं विवरणम् । का नाम विवक्षा? पश्याम-स्तावत्। इन्द्रो वृत्रं जघान, तस्य देह-पाते तमः शरीरं तस्य दीर्घनिद्रामवाप। तददृश्यमभवत् । गाढमध: पतने उपरि निरन्तरं अपां प्रवाहे, तच्छरीरमन्तर्हितम् अत्र अदृश्यमभवदित्युक्तौ ऐतिहासिक-पक्षस्य आधिभौतिकपक्षस्य वा का हानिः ? मेघेषु इन्द्रायुधेनाहतेषु तत्र बन्धिता आपो निर्मुक्ता भवन्ति। तासामावरक वृत्र-शरीरमधः पतति, उपर्याप: प्रवहन्ति, तस्मादन्तर्हितमदृश्यं एव तच्छरीरम् । कुतस्तर्हि नाम-शून्यमित्यभिप्रैति स्म सायणः ? सरलेनैव पथा अर्थ-सामञ्जस्ये सिद्धे “गूढत्वात् तस्य नाम न केनापि ज्ञायते” इति कुतोऽयं द्राविड-प्राणायामः ? न वा निण्यपदस्य निर्णामधेय-पर्यायत्वं निघण्टु-पठितम् । यास्क एनामृचं उदा-हार्षीत्, तत्र “निण्यं निर्णामम्” इत्याह। निर्णाम-पदार्थः दुर्गाचार्य-व्याख्यानाद् अवगम्यते "येनासौ नीचैर्नमति” तं प्रदेशं विचरन्तीति दुर्गः। नीचैर्नमनेन गन्तव्यं निम्नं स्थलं निण्यमिति विवरणं अनुस्वारान्तस्य “निर्णाम” इति पदस्य युक्तं भवति। नामधेयार्थे तु “निर्णाम” इति नकारान्त-नपुंसकलिङ्गं स्यात्, न तु निर्णामं इति अनुस्वारान्तम्। तस्मादत्र यास्कमेवं भ्रमादुदाजहार सायणः । एवं व्याख्याय कथं निर्णामधेयोऽभूद् वृत्र इति चेत् सोऽत्यन्तं तथा मृतः यथा तस्य नामापि स्मृतिपथादपगतं किल ! एवं स्वपक्षस्यानपेक्षितमपि क्लिष्टं व्याख्यानं शतशो दृश्यते सायण-भाष्य इत्यलं विस्तरेण ।।
निण्यं अन्तहितमित्यसन्दिग्धम्। सर्वत्र सायणः निघण्टुपठितार्थमेव स्वीकृत्य यास्कं च प्रायश उदाहरति। अन्तहित-पदार्थः गूढ-रहस्याद्यपर-पर्यायो बोध्यः । कौत्सस्य अग्नि-सूक्तस्य व्याख्याने ’निण्यं’ रहस्यं ‘अन्तहितं’ इत्येवाह--"क इमं वो निण्यं आ चिकेत वत्सो मातृजनयत स्वधाभिः” (१-६५-४)। ऋषिः पृच्छति, युष्मासु को वा रहस्यमग्नि जानाति यो वत्सः स्वधापदवाच्य-स्वधारण-सामर्थ्यधर्मैः मातरजनयदिति। एवं न केवलं असुरे वृत्रे अन्तहिते निण्य-पदं प्रयुक्तम्, अपि तु अप्सु वनेषु वा गूढमग्निमावेदयितुमपि प्रयुज्यते। क्वचित् किमपि स्थानं कमपि लोकं वा गूढं अभिधातुं निण्यपदं प्रयुक्तम्। काश्यपः सोमं सम्बोधयति-“तव त्ये सोम पवमान निण्ये विश्वे देवास्त्रय एकादशास: " (६-६२-४) । अत्र रहस्यं स्थानं सोमस्योल्लिखितं यत्र त्रयस्त्रिशद्देवाः स्वधाभिस्तं मृजन्तीति मन्त्रस्य उत्तरार्धे पठ्यते। जीव आत्माऽपि अन्तर्हित उक्तः। अत्र दीर्घतमसो मन्त्र-दृष्टिर्भवति--" न वि जानामि यदि वेदमस्मि निण्यः सन्नद्धो मनसा चरामि” (१-१६४-३७)। वसिष्ठ-मण्डल शाखासहस्रात्मतया विततं तद्रहस्यं ’निण्यं’ हार्द-साक्षात्कारैः सत्य-दर्शनैरुपायैरधिगम्यत इत्युक्तम् । “त इन्निण्यं हृदयस्य प्रकेतैः सहस्रवल्शमभिसञ्चरन्ति” (७-३३-६)। वसिष्ठः मारुते सूक्ते मरुतां रूपवाहनादीनि साश्चर्यं पश्यन् धीर एव इमानि (निण्यानि) रहस्यानि जानाति इत्याह--"एतानि धीरो निण्या चिकेत पृश्निर्यदूधो मही जभार" (७-५६-४)। पुनश्चान्यत्र वसिष्ठः मित्रावरुणौ सम्बोध्य प्राह--’अस्माकं रहस्यानि स्तोत्राणि युवयोविदितानि" इति। ’न वां निण्यानि अचिते अभूवन्’ (७-६१-५)। “निण्यानि रहस्यान्यपि स्तोत्राणि" इति सायणः। यन्न प्रत्यक्षं गूढ उद्देश्यपूर्वकं गोपितं रहस्यं वा तदभिधातुं निण्यपदं प्रयुक्तं वेदे इति निदर्शनायोक्तान्युदाहरणानि पर्याप्तानि । वृषणा" इत्यस्या ऋचः (७-६१-५) तात्पर्ये परीक्षिते, रहस्यं मन्त्रार्थं विजानन्ति देवाः यन्न किमपि तेषां दृष्ट रपवारयितुं शक्यं, यच्च रहस्यं जन-सामान्याद् बहिर्मुख-बुद्धेः रक्षणाय आच्छादितं इति तात्पर्यं स्पष्टं भवति। अरविन्द-श्रीचरणैः वामदेव-सूक्तस्तथा “निण्या वचांसि” इति वाक् निस्संशयं वेदभाषारहस्य-मुद्वाट्यतीति निरूपितम्। सेयं मन्त्र-दृष्टि: भवति वामदेवस्य--"एता विश्वा विदुष वेधो नीथानि अग्ने निण्या वचांसि। निवचना कवये काव्यानि अशंसिषं मतिभिविप्र उक्थैः" (४-३-१६)। सायणीय-विवरणार्थानि पदान्युपयुज्य अस्यार्थोऽत्र समस्यते। वेध विधातः हे अग्ने, विदुषे कवये (तुभ्यं) नीथानि (फलप्रापकाणि, सुप्रणीतानि वा) “निण्या” गूढानि निवचनानि नितरां वक्तव्यानि काव्यानि कविभिः क्रान्तशिभिः मेधाविभिः कृतानि “एता विश्वा वचांसि” एतानि सर्वाणि वाक्याणि “मतिभिः उक्थैः” मननीयैः स्तोत्रैः शस्त्रैश्च (सहितः) विप्रः प्राज्ञोऽहं अशंसिषं अवोचं, तानि सेवस्व। अन्यश्च मन्त्र इह वामदेवस्योदाहार्यः। तत्र इन्द्रेण क्रियमाणं सोम-पानं रहसि निर्वर्त्यत इति दृष्टान्तोदाहरणेन प्रतिपाद्यते, यथा ऋषिः वेदितव्यानर्थान् रहसि साधयति, तथा सोममन्यैरविदितमेव रहसि पिबतीन्द्रः इति। “कविन निण्यं विदथानि साधन् वृषा यत् सेकं विपिपानो अर्चात्” (४-१६-३) । ।
निण्य-पदं रहस्यार्थं सोदाहरणं व्याख्यातं, येन वेद-भाषायां रहस्यं ऋषिभिः निक्षिप्तमित्यसन्दिग्धमवगतं भवति । तच्च रहस्यं क्वचिद्देवता क्वचिदसुरः अन्यत्र ज्ञानं सत्यं कमप्यर्थमुद्दिश्य भवतीति न विस्मार्यम् । ऋक्संहितायां अन्यानि च पदानि रहस्यार्थद्योतकानि प्रयुज्यन्ते। अत्र द्वित्राण्युदाहरणानि दीयन्ते, यतोऽपि वेद-मन्त्रेषु रहस्यं निक्षिप्तमिति ज्ञायत। गुहा-गुह्य-अपीच्यानि क्वचित् प्रतीच्यं अपि रहस्यार्थे प्रयुज्यन्ते। स्वगुण-क्रियाद्योतकः उपयोगविशेषायत्तैः उक्थ-शस्त्र-स्तोम-गीर-वाग्-वाणीब्रह्म-मन्त्रादिपदैः ऋग् व्यवढियत इति विदित-चरमेवैतत् । अपि तु सन्ति मन्त्राः यत्र गूढभाषा-कलितां स्तोत्र-वाचमावेदयितुं नाम-पदं प्रयुज्यन्ते । “नाम” इत्यभिधानवाचकं नामधेयमित्यत्र न विवाद: वेदे देवतायाः नाम न केवलं अन्याभ्यो देवताभ्यो व्यावर्त्य कामपि देवता-व्यक्ति निर्देष्टुं प्रयुज्यते, किं तु प्रकृतं देवताव्यक्तिविशेषं विज्ञापयितुं सन्निधापयितुं वा या शक्तिरपेक्षिता भवति तां बिभर्ति तन्नाम। यतः तद्देवेभ्यो नमनाय साधनं भवति ततस्तन्नामेत्युच्यते। नमनसाधनं नामेति सायणीय-व्याख्यानेऽपि दृश्यते। तस्मान्नाम-पदं देवताराधन-साधनभूतं सर्वाङ्गप्रणामं आविष्कुर्वन्तं मन्त्र-दृष्टिरूपं स्तवं लक्षयतीति ग्राह्यम् । "नम उक्ति विधेम" इत्यादावपि देवतां प्रति सर्वथा प्रह्वत्वं अनहङकृतेर्देवात्मभावं सम्पिपादयिषोभक्तस्यार्जेयम् । तस्मात् नमन-साधनं ’नाम’ स्तोत्रपर्यायतया वेदे प्रयुज्यमानं ऋग्भ्य एवावगम्यते । तत्रापि तच्च नाम क्वचित् गुहायां निहितं गूढं रहस्यमिति वर्ण्यते। क्वचि-दपीच्यशब्दविशिष्टं नाम-पदं प्रयुक्तम् । अपीच्यं निण्यमिव अन्तर्हितनामैव भवति । नैकेषु मन्त्रेषु रहस्यं नाम रहस्यं स्तोत्रं वा अपीच्यनामप्रयोगेणावेदितं लक्ष्यते । गृत्समदस्य मन्त्रदृष्टिर्भवति--" तदस्यानीकं उत चारु नाम अपीच्यं वर्धते नप्तु-रपाम्” (२-३५-११)। अपां वत्सस्य शोभनं मुखं रहस्यं नाम अन्तहितं स्तवात्मकं नाम च वर्धते इति भावः। स्थूलपक्षे यः कोऽप्यस्तु नामशब्दार्थः, सोऽपीच्यपदार्थ-विशिष्ट इति तु असन्दिग्धं भवति। नाभाक ऋषिः वरुणं स्तौति-“यो धर्ता भुवनानां य उस्राणां अपीच्या वेद नामानि गुह्या। स कविः काव्या पुरु रूपं द्यौरिव पुष्यति नभन्तामन्यके समे" (८-४१-५)। अत्र इमानि पदान्यवधेयानि--’ अपीच्या नामानि गुह्या कविः काव्या’ इति। इंदं च तात्पर्य लक्षणीयम् । यो वरुणः सर्वेषां भुवनानां धारकः देवाधिष्ठानभूत-रश्मि-समूहोपलक्षित-ज्ञानप्रकाशानां रहस्यानि गुहा-हितानि नामानि (स्त्रोत्राणि वा) जानाति, स कविः क्रान्त-दर्शी काव्यानि कवि-कर्माणि पुष्यति, यथा द्यौः पुरु-रूपं पोषयतीति संक्षेपार्थः ।।
अस्मिन्नेव सूक्ते--" स समुद्रो अपीच्यस्तुरो द्यामिव रोहति” (८-४१-८) इति अन्तर्हितो रहस्य-समुद्रो वरुण इत्युक्तम् । कविर्भार्गव ऋषिः मातापित्रोः रहस्यं नाम पुत्रो धारयतीत्याह--" ऋतस्य जिह्वा . दधाति पुत्रः पित्रो-रपीच्यं नाम (६-७५-२) सदा ते नाम स्वयशो विवक्मि” (७-२२-५) इति वासिष्ठमन्त्र-व्याख्याने “तव नाम स्तोत्रं सदा सदैव ब्रवीमि " इति सायणः । पुनश्च मा अमर्त्यस्य ते भूरि नाम मनामहे। विप्रासो जातवेदसः (८-११-५) । ’भूरि नाम मनामहे’ विस्तृतं स्तोत्रं जानीम इति सायणः ।।
बहवः सन्ति मन्त्र-वर्णाः संहितायाम्, यत्र नाम-पदं देवताव्यक्तिविशेष प्रति विज्ञापनाय प्रयुज्यते, ऋचं स्तोत्र-वाचं द्योतयितुं चोपयुज्यते। द्विधाऽपि तद्रहस्यं अन्तहितं गहनं वेत्यर्थे वर्तते। कदाचित् प्रतीच्य-पदमपि तिरोहित-रहस्य-गोपिता-द्यर्थे व्यवहृतं पश्यामः। परं तु आभिमुख्य अन्तर्मुखत्वे वा लोक इव वेदेऽपि भूयः प्रयुक्तं भवति। अन्तर्मुखत्वार्थे प्रत्यगात्मादिः प्रयोगोऽद्यापि वर्तते। प्रत्यङमुख-पराङमुख-शब्दौ अन्तर्मुख-बहिर्मुख-वाचकौ विदितचरौ। उपन्यस्तमिदं सर्व वेदभाषायां रहस्यमस्तीति बढचसंहिताप्रमाणपूर्वक निरूपयितुं पर्याप्तं भवेद्विचार-रसिकानां जिज्ञासूनाम् ॥
अथ तद्रहस्यं परीक्ष्यते। तत् कीदृशं, केनाच्छादनेन अन्तरर्थभूतं तत् संव्रियते? प्रागुक्तं सङ्केत-पदार्थरूपं तदावरणमित्याचक्ष्महे। यद्यपि अन्तरर्थः परमार्थो गोप्य-विद्याप्रवृत्तानां अध्यात्म-निष्ठानां विदित उपयुक्तश्च भवति, बाह्योऽर्थः सङ्केत-रूप: स्थूलः कर्म-पराणामुपयुक्तश्चेत्युक्तं, तथाऽपि बाह्योऽर्थः सर्वत्र सङ्केतरूपेणैव साध्यत इति नियमो न भवति। सङ्केत-निरपेक्षमेव बाह्या-भ्यन्तरार्थ-द्वयं मन्त्राणामने कत्र निष्पन्नं भवति। तत्र मुख्यं साधनं कतिपय-पदानां द्वयर्थता बह्वर्थता वा प्रसिद्धा वेदे। अत्रे मान्युदाहरणानि भवन्ति--’धी:’ इदं च पदं लोके वेदे च बुद्धि-वाचकं प्रसिद्धम्। धी-शब्दः कर्मार्थेऽपि गृह्यते वेदे। तस्मादन्तरर्थे सर्वत्र ज्ञानवृत्ति-विशेषतयैव व्याख्यायते। बाह्य तु धियः कर्माणीति व्याचक्षते, न तु सर्वत्रेति नियमः। केतुरिति प्रज्ञापकोऽन्तर्ज्ञानविलासविशेष: गूढार्थपक्षे, बाह्य-पक्षे तु केतूनां धात्वर्थानुगमेन प्रज्ञापकत्वे प्रोक्तेऽपि अत्यन्त-स्थूलतया रश्मिभिः प्रकाश-दानात् तेषां प्रत्यक्षं जगत् प्रति प्रज्ञापकत्वाच्च केतवो रश्मय उच्यन्ते। अनापि न नियमः, नैक: केतु-पदार्थः कर्मपर-व्याख्यातणाम् । ’श्रवः’ इदं च शृणोति धात्वर्थ-सम्बन्धिनां श्रुति-श्रोत्र-श्रवणादीनामेकं पदम् । अन्तःश्रवणं दिव्यं वा देवतानुग्रहान्निष्ठांविशेष-लब्धाद् ज्ञान-बलावेशाद्वा सिद्धं श्रवणं इति रहस्यसम्प्रदायार्थः। स्थूल-पक्षे कीर्तिरिति स्यात् न्यायतः, कीर्तेः सर्वत्र श्रूयमाणत्वात्। क्वचिदन्नमपि व्याचष्टे सायणः, पुनरिहापि नास्ति नियमः । ऋतु:’ प्रज्ञा, अध्यवसायात्मकं प्राज्ञमिच्छा-बलं वा सर्वत्र अन्तरर्थ-प्रतिपत्तौ। स्थूल-पक्षे तु न नियमः। क्वचित् प्रज्ञा क्वचित् याज्ञिकं कर्म, अन्यत् किमपि वेच्छानुसारेण व्याहरति सायणः । ’ऋतम्’ रहस्याधिगमे प्रधानतममिदं पदं, अन्तहितानां वेदार्थानां अधिगमाय प्रथमं द्वारमिति वक्तव्यम् । सत्यं आविर्भूतं सत्यं वा तद्धर्मो वा ऋत-पदेनोच्यते, नान्यथा गूढार्थप्रकाशनपद्धतौ। स्थूल-पक्षे क्वचित् ऋतमुदकं भवति, यज्ञो भवति, अन्यत्र अन्यत् किमपि भवति, किं वा न भवेन्निरङकुश-कर्मपरता-प्रतिपादनोत्साहसमीरिते सायणीये भाष्ये? एवमन्यानि पदान्यपि सङ्केत-रूपं विनैव बाह्याभ्यन्तरार्थसाधकानि वर्तमानानि यथावसरं ऋचां व्याख्यानेषु प्रसज्यन्त इति नेह विस्तर इष्यते। इमदत्रावधेयम् । इदमेव महद्वलं अन्तरर्थविवरणसरणेः, यद् ऋतादि-पदानां एकैकस्यापि एकरूपतया नियमेनार्थ-ग्रहणात् सर्वत्र गूढार्थानुसारेण तात्पर्य-सङ्गतिः सुलभा लक्ष्यते। स्थूलपक्ष-रीत्या तु बहुषु स्थलेषु न केवलं भावदारिद्रयं किं तु तात्पर्यमसङ्गतं च भवतीति पुरस्ताद्व्याख्याने दिङमात्रं वा प्रदर्शयिष्यामः ।।
अथ सङकेताः । ऋतादिपदान्यसङकेत-पदान्यपि अन्तरर्थ-साधनान्युपपादितानि । अन्यानि पदानि सङकेत-रूपाणि गवाश्व-घृतादीनि वर्तन्ते। एषामेकैकमपि आन्तरस्य प्रपञ्चस्य सत्यस्य भावस्य पदार्थस्य वा बाह्यं सङकेत-रूपं ज्ञेयं भवति। अत्र उदाहरणानि भवन्ति । ‘गौः’ इति विशिष्टं आद्यं पदम् । यद्यपि लोक इव वेदेऽपि गोपदं रश्मिः, वाक् चतुष्पाद्विशेषः इत्याद्यर्थेषु वर्तते, तथाऽपि गूढार्थ-पक्षे किरणोपलक्षित-अन्तःप्रकाशार्थे प्रयुज्यते। तस्य सङकेतः गौरिति चतुष्पाद्वाह्ये ग्राह्यः । यद्यपि गो-पदस्य श्लिष्टतया द्वयर्थः सिध्येत्, तथाऽपि सङकेतरूपंव गौाह्या, गोपर्याय-धेन्वादीनां गोविकार-दुग्ध-घृतादीनां च सङकेत-रूपतया मन्त्र-वर्णेषु प्रयोग-बाहुल्यात्। तादृशस्थलेषु सङकेतं उज्झित्वा तात्पर्यान्वेषणे लाभस्तु असत्यः शोचनीयश्च भवेत्। मन्त्र-द्रष्टार ऋषयः असम्बद्ध-प्रलापिन उन्मत्ता इति वा सिध्येत् । ’अश्वः’ बलस्य सङकेतः, अद्यतने युगेऽपि नव्यानां व्यवहारे इयदश्व-बलमिति बलप्रमाण-गणनायां आहुः । इदं च बलसङकेत-भूतत्वं अश्वस्य चिरन्तन-मिति स्मार्यम्। ’आपः’ जीवनरसः तच्छक्ति-विशेषाणां सृष्टिकार्य-स्थितानां विश्वमूलतत्त्व-शक्तीनां च सङकेतः । ’नद्यः’ ’सिन्धवः’ सर्जनपोषण-शक्तीनाम् । ’समुद्रः’ अखण्डसत्त्व-स्वरूपं, यस्मादुदेति सूर्यात्मा सत्यः। ‘पर्वतः’ पर्ववान् सानुमान् सृष्टस्य भूम्यादेर्जगतः बहु-प्रस्थस्य उपर्युपरि सानव इवावस्थितस्य सङकेतः । ‘गुहा’ रहस्य-स्थानस्य, सर्वभूत-मूलस्थान-भूतस्य हृदयस्य सङकेतः । इमानि बहिरुपस्थितानि वस्तुरूपाणि वेद-कविभिः स्वोद्दिष्टानर्थान् आविष्कर्तुं निरायासेनोपयुक्तानीति सावधानावलोकने स्पष्टं भवेत्। अकृत्रिम-धियां आदि-कवीनाम् अन्तरङ्गेषु समुद्रादीनामखण्डसत्त्व-स्वरूपादिभिः पदं कृतमिति नात्र चित्रम् । तथा च, अपरिमेयत्व-गांभीर्यादिरखण्डद्रव्य-समृद्धिर्वा समुद्रस्य, निरन्तर-वहनाप्यायनादिशीलता सिन्धूनाम्, जीवनाधारता वा अपां एवमन्येषामभितः सतां चराणां स्थिराणां वा गुणक्रिया-विशेषाः सर्गस्य मूल-तत्त्वानि सूक्ष्मगहन-प्रदेषुशे विगाह्य अन्तरे प्रकृतौ देवताकार्यविलसितानि पश्यतामृषीणाम् स्वानुभव-सदृशाः सङकेता अभूवन्। परदैवतं प्रति यात्रायां वेद-कवेः दर्शन-प्राप्तानाम् सत्यार्थानां सूक्ष्माणां असाधारणभावानां आविष्करणाय स्थूलानि सरित्समुद्र-गवाश्वप्रभृतीनि निसर्ग-सिद्धानि बिम्बानि अप्रयास-प्रवृत्तान्यासन् । तथा मन्त्रवाग्भिगूढार्थाना-माविष्करणं ऋषेः स्वोपयोगाय अन्येषां तादृशाध्वचराणामनुचराणां वा प्रयोज-नायाकल्पिष्ट। इदं च सङकेत-बिम्बानां परमं प्रयोजनम् । तानि हि स्वभावैरिष्टा-र्थान् प्रतिपाद्य विवरणमन्तरेण गाढं संस्कारमात्मनि द्रष्टरि विदधते। उत्तर-युगेषु बुद्धिप्रधानेषु साहित्याभ्युदये भ्राजमानेऽपि बिम्बैः विना प्रायो भावा-विष्कारो न घटतेऽद्यापि। तत्रापि गुणक्रियाविशेषधर्मारोपणेन रूप्य-रूपकभावं प्रतिपाद्य इष्टमर्थं बोधयन्ति कवयः। वेदे तु सङकेतरूपग्रहणेन रूप्ये रूपक-धर्मारोपस्य नास्त्यवसरः। पर्वतबिम्बप्रदर्शनमात्रेण अचलत्व-जीवनप्रवाहप्रभवत्व-बहुप्रस्थाधिरोहसानुमत्त्व-उत्तुङ्गत्वादयः अनभिहिता एव साक्षादुपस्थिता प्रभवन्ति हृदयं प्रवेष्टुम्। अपरं चेदं बोध्यम्। वेदनात्मकाद् भावादनुभव-विशेषाद्वा धीवृत्त्यात्मकं ज्ञानं (बौद्धेऽस्मदीये युग इव) न पृथक्कृतं वैदिके युगे, यत्र वेदनं बुद्धिः उभे अपि सुसंगते निरन्तरे चाभूताम्। यानि सत्यानि अवगन्तुं बुद्धिः प्रवर्तते, तानि स्वरूपावस्थितानि घनानि अनुभव-वेद्यानि भवन्ति, न पुनस्तानि केवलं वृत्त्यात्मकतया गृह्यन्ते। तस्माम् सत्यं घनं सर्वदा स्वरूपावस्थितं अनुभवैक-वेद्यं धीवृत्तिभावनाविषयभूतं च भवति । यच्च सत्यमस्माकं प्रत्यक्षं भवति, भावना-गोचरं वा, तद्वस्तुतः स्वरूपावस्थितं ज्ञेयं, तस्य बाह्य-तलमेव नः प्रत्यक्ष भवति, तस्य भावनाऽपि छायेव विदूरा मानसी वृत्तिः। यत्किमपि सत्यं प्रति आद्यानामृषीणाम् बुद्धिस्थवृत्तेः हार्द-भावस्य च सांगत्यात् भावानुभव-धीवृत्त्यो-द्वैधीभावव्यवहारस्य नासीत्प्राबल्यम्। ऋषिभिः प्रयुक्ताः सङकेताः युगपदनुभवधी-वृत्त्योर्गोचराः समपद्यन्तेति संक्षेपार्थः ।।
अथ नैक-विधाः सङकेताः। प्रत्यक्षे स्थूले जगति स्थितानां पर्वतादीनां सङकेतोपयोगित्वमुक्तम् । एषां सर्वेषां समान-वर्गता ज्ञेया। प्रायशोऽयमेव सङकेत-वर्ग: मन्त्र-दृष्टिषूपयुक्तः प्रागस्माभिः व्याख्यातः , येनावगतेन गूढार्थप्रवेश-पद्या सुगमा भवेत्। अन्य-विधाश्च सन्ति सङकेताः ये च न भवन्ति बाह्य-जगत्सम्बन्धिनः, किं तु ऋषिभिः चर्यमाणे रहस्याध्वनि लब्धाश्चार्थाः ज्ञान-चक्षुर्दष्ट: लोकान्तर-सम्बन्धिभिः बिम्बैः भाषा-स्थानीयरावेद्यन्ते। स्थूलात् जाग्रत्प्रपञ्चादुपरिष्टात् स्थितानां विपुलतरप्रज्ञाशक्ति-विलासक्षेत्रभुवां सम्बन्धिनो गहनार्थाः स्वयं ऋषि-दृष्टः बिम्ब-विशेषेराविर्भवन्ति। तस्मात् तादृशानां रूपाणामेवार्थाभिधायकत्वं सिद्धम्। तथा-विधानि रहस्यानि ऋषेश्चक्षुषः, प्रत्यक्षाणि भवन्ति। एतद्वर्गीयाः सङकेताः देवताविशेष-वर्ण-वाहन-आकृतिव्यापारादि-वर्णनपराः मन्त्रेषु लक्ष्यन्त इति बोध्यम् ।।
पुरा-युगेषु प्राचीन-मानुषवर्गेषु देवताराधन-पद्धतिः सर्वथा सङकेतरूपसमृद्धेति नास्ति संशयः। अद्यापि केचन बिन्दु-त्रिकोण-षट्कोणमण्डलादयो यन्त्रपदवाच्याः तान्त्रिकाः सङकेताः रहस्यार्थाः पूज्यन्ते अन्य पुनः पुराणागमप्रसिद्धाः त्रिशूल-शङ्ख-चक्र-गरुड-वृषादयः अद्यापि उपयुक्ता: सुप्रसिद्धाः, एतेषां सङकेतानां क्वचित् पुराणेषु विवरणं लक्ष्यते। तान्त्रिक-मूर्त्यादीनां सङकेतार्थस्तत्र तत्र व्यक्तमव्यक्तं वा सूच्यते। ईदृशां सङकेतानां पूर्वोक्तवैदिक-सङकेतानां च आधारतः प्रयोजनतश्च भेदो वर्तत इत्यवधेयम्। अस्य विषयस्य अत्रानुपयोगाद्विस्तर-भिया च एतावतैव विरम्यते। सर्वथा वेदसूक्तार्थ-विचारे सङकेतरूपार्थ-ग्रहणं न्याय्यं सुतरामुपपन्नमित्यलं बहुनोक्तेन ॥
वेद-रहस्यमधिकृत्य प्रतिपत्तव्योऽस्मत्पक्ष: सविस्तरमुपन्यस्तः। गूढार्थविवृतौ सङकेतरूप-पदार्थानां स्थानं सप्रमाणमुपपादितम् । वसिष्ठवामदेवादीनां मन्त्रदृष्ट्य एवांद्यं प्रधानं प्रमाणं वेदगूढार्थ-सिद्धान्तस्येति निरूपितम्। इतः परं वेदमन्त्र-वर्णेभ्योऽन्यत्र वेदगुप्तार्थसिद्धान्तं गूढमगूढ वा सूचयन्ति प्रोद्वलयन्ति वा प्रमाणान्य-स्मिन् खण्डे परीक्षेमहि। अत्र प्रथमं तावत् नैरुक्तानां मतमावेदयतो यास्कस्य कान्यपि वचनानि निरीक्षितव्यानि भवन्ति, प्रसङ्गतस्तस्याशयाः क्वचिदुल्लिखिता पूर्वम् । अत्र तस्याभिप्रायान् सामान्यतो देवान् मन्त्रान् ऋषीन् मन्त्रार्थ-विवरणं चाधिकृन्य सारतो व्याचक्ष्महे। वेदार्थावगमाय मुख्यमङ्गं निरुक्तमिति प्रसिद्धम् । निरुक्तं च निर्वचनं वैदिक-पदानां इति बोध्यम् । कानि तानि वैदिक-पदानि भवन्ति एषां निर्वचनाय प्रवृत्तो यास्क इति चेदुच्यते। छन्दोभ्यः समाहृतानि स्वाध्यायात्परमार्थ-विचारायोपयुक्तानि निघण्टुपद-वेदनीयानि चिरन्तनसम्प्रदाया ध्ययन-क्रमागतान्येव निर्वचन-विषयभूतानीति ज्ञेयम् । अत एव समाम्नायः समाम्नातः स ’व्याख्यातव्यः’ इति पदानां आम्नानात् समाहारं द्योतयितुं समाम्नाय-पदेनोपक्रान्तं निरुक्तम्। पद-समुदायो निघण्टुः पद-निर्वचनं निरुक्त-मित्युभयोर्विशेषो बोध्यः। तस्मान्नाम-लिङ्गानुशासनस्यामरसिंह इव न यास्को निघण्टुकारः, किं तु निरुक्त-कार इत्यवधेयम्। तत्रापि बहूनां पूर्वेषां निरुक्त-काराणां मतं आश्रित्य तदुक्तीरुल्लिखन् यथामति व्यरचयनिरुक्तग्रन्थम् । यद्यपि नैरुक्त-पक्षः प्रायः स्थूलो बहिर्मुख इत्यसंशयं, तथाऽपि यास्कोक्तिषु केचनांशाः संलक्ष्यन्ते, ये च भवेयुः अवधानभाजनं वेदरहस्य-जिज्ञासूनाम् । यद्यपि यास्कोक्तानि पदानां निर्वचनानि सर्वत्र उपपन्नानीति न शक्यं वदितुं, यद्यपि बहुषु स्थलेषु तन्निर्वचनानि निरङकुशकल्पना-साधितान्ये वेति वाच्यं, तथाऽपि तत्प्रतिपादित वेदपदानां यौगिकत्वं नैरुक्त-मतं गूढार्थचिन्तकानाममूल्यं रहस्योद्घाटन-द्वारं भवति । वेदपद-यौगिकत्व-प्रतिपादक नरुक्त-पक्षमवलम्ब्य वैदिक-धर्मस्य पुनरुद्धाराय दयानन्द-स्वामिभिः प्रवृत्तमिति स्मार्यम् । वेदगुप्तार्थ-विचारे वैदिक-पदानां यौगिकत्वं मुख्य आधार-स्तम्भ इत्ययं प्रथमोऽशोऽवधेयः। अन्यश्च भवति। वेदे वृत्तान्तान्वाख्याने देवतानां बन्धुत्वादि-वादे वा, न मुख्योऽर्थो ग्राह्यः। गौणी वृत्तिरेवाश्रयणीयेति नैरुक्तः पक्षः। इदं च गौणार्थाश्रयणमवश्यमभिमतं च अस्माकं वेदरहस्यार्थ-प्रकाशने। परं तु तात्पर्योपपादन सूक्ष्मोऽन्तरर्थो गृह्यतेऽस्माभिः, न तु बाह्यः स्थूलश्च नरुक्तैरिव। मीमांसकानामपि स्व-मतानुसारेण गौणाः शब्दा इति प्रसङ्गवशादुदाहृतं पूर्वं, इह तत् स्मार्यम् । ’स्वसुर्जारः शृणोतु नः’ (ऋग्वेद-६-५५-५) इत्यत्र व्याख्यान यास्क आह--" उषसमस्य स्वसारमाह साहचर्या-द्रसहरणाद्वा” (नि. ३-१६) अन्यत्र इन्द्रशत्रुर्व त्र इति वदन् आह-“तत् को वृत्रः ? मेघ इति नैरुक्ताः, त्वाष्ट्रोऽसुर इत्यै तिहासिकाः। अपां च ज्योतिषश्च मिश्रीभाव-कर्मणो वर्ष-कर्म जायते। तत्र उपमार्थेन युद्ध-वर्णा भवन्ति” (२-१६)। यद्यपि बाह्यः स्थूल एव भावः परिगृह्यते निरुक्त-कारेण, तथाऽपि वेदार्थ-विचारे गौणार्थाश्रयणस्याभिज्ञाः पूर्वे श्रुतर्षय इत्ययमंशोऽस्माकं मार्गदर्शीत्यनर्घमिदं तत्त्वम्॥
एवं स्थूलमर्थ मन्त्राणां ब्रुवाणोऽपि दुरूहो दैवत-निर्णयः, दुरूहो वेदार्थबोध इति मन्त्र-वर्णानुदाहरन् दृष्टान्तेन प्रतिपादयति “शाकपूणिः सङकल्पयाञ्चक्रे सर्वा देवता जानामीति। तस्मै देवतोभय-लिङ्गा प्रादुर्बभूव। तां न जज्ञे। तां पप्रच्छ विविदिषाणि त्वेति। सास्मा एतामृचादिदेशैषा मद्देवतेति" इति (नि. २-८) । अत्र यास्केनोदाहृता ऋक्-‘य ईं चकार’ इति दीर्घतमसः अस्यवांमीय-सूक्तस्था (१-१६४-३२) बहु प्रजाः कृच्छ्रमापद्यत इति परिव्राजकाः, वर्ष-कर्मेति नैरुक्ताः" इति ऋचो विवरणमारभ्य पक्षान्तर-गतं परिव्राजकीयं तात्पर्य-मुल्लिखन् नैरुक्तं स्थूलमेव पक्षमुदाहरति। कर्मपर-व्याख्यानाचार्यः सायणोऽपि अस्यवामीय-सूक्तं सर्वं अध्यात्म-परतया व्याख्येयमिति अभ्युपगच्छन् इमां ऋच-मात्मवादि-मतानुसारेण व्याख्यातवान् । यत्किमपि वा भवतु अस्या ऋचस्तात्पर्य, यास्कोक्तित इदमवगम्यते यद् देवता-स्वरूपावगमो दुर्लभः, देवता-प्रसादादेव सम्पाद्यः। शाकपूणेः प्रत्यक्षतां गतायामपि देवतायां, सा स्वरूपं न व्यवारीत्, एवं किल सा प्रोवाच--" देवताः सर्वाश्च जिज्ञासितवानसि, अहमेव सर्वदेवता, मम यथार्थं स्वरूपं ‘य ईं चकार’ इत्यस्यामृचि प्रतिपादितम् । त्वं मन्त्रवर्णपद-निर्वचनप्रवीणोऽसि, तस्मादेतस्या ऋचः सकाशान्मामवेत्यावधारय" इति। दुरूहो वेदार्थबोध इत्युक्तं इतश्च रहस्यमस्ति वेद इति स्पष्टम् ।।
तथैव यास्को वेदार्थ-निर्णयोपयोगाय बहूनां तदानींतन-पक्षान्तराणां प्रामाणि-कानां वादानखण्डयन्नुदाहरति। याज्ञिकाः, पूर्वे याज्ञिकाः, एके नैरुक्ताः नैदानाः, , परिव्राजकाः, ऐतिहासिका इत्येवमादीन् पक्षान् तत्र तत्र शंसति। अतो बहु-प्रकारो मन्त्रार्थ-व्याहारस्तत्र अध्यात्मादि-गूढार्थपक्षश्च विस्मृत-प्राय एव यास्क-निरुक्त-प्रणयनसमय इति गम्यते। यद्यप्येवं तथाऽपि ऋषीणां ऋषित्वमधिकृत्य मन्त्रप्रादुर्भाव-प्रकारं च “तदेनान् ’तदेनान् तपस्यमानान् ब्रह्म-स्वयम्भु अभ्यनार्षत्’ इत्यवोचन्निरुक्त-कारः। अन्यत्र मन्त्रार्थ-दुरूहत्वं प्रतिपादयन् द्वे ऋचौ उदाहरति—" उत त्वः पश्यन्न ददर्श वाचं उत त्वः शृण्वन्न शृणोत्य नाम् । उतो त्वस्मै तन्वं विसस्र जाये व पत्य उशती सुवासाः” (१०-७१-४)। ’उत त्वं सख्ये स्थिर-पीतमाहुः नैनं हिन्वन्त्यपि वाजिनेषु। अधेन्वा चरति माययैष वाचं शुश्रुवां अफलामपुष्पाम् ।।
(१०-७१-५) । अत्र आद्ययर्चा मन्त्रार्थावगत्यै यत्नः कार्यः, अर्थावबोधशून्यः स्वाध्यायवान् स्थूलमेव मन्त्रार्थं पश्यन्नपि अन्ध इव भवति, तथा मन्त्रशब्दं शृण्वन्नपि मन्त्रशक्ति-प्रबोधनाक्षमः बधिर इव भवति। यस्तु विज्ञः दृष्टिश्रुति-सम्पन्नः मन्त्ररहस्यं साक्षात्कर्तुमधिकारी भवति, तस्मै ऋगात्मिका वाक् स्वयंप्रकाशा भवति, यथा जाया पत्ये स्वं वपुरर्पयति तथेति उपमयाः प्रतिपादयति। एवमर्थावगतिरवश्या, न चेत् ‘स्थाणुरयं भारहर’ इति अनर्थज्ञो निन्दास्पदं भवतीति उपपादयति। अन्ययर्चा इदमवगम्यते। अस्याः दुर्गाचार्य-व्याख्यानमनुसृत्य पदार्थान् अभिधाय तात्पर्य प्रदर्शयामः। ’उत त्वं सख्ये स्थिरपीतमाहुः’ इति। उत त्वं एकमपि सख्ये देव-सख्ये देवानां समान-ख्यानतायां देवसायुज्य इत्यर्थः। “यां यां देवतां निराह तस्यास्तस्यास्ताद्भाव्यमनुभवति’ इति उत्तरत्राह यास्कः। तदत्र अनुसन्धेयम् । कमिति आहुः ? स्थिर-पीतं इति । अप्रच्यवन-धर्माणं विज्ञातार्थं इत्यर्थः। क एवमाह ? इयमेव वाक् ऋक्संज्ञिका। ’नैनं हिन्वन्त्यपि वाजिनेषु’ एवं वागर्थज्ञं बलवत्स्वपि वाग्-ज्ञेयेष्वर्थेषु, दुर्जेयेषु दुरवघटनीयेषु समुद्रपिहित-रत्नसन्निभेषु देवतापरिज्ञानादिषु व्याकर्तव्येषु अन्ये अनुगन्तुं न शक्नुवन्ति। उत्तरेणार्धर्चेन अविद्वान् निन्द्यते। एष : अविद्वान् अधेन्वा मायया चरति, अस्मै एषा वाग्धेनुः कामान् न दुग्ध। यः अफलां अपुष्पां वाचं अन्य भ्यः सकाशात् श्रुतवान्, अध्ययनादृते नास्ति किमपि मृग्यमिति शब्द-मात्रं श्रुत्वा दृढग्रहेणावस्थितो भवति, तस्य अपुष्पा अफला च वाग्भवति ।।
अत्र यास्क: “याज्ञ-दैवते पुष्प-फले याज्ञ-दैवते पुष्प-फले देवताध्यात्मे वा” इत्याह। अत्र निरुक्त-व्याख्यातार आहुः-- यज्ञे भवं ज्ञानं, यानं, देवतासु भवं दैवतम् । आत्मन्यधि यद्वर्तते तदध्यात्मम् । यज्ञ-परिज्ञानं देवता-परिज्ञानं आत्म-परिज्ञानं च। एतदेव समस्त-वेदप्रतिपाद्यम्। तत्र यद्यभ्युदय-लक्षणो धर्मोऽभिप्रेयते तदा दैव-तार्थत्वाद्याज्ञं दैवतं फलम्। फलार्थं हि पुष्पं भवति पूर्वम् यदि पुननिःश्रेयस-लक्षणो धर्मोऽभिप्रेयते, तदोभे याज्ञ-दैवते पुष्पत्वमेव बिभृतः । दैवते हि तदर्थत्वा-द्याज्ञमन्तर्भूतमेवेति दैवतं पुष्पं अध्यात्मं फलम्’ ।।
सर्वथा त्रिविधं परिज्ञानं अधियज्ञ-अधिदैवत-अध्यात्माख्यं मन्त्रवर्णेभ्यो लब्धव्यं इति यास्को मन्यते। अविस्पष्टार्थाश्च मन्त्रा इति चेन्नेष स्थाणोरपराधो यदेनमन्धो न पश्यतीत्याह। अन्यश्च स्व-कालिकमैतिचं स्मरति निरुक्त-कारः । ऋषयः साक्षात्कृत-धर्माण: अवरेभ्योऽसाक्षात्कृत-धर्मभ्यः उपदेशेन मन्त्रान् सम्प्रादु-रिति। उपदेशेनेत्याह। अत्र वेदरहस्य-निर्देशकं कमपि चिरन्तनं गूढसम्प्रदाय-मेवाभिप्रैतीति ज्ञायते। अत एव तस्यास्तपसा पारमीप्सितव्यमिति व्याहरति ग्रन्थस्यान्ते। इतश्चास्ति रहस्यं वेद इति असन्दिग्धम् ।।
अथ मन्त्र-रहस्य इव देवता-रहस्येऽपि श्रद्धा यास्कस्येति प्रागुदाहृताभिः तदुक्तिभिः अवगतं भवति। अन्ते च देवता अधिकृत्य तदुक्तयो वेद-गुप्तार्थ-सिद्धान्तस्यानुकूल्य-सम्पादिका इत्यवधेयम् । तथा चाह--" माहाभाग्याद्देवताया एक आत्मा बहुधा स्तूयते, एकस्यात्मनोऽन्ये देवाः प्रत्यङ्गानि भवन्ति। इतरेतर-जन्मानो भवन्तीतरेतर-प्रकृतयः कर्म-जन्मान आत्म-जन्मान आत्मैवैषां रथो भवति, आत्मा अश्वाः, आत्मा आयुधं, आत्मेषवः, आत्मा सर्वं देवस्य देवस्य” इति (७-४)। एवं यास्कः पक्षान्तराणि प्रामाणिकत्वेन यथावसरमुदाहरन्नपि मन्त्रेभ्य-स्त्रिविधपरिज्ञानं प्रतिपाद्य अध्यात्मपक्ष-पारम्यं अभ्युपगच्छतीत्यवधेयम्। इदं च प्रोद्वलयति वेदरहस्यार्थ-सिद्धान्तम् ।।
अथ च साध्वेवेदं यत्प्रामाणिकतया शंसति पूर्वेषां नैरुक्तेतरपक्षाणां वा वचनानि यास्कः, तथाऽपि नासौ सतृणाभ्यवहारी। यत्र माननीयेष्वपि पूर्वेषां वचनेषु असाधु पश्यति, तत्र निःशकं दोषं दर्शयति । अत्रैकमिदं निदर्शनं भवति--"वनेन वायो न्यधायि" (ऋ-१०-२६-१) अस्यामृचि ‘वायः’ इति एकं पदं द्विधा कृतं पदपाठ-कारेण तदसाध्विति आह--"वेति च य इति च चकार शाकल्यः। उदात्तं त्वेवमाख्यातं अभविष्यत्, असुसमाप्तश्चार्थः (नि. ६-२८) इति। ऋक्संहिता-पदपाठकारः शाकल्यः। यद्यप्येवं वेद-पदपाठकारेऽपि दोष-दर्शनं प्रयुज्यते, तथाऽपि विशृङ्खलत्वं नेष्यते, यन्मन्त्राणां परमं प्रामाण्यमभिमन्यते परं तु यथा मन्त्रान् प्रमाणदृष्ट्या पश्यति, तथा ब्राह्मणानि तत्र तत्रोदाहरन्नपि नाद्रियते। तथा च दैवतकाण्डे वैश्वानर-प्रस्तावे “बहुभक्ति-वादीनि हि ब्राह्म-णानि भवन्ति इत्याह (नि. ७-२४)। भक्तिर्नाम गुण-कल्पना येन केनचित् गुणेन ब्राह्मणं सर्वं सर्वथा ब्रवीति तत्र तत्त्वमन्वेष्यमेव भवतीति यास्क-व्याख्या-तारः। तस्मात् सविचारमेव पूर्वेषां वचनानि परीक्ष्य परिग्राह्याणीत्येवमर्थकानि निरुक्तकारवाक्यानि स्मर्तव्यान्यस्माकं वेदरहस्यार्थ-विवरणप्रसङ्ग। इयानुपकारको ऽस्माकं यास्क इति प्रदर्शितम् । इतश्चास्ति रहस्यं वेदे मागितव्यं, प्रकाशयितव्यम् ।।
बहूनां ब्राह्मण-वचनानां चाटुकार-वचनत्वेनाप्रामाण्यं यथा यास्क: पश्यति तथा शौनकीय-बृहद्देवता यास्कोक्तिषु दोषं दर्शयति --" पदमेकं समादाय द्विधा कृत्वा निरुक्तवान् । पुरुषादपदं यास्को वृक्षे वृक्ष इति त्वृचि ॥” इत्यादिभिः । (बृहद्दे वता-२.१११-११६)। यास्क इव बृहद्देवताऽपि मन्त्रार्थविवरणे मत-भेदानाह। तत्राप्यात्मवादि-पक्षमुदाहरति । निदर्शनाय पञ्चजन-चर्चा अत्रोदाहरामः-(७. ६७-७२)
शालामुख्यः प्रणीतश्च पुत्रो गृहपतेश्च सः । उत्तरो दक्षिणश्चाग्निरेते पञ्चजनाः स्मृताः ।।
मनुष्याः पितरो देवा गन्धर्वोरगराक्षसाः । गन्धर्वाः पितरो देवा असुरा यक्ष-राक्षसाः ।।
यास्कोपमन्यवावेतान् आहतुः पञ्च वै जनान् । निषाद-पञ्चमान् वर्णान् मन्यते शाकटायनः ।।
ऋत्विजो यजमानश्च शाकपूणिस्तु मन्यते । होताध्वर्युस्तथोद्गाता ब्रह्मा चेति वदन्ति तान् ।।
चक्षुः श्रोत्रं मनो वाक् च प्राणश्चेत्यात्मवादिनः । गन्धर्वाप्सरसो देवा मनुष्याः पितरस्तथा ।।
सर्पाश्च ब्राह्मणे चैव श्रूयन्ते तिरेयके । ये चान्ये पृथिवीजाता देवाश्चान्येऽथ यज्ञियाः ।।
एवं षड्भिः श्लोकः पञ्चजनशब्दतात्पर्य-विकल्पानुपन्यस्यति । अनेन निरुक्तबृहद्देवतादिभ्यः पूर्वं अध्यात्मादि-रहस्यवादिनां मन्त्रार्थविवरणं पक्षान्तर-विवरणेभ्यो विभिन्नं विदितचरमिति गम्यते। इतश्चास्ति वेदे रहस्य, यस्याधिगमः सङ्केतगुप्तार्थ-पक्षावलम्बनेन सिद्धो भवतीति वयम् ।।
प्रागुक्तं ब्राह्मणान्येव यज्ञस्य सङ्केत-रूपतां प्रतिपादयन्तीति। इतश्च वेदे रहस्यं अस्तीति प्रत्ययो ब्राह्मणेषु स्पष्टं दृश्यते। न चेत् “यजमानो वै यूपः" इत्याद्याः सङ्कताः नाभविष्यन्। अत्र दीक्षिष्यमाणस्य यजमानस्य अञ्जनेन समर्धनं ततः प्राचीनवंशप्रवेशनं चाधिकृत्य शरीरस्थस्यैव दीक्षितस्य यजमानस्य नव्यजन्मसम्पत्तिः भवति इत्येवमर्थकानि वाक्यानि ब्राह्मणान्याहुः। तथा च ऐतरेयिणः “पुनर्वा एतं ऋत्विजो गर्भं कुर्वन्ति यं दीक्षयन्त्यद्भिरभिषिञ्चन्ति" इति प्रकृत्य “शुद्धमेवैनं तत्पूतं दीक्षयन्ति दीक्षित-विमितं प्रपादयन्ति। योनिर्वा एषा दीक्षितस्य यद्दीक्षित-विमितं योनिमेवैनं तत्स्व प्रपादयन्ति” (१-३) इत्या-मनन्ति । दीक्षित-विमितमित्यत्र प्राचीनवंशप्रवेशन स्वकीय-योनिप्रवेश इति सायण-भाष्यम् । अन्यत्र “आहुतिभ्यः सम्भूय हिरण्यशरीरः स्वर्गं गच्छति’ इत्युक्तम् । अग्निरेव देवयोनिरिति च। अन्यच्चेदं प्रसक्ति-वशादुदाहर्तव्यम्। याज्ञिकपक्ष-परमाधारभूतानि ब्राह्मणान्येव अध्यात्मादि-रहस्यविज्ञानं विना नैव सिध्यति देवता-सायुज्यं स्वर्गारोहो वेत्युपदिशन्ति। तथा च शतपथब्राह्मणम् --" तदेष श्लोको भवति । विद्यया तदारोहन्ति यत्र कामाः परागताः। न तत्र दक्षिणा यान्ति नाविद्वांसस्तपस्विन इति न हैव तं लोकं दक्षिणाभिर्न तपसाऽनेवंविद् अश्नुत एवंविदां हैव स लोक: (१०. ५. ४-२)। प्रथितेषु कर्मकाण्ड-ग्रन्थे-वैवमध्यात्मविद्या-रहस्यानि तत्र तत्र घोषयत्सु, किमु वक्तव्यं ज्ञानकाण्डमुद्रया प्रथिता आरण्यकोपनिषदः वैदिकाध्वरस्य परमार्थं अन्तर्यजनपरमेव व्याचक्षत इति ? “तस्यैवं विदुषो यज्ञस्यात्मा यजमानः श्रद्धा पत्नी शरीरमिध्मं” इत्या-दीन्यारण्यक-वचनान्यत्र द्रष्टव्यानि भवन्ति ।।
अथ चेदं वक्तव्यमुपनिषद्-ग्रन्थानधिकृत्य। यद्यपि औपनिषदर्षयस्तपोनिष्ठाः सत्य-जिज्ञासया ब्रह्मावगतये स्वतन्त्रतया प्रवृत्ता इति निरूढः प्रत्ययः प्रायो न्याय्य इति अभ्युपगच्छामः, तथाऽपि मन्त्र-वर्णा अध्यात्मविद्यादि-रहस्यगभिता इति विदितं तेषाम् । अत एव स्वीयानि दर्शनानि तदाधारेण प्रतिपादितानि तत्त्वानि तत्र तत्र ऋग्भिः, पुरातनर्षि-दृष्टिभिः दृढीकुर्वन्ति। तदृचाऽभ्युक्तम्’ ’तदुक्त-मृषिणा’ इत्यादीनामौपनिषद-वाक्यानामिदमेव तात्पर्यम्। क्वचिदुपनिषदुपदिष्टा-नामर्थानां साक्षादृङ-मूलकत्वं स्पष्टं लक्ष्यते। वेदरहस्य-दशिभिररविन्द-श्रीचरण-रत्रकं निदर्शनं दर्शितम्। तदिदमाचक्ष्महे-“हिरण्मयेन पात्रेण’ इत्यादीनां ईशावास्योपनिषत्-पङक्तीनां ’ऋतेन ऋतं अपिहितं’ (ऋग्वेद-५-६२-१) इति आत्रेयस्य श्रुतविदो मन्त्र-दृष्टश्च समानोऽर्थ इत्यत्रोपपाद्यते। प्रथमं ऋचं पदपाठ-क्रमेणोदाहृत्य व्याख्यास्यामः। ततः परं उपनिषद्वाक्येन ऋगर्थ-सङ्गति प्रदर्श-यिष्यामः-
ऋतेन ऋतं अपिहितं ध्रुवं वां सूर्यस्य यत्र विमुचन्ति अश्वान्। दश शता सह तस्थुः तदेकं देवानां श्रेष्ठं वपुषां अपश्यम् ।। पदार्थ विवरणम्-सूर्यस्य’ सर्व-प्रेरकस्य परमस्य देवस्य सवितुरिति यावत्। ’ऋतं’ स्वरूप-भूतं ऋतेन’ विश्वात्मकतयाऽवस्थितेन अपरार्धपदवाच्य-त्रैलोक्यरूपेण अवरेण सत्येन ‘अपिहितं’ आच्छादितं अपश्यं इति सम्बन्धः ’यत्र’ यस्मिन् परमे सत्ये ’वां’ युवयोः मित्रावरुणयोः स्थानं ’ध्रुवं’ स्थिरं नित्यं वा भवति तदित्यर्थः, यत्र ’अश्वान् विमुचन्ति’ किरणान् व्यूहीकृत्य व्यवस्थापयन्ति । यत्र च ’दश-शता’ सहस्र-संख्याकाः रश्मयः, सह तस्थुः सम्भूय एकत्र स्थिताः। ‘देवानां वपुषां श्रेष्ठं तद् एकम्’ देवता-तनुबन्धानां वपुष्मतां देवानां वा वरेण्यं कल्याण-तमं रूपं विश्वाध्यक्षं विश्वातीतं च ’तत्’ ऋषिषु प्रसिद्धं तत्पद-वाच्यं ’एकम्’ अद्वितीयं जाज्वल्यमानं दुर्दर्श सत्य-स्वरूपं अपश्यं इति --" परमं सत्यम्। सम्बन्धः॥
अत्रेदमवधेयम्-- वां’ युवाभ्यां स्थितं इति सायणः । ‘वां’ युवयोः स्थानमिति वयम् । उभयथाऽपि अध्याहार इष्यते। मित्रावरुणयोः स्थानं सूर्य-मण्डलमित्यपि निर्विवादम्। ’ऋतेन’ उदकेन आच्छादितं ’ऋतं’ सूर्यबिम्बं ऋषिरहमपश्यमिति ब्रूत इति सायणः। परमे व्योमनि अक्षरपादवाच्ये चिद्-घने भ्राजमानं सूर्यपद-सङ्केतितं तत्पद-वाच्यं अद्वितीयं परं सत्यं वरेण्यं भर्ग:’ ’तद्विष्णोः परमं पदम्’ ’सर्वधातमम् श्रेष्ठम्’ इति मन्त्रदृष्टिषु महितं ज्योति-रपश्यमित्याह ऋषिरिति वयम्। ’अश्वाः’ दश शतानि रश्मय इति सायणः अभिमतमेवेदमस्माकम् । परं तु सूर्याश्वान् मन्देहादिभिरसुरैः निरुद्धान् स्तोतारः स्तुतिभिविमोचयन्तीति गाथा-वादस्तात्पर्यमाह सायणः। रश्मिपदोपलक्षित-सत्य-ज्योतिष्प्रभाणां व्यूहनं समूहनं च विमोचन-सहस्थान-आख्यानाद् अवगन्तव्ये इति वयम् । ’देवानां वपुषां’ इत्यत्र वपुष्मतां इति मत्वर्थ-लक्षणा सायणस्य अपि अभिमता। ’ऋतेन ऋतम्’ इत्यत्र कथमिदं ऋतद्वयमुच्यते ? ब्रूमः । ऋत-सत्य-पदयोरविशेषेण लोके प्रयोगः वेदेऽपि क्वचिद् दृश्यते । वस्तुतस्तु विशेषो ग्राह्यः । यद् ध्रुवं परं सत्स्वरूपं तत् सत्यपदवाच्यं भवति। यत् प्रत्यक्षं सत्यादाविष्कृतं सत्यानुरुद्धं सत्यानुरोधेन प्राप्तसत्ताकं सत्य-प्रतिनिधीभूतं वा तद् ऋतपदवाच्यं भवति। अस्यामृचि ऋत-पदं सत्यपरमेव व्याख्यातम्। उभयमपि ऋतं सत्यमेव भवति। एकं परं सत्यं परार्ध-गतं परमव्योमशब्दव्यवहार्यं ध्रुवम्। तच्च सत्यं अवरेण सत्येन अपरार्ध-गतेन अपिहितमित्युक्तम् । अत्र मेघ एव पिधानं भवति सूर्यस्य, तदपाये सूर्यमपश्यदृषिरिति सायणः। मेघापाय सूर्य-दर्शनस्य ऋषित्वं नापेक्षितं, सामान्यचक्षुष्मत्त्वमेवेष्यते। एवंविध-व्याख्यानबलादेव साधवो वेदर्षयः सर्वसाधारण-सूर्यदर्शनेऽपि किमपि विचित्रं पश्यन्तो मुह्यन्ति देवानां प्रिया इति आधुनिक-प्रवादश्चेत्, किमत्र चित्रम् ?
ऋतस्य सृष्टि-गतेन अवरेण सत्येन इतः परस्तात् स्थितं उत्तमं ध्रुवं सत्यं आवृतं, अस्य अपावरणे तस्य परस्य साक्षात्कार इति स्पष्ट एव भवति भावः। मित्रा-वरुणयोः स्थानं सूर्य-मण्डलं इति स्थूल व्याख्यानं सायणस्य। उभयोः सत्य-रक्षकत्वं सत्य-धर्मत्वं परमव्योमवर्तित्वं च उद्घोषयन्ति मन्त्रवर्णाः । गोपावधि तिष्ठथो रथं सत्यधर्माणा परमे व्योमनि’ (ऋग्वेद-५-६३-१) इत्येवं-जातीयकर्मन्त्रमित्रा-वरुणयोनित्य-सत्यसूर्यात्मत्वं अवगन्तव्यम् । ऋतेनेति ऋगियं व्याख्याता। सायणीया व्याख्या-धोरणी किञ्चित् प्रदर्शिता अस्मदीया च । ऋचोऽस्यास्तात्पर्यमवबुध्य औपनिषदर्षिः अगूढया भाषया स्पष्टमाह-हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम् । तत् त्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये ।। पूषन्नेकर्षे यम सूर्य प्राजापत्य व्यूह रश्मीन् समूह तेजो यत्ते रूपं कल्याणतमं तत् ते पश्यामि । योऽसाबसौ पुरुषः सोऽहमस्मि ॥’ इतीशोपनिषद्वाक्यपङक्तयः । बढ्च-मन्त्रेण उपनिषन्मन्त्रस्य सङ्गतिरिह दर्शयिष्यते ।
ऋतेन’ (अवरेण ) वेदे, ’हिरण्मयेन पात्रेण’ उपनिषदि। अवरत्वेन पिधायकत्वेऽपि सत्यत्वात् भास्वर-हिरण्मयत्वं पिधानपात्रस्यत्यवधेयम् ।।
’ऋतं अपिहितम्’ वेदे, ‘सत्यस्य मुखं अपिहितम्’ उपनिषदि ‘वपुषां श्रेष्ठं’ वेदे, ’कल्याण-तमं रूपं’ उपनिषदि । तच्च तेजः परं ज्योतिरस्मात् परस्ताद् ध्रुवं ज्ञेयम् ।।
’तद् एकम्’ वेदे, ’सोऽहमस्मि’ उपनिषदि ।।
’दश शता’ रश्मय इति वेदे, (सायणोऽपि तथा व्याचष्टे) ’रश्मीन् इत्युपनिषदि विस्पष्टमुक्तम् । ’विमुचन्ति’ वेदे, ‘व्यूह’ इत्युपनिषदि ‘सह तस्थुः वेदे, ’समूह’ इत्युपनिषदि। चिद्घनसत्य-ज्योतिर्मयः परमः पुरुषः सूर्यशब्द-सङ्कतितः सर्वदा वेदे, प्रायशस्तथैवोपनिषत्स्वपीति बोद्धव्यम्। तदलमिदमेकं निदर्शनं इदानीम् । एतादृशानि अन्यानि च निदर्शनानि सन्ति, यैरुपनिषत्सु प्रतिपादितानां तत्त्वानां ऋग्वेद-मन्त्रः साक्षात्सम्बन्धः शक्यो निरूपयितुम् । वेद-मन्त्रानधिकृत्य कर्मपर-व्याख्यातुर्याज्ञिक-धौरेयस्य सायणस्य यादृशं ज्ञानं तद्व्या-ख्याने लक्ष्यते, तादृशादपि सूक्ष्मतरं महीयो यथार्थं च ज्ञानं उपनिषत्तत्त्व-दर्शिन ऋषेर्लक्ष्यत इति स्पष्टम्। किमु वक्तव्यं अधुनातन-पाश्चात्यपण्डितानां तदनु-सारिणां वा ज्ञानात् विशेषतः प्रशस्यतरं च ज्ञानमौपनिषदर्षीणां इति ?
इतश्चास्ति रहस्यं वेद इत्यसन्दिग्धम् ।।
अथ पुराणान्यपि वेद-प्रशंसापराणि सर्वाणि वेदार्थस्योपबृहणानि इति । ’इतिहास-पुराणाभ्यां वेदं समुपबृहयेत्’ ’पुराणं नष्ट-शाखस्य वेदार्थस्योप-बृहणम्’ ’आख्यानं कथितं भूप पुराणं वेद-सम्मितम्’ इत्येवं-जातीयकर्महा-भारत-पुराणेतिहास-वाक्यैरवगम्यते। वेदेषु श्रूयमाणानां वृत्तान्तान्वाख्यानानां गूढार्थमेव स्पष्टमाह महाभारतम् । क्वचिदाख्यानस्य वैदिकस्य गूढार्थो विस्पष्टो लक्ष्यते महाभारते। पूर्वेभ्य ऋषिभ्यः यथा-श्रुतं वृत्रवध-रहस्यं युधिष्ठिराय व्यासः प्राह। इमाश्च पङक्तयोऽश्वमेध-पर्वणि लक्ष्यन्ते--(अ. ११ श्लो. ७-२०) ’ततो वृत्रं शरीरस्थं जघान भरतर्षभ। शतक्रतुरदृश्येन वज्रणेतीह नः श्रुतम् ।। तत्रैव ‘इदं धर्म्य रहस्यं च शक्रेणोक्तं महर्षिषु। ऋषिभिश्च मम प्रोक्तं तन्निबोध जनाधिप ।’ इति। वज्रं विवेक इति व्याख्याता नीलकण्ठः, तम एव वृत्र इति चाह-’रथन्तरेण साम्ना तं वसिष्ठः प्रत्यबोधयत्।’ (श्लो १९-)। रथं मायाख्यं विग्रहं तरतीति रथन्तर-पदार्थं व्याचष्ट नीलकण्ठः। रथन्तरेण साम्ना वसिष्ठः प्रत्यबोधयदित्युक्तम् । यः को वा भवतु रथस्य सङ्केतार्थः । स नेह विचार्यते। सङ्केत एवेति तु यन्मन्यते व्याख्याता तदेवावधेयम्। महा-भारतमपि इदं सर्वं वृत्र-चरितं रहस्यमित्याह। तदपि लक्षणीयम् । अन्यत्रानु-शासन-पर्वणि (अ. ८४ श्लो. ४७-४८) मेषादीनां सङ्केतार्थत्वं प्रतिपाद्यते--’अजोऽग्निवरुणो मेषः सूर्योऽश्व इति दर्शनम् । कुञ्जराश्च मृगा नागा महिषा-श्चासुरा इति ॥ कुक्कुटाश्च वराहाश्च राक्षसा भृगुनन्दन।’ इत्येवंव्यक्तीनि वाक्यानि वेदगुप्तार्थसङ्केतरहस्यावगतये महाभारतकार-कृतपरिश्रमस्य फल-भूता-नीत्यलं परमुक्तेन ॥
अध्यात्मविद्यादि-रहस्यमस्ति वेद इति सप्रमाणमैतिह्यं निरूपितम्। सारतः स्थाली-पुलाकन्यायेन पुराणेतिहासेभ्यः निरुक्तादि-ग्रन्थेभ्यस्तथा आरण्यक-सहित-ब्राह्मणेभ्यः मन्त्र-वर्णेभ्यश्च प्रमाण-प्रपञ्चः प्रदर्शितः। अत्रान्यो मुख्यः प्रश्न: परीक्षामपेक्षमाणोऽवशिष्यते। वेदर्षिभ्यः परं अस्माकं प्राक् च अन्तरे द्राघीयसि काले अपि न कोऽपि वेदरहस्यविज्ञः रहस्याविष्काराय वेद-व्याख्यानं न्यबध्नात् ? सरलमस्योत्तरं वचो भवति। तथाविधं गुप्तार्थ-प्रकाशकं व्याख्यानं न दृश्यत इत्यसंशयम्। तावता नैवास्ति रहस्यं, अस्ति चेत् तद्विवरणं वर्तेत वेति नैवं चोद्यम् । सायणात्पूर्वं सम्पूर्ण वेद-व्याख्यानं नैव अलक्षीति हेतोः वेदानां कर्म-परत्वमैतिह्यं नैवासीदिति को वा ब्रूयात् ? एवं वेदरहस्य-विवरणमध्यात्म-परं व्याख्यानं नाभूदिति हेतोः रहस्यार्थपरमैतिचं नासीदिति न वक्तुं युक्तम्। अपि तु, रहस्यार्थपरव्याख्यानस्य प्रातिकूल्यं कर्मपारम्य-प्रसिद्धौ द्रष्टव्यम् । अत्र सायण-व्याख्यानैकप्रत्ययनेय-बुद्धितैव वेदगुप्तार्थ-विचारप्रतिकूलत्यवगन्तव्यम् । रहस्यार्थ-पक्षे चिरन्तने विस्मृतेऽपि तन्निर्देशकं ऐतिह्यं तु जाग्रदसन्दिग्धमिति प्रमाण-पूर्वक प्राक् प्रदर्शितम्। तन्न पुनर्वक्तव्यम्। एवमपि न कोऽप्यासीद्वेदानामध्यात्मपरत्व-पक्षस्योज्जीवनाय प्रवृत्त इति न शक्यं वदितुं आचार्यमध्व-ग्रन्थेषु जाग्रत्सु, यत् सायणात् किञ्चित्पूर्वं आनन्दतीर्थ आचार्य ऋङमन्त्र-तात्पर्य-परिग्रहस्य प्रकारोप-प्रदर्शनाय ऋक्संहितायाः प्रथममण्डलीयानि चत्वारिंशत्सूक्तानि व्याचख्यौ । वैदिक-धर्माचरणे कर्मानुष्ठानस्यावश्यकतया कर्मपर-व्याख्यानं मन्त्राणां साध्विति, कर्मकरणमेव मन्त्राणां मुख्यं तात्पर्यमिति मतमसाध्विति च मध्व आचार्यो मन्यते। मन्त्राणामध्यात्मपरोऽर्थो मुख्यः, सर्वेषां वेदानां विष्णुपदप्राप्तिरूपपरम-पुरुषार्थे तात्पर्यमिति च प्रतिपादयति आचार्यः । लघु-विस्तरं माध्वमृग्भाष्यम् । विरलान् मध्वसम्प्रदायपण्डितानन्तरा प्रायशो वेद-विचारिणामविदितमेव तादृशं असमग्रमपि अस्त्येव वेद-भाष्यमिति। तदनुसारिणा महानुभावेन श्रीराघवेन्द्र-स्वामिना योगीन्द्रेण आचार्यस्य भाष्यमनुसृत्याशयान् विशदयन्ती मन्त्रार्थमञ्जरी नाम व्याख्या निबद्धा। अग्न्यादिदेवता-परतया तदन्तर्गतपरदेवताभूत-विष्णुपरतया अध्यात्मपरतया च ऋचो व्याख्येयाः किल । यद्यपि तदुक्त-त्रिविधार्थप्रकार-परीक्षाय न वयं प्रवृत्ताः स्मः, तथाऽपि कथमर्थ-त्रयं ऋचां सिध्यति अस्मिन्नर्था-विष्कार-नय इति समासतो ब्रूमः । आवश्यक-स्थलेषु मन्त्रार्थमञ्जरी-वाक्यान्येव उद्धृत्योदाहरिष्यामः –
" द्विविधा मग्न्यादि-शब्दाः। नीरसंवलित-क्षीरवत्, अय:पिण्ड-समारूढ-वह्निवच्च। अग्न्यादि-जीवचिता संवलितं यद् भगवच्चिद्रूपं विशिष्टं सपिण्डम् तद्वाचिनः केचित्। केवलशुद्ध-चिद्वाचिनः केचित् । शुद्ध-चिद्वाचिनोऽपि क्वचित् भगवच्चिद्वाचिनो जीव-चिद्वाचिनश्च इति द्वेधा। तत्राद्याः ‘अग्निमीळे’ इत्यादौ प्रसिद्धाग्न्यादि-देवं विष्णुं च परममुख्य-मुख्यवृत्तिभ्यां, ’गङ्गायां मीनघोषौ’ इत्यत्र मुख्यामुख्य-वृत्तिभ्यां प्रवाहतीर-रूपार्थद्वयं गङ्गा-पदमिव, ’राजा कुवलयोल्लासी इत्यादौ रूढि-योगाभ्यां कुमुदभूवलयरूपार्थद्वयं कुवलय-पदमिव युगपदेव व्युत्पत्ति-मतः प्रत्याययन्ति ।” एवं ऋक्सूक्तमन्त्राणां कर्मसु विनियोगार्थं मन्त्रप्रतिपादिता-ग्न्यादिदेवतापरं अग्न्यायधिष्ठानभूत-विष्ण्वाख्य-परदैवतपरं च तात्पर्यं परिग्राह्यमिति श्रुतिस्मृति-पुराणेतिहास-वचनरुपपादितम् । एवं सति, विष्ण्वर्थत्वेन एवालं, किं अग्न्यादिदेवता-परत्वेनापीति चेन्नेत्याह- तेषु तेषु पदार्थेषु रूढिरङ्गीकृता यतः । प्रयोजन-बहुत्वेन तस्य तस्याविरोधतः । उपदेशादिसामर्थ्याद्विष्णौ शक्तिश्च गृह्यते। इत्यत्र अग्न्यादि-देवतास्वरूपसिद्धयादिबहुप्रयोजनाय तत्तद्देवतार्थकस्य आवश्यकत्वोक्तेः, निगम-निघण्टुव्याकरणादि-सिद्धव्युत्पत्ति-लभ्याग्न्यादि-देवतार्थ-कत्वस्य त्यागायोगाच्च।’ एवं अग्न्यादि-देवतायां मुख्यत्वं परम-देवे विष्णौ परम-मुख्यत्वं च प्रतिपादयत्याचार्यः, आह च-" न चैवमुभयत्र तात्पर्ये तात्पर्यभेदात् तन्निबन्धन-वाक्यभेदः शङक्यः। महातात्पर्यार्थस्यै कत्वात्। ’सर्वोत्कर्षे देवदेवस्य विष्णोर्महातात्पर्यं नैव चान्यत्र सत्यम् । अवान्तरं तत्परत्वं तदन्यत् सर्वागमानां पुरुषार्थस्ततोऽतः’ इति पैङ्गि-श्रुतिमुदाहृत्य पुराणवाक्यैश्च प्रोद्वलयत्येवम्--सर्वज्ञं सर्व-कर्तारं नारायणमनामयम् । सर्वोत्तमं ज्ञापयन्ति महातात्पर्यमत्र हि। सर्वेषामपि वेदानामितिहास-पुराणयोः । प्रमाणानां च सर्वेषां तदर्थं चान्यदुच्यते। इति। तस्मान्महातात्पर्यअवान्तर-तात्पर्यभेदेन अनेकार्थकत्वमुपपाद्य अग्निवाय्वादि-सूक्तानां अग्न्यादिदेवतापरं तद्दधिष्ठान-विष्णुपरमात्मपरं अन्तरर्थं अध्यात्मपरं च त्रेधा मन्त्रा व्याख्येया इति मन्त्रार्थविवरण-प्रकारश्च चत्वारिंशत्सूक्तैर्व्याख्यातैः निरूपितः । अग्न्यादि-सूक्तैर्भगवदुपासकानां अग्न्याद्यधिष्ठानेषु एव भगवतोऽनुस्मत-व्यत्वं अभिव्यज्यमानत्वं प्राप्यत्वं इति निमित्त-त्रयेण इदं अग्नि-सूक्तं इदं वायु-सूक्तमिति देवताभेद-सूक्तव्यवस्थोपपत्तिरवगन्तव्या। अथ ऋग्व्याख्याप्रकारप्रदर्श-नाय मन्त्रार्थमञ्जरी-वाक्यान्युपयुज्य ‘अग्निमीळे’ इति ऋचोऽर्थं सङक्षेपेणो-दाहराम:—
’अग्निमीळे’ इति आग्नेयं सूक्तम् । अस्य ऋषिः मधुच्छन्दाः । विनियोगो विष्णुप्रीति-द्वारा मोक्षे, अवान्तर-विनियोगः कर्मणि। अत्र विस्तर-भयाद् व्याकरण-प्रक्रिया-विस्तरान् प्रायशोऽनुक्त्वा सारत एव राघवेन्द्रस्वामिभिः प्रतिपादितानन् आचक्ष्महे-’अग्नि’ अग्रे भवं प्रथमपूज्यं प्रथम-प्रवर्तकं वा अग्नि-नामकं विष्णुं तदधिष्ठानं प्रसिद्धाग्नि वा ’ईळे’ स्तौमि। अग्निविशेषणान्येवं व्याख्यायन्ते। पुरोहितम्’ अनादितः सर्वप्राणिनामनुकूलं ’यज्ञस्य ऋत्विजम्’ जातावेकवचनं, यज्ञानां ज्योतिष्टोमादीनां कर्त तया ऋत्विङनामकेषु अध्वर्युहोतृ-उद्गातृ-प्रभृतिषु नियामकतया स्थिततया ‘तदधीनत्वात् तदर्थवत्’ इत्युक्त-न्यायेन ऋत्विङनामकं, ’होतारम्’ होतृनियामकतया विशिष्य तत्र सान्निध्यात् तदधीनत्व-न्यायेनैव होतृ-नामकं ऋत्विजं होतारं। कुरुपाण्डव-न्यायेन सामान्य-विशेष-भावादपुनरुक्तिः । ’रत्नधातमम्’ रमेः औणादिक-क्न-प्रत्यय ‘लशक्वतद्धिते’ इति ककार-लोपे अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि ङिति’ इति धातोर्मकार-लोपे ’रत्न’ इति रूपत्वात् रत्नं सुखं धत्ते इति रत्न-धाः अतिशयन रत्नधातं रत्न-धातमम् । ‘देवम्’ स्तुत्यर्थाद् दीव्यतेनिष्पन्नत्वात् स्तुत्यम् । गुणानां निरवाधिकत्वं विष्णौ, तदधिष्ठाने अग्नौ तु यथा-योग्यम् । एवमग्रेऽपि ।।
अध्यात्म-परत्वे त्वयमर्थः । ’पुरोहितम्’ सर्वानुकूलम् । यज्ञस्य ज्ञानयज्ञस्य ’ऋत्विजम्’ ऋन्विग्भूतेन्द्रियामिमानि-नियामकतया तत्र स्थितत्वेन ऋत्विङ-नामकम् । ‘होतारम्’ इन्द्रियाख्याग्निषु विषयलक्षणहविषां दातारं, विषयभोग-प्रदम् । ’अग्नि’ अङ्गं शरीरं नयति प्रेरयति--सर्वशरीर-प्रवर्तकम्। ’ईळे’ इति सम्बन्धः। अत्र अध्यात्म सर्वत्र मोक्षसाधको यः कश्चिद्यजमानो ज्ञेयः। शिष्टं प्राग्वव्याख्येयम् ॥
श्रीमन्मध्वाचार्य-ऋगर्थविवरणानुसारेणेदं पर्यवसन्नम् । अध्यात्म अधिदैवतं च मन्त्राणां तात्पर्य योजनीयम्। अध्यात्ममन्तरर्थः। आधिदैवतपरत्वे यज्ञ-परत्व-मन्तर्गतम् । अतश्च कर्मस्ववान्तर-विनियोगो मन्त्राणामुपपद्यते मुख्य-वृत्त्या । आधिदैवत-परत्वे पुनः परममुख्यवृत्त्या परमदैवतभूतविष्णौ महातात्पर्यमवगन्तव्यम् । एवमपि यास्कोक्तानि त्रीणि यज्ञ-देवता-आत्मपरिज्ञानानि वेदाल्लभ्यानीति द्वैता-चार्यप्रतिपादितेन मन्त्राणां अर्थ-त्रयेण सामान्यतः सङ्गच्छते। सर्वथा मन्त्राणां कर्मसु विनियोगः अवान्तर-प्रयोजनमात्रम्। तदनुरोधेनैव वेद! व्याख्येयाः । अध्यात्मपरव्याख्याने याज्ञदैवत-कर्मपरव्याख्यानेऽपि महा-तात्पर्य विष्णावेव पर्य-वस्यति इति श्रुति-स्मृति-पुराण-इतिहासेभ्यः सप्रमाणं सयुक्तिकं उपपादयामास पदवाक्य-प्रमाणज्ञ आर्षचक्षुःसम्पन्न आनन्दतीर्थ आचार्यः। इदमस्माभिरवधेयम् । ऋचां अध्यात्म-परदेवता-परत्वस्य प्राधान्यं केवलकर्म-परत्वस्य जघन्यत्वं च चिरन्तनार्ष-सम्प्रदायसिद्धं वेदरहस्य-निर्देशक ऐतिह्यं मध्वऋग्भाष्य मन्त्रार्थ-मञ्जर्यां च सोपपत्तिकं दृढीकृतम्। इतश्चास्ति रहस्यं वेदे, यद्वेदगुप्ताथ-पक्षा-श्रयणेन भेत्तुं शक्यमित्यलं विस्तरेण ।।
अथास्य रहस्यार्थ-पक्षस्य स्वीकारे नव्यपाण्डित्य-सम्पन्नानां इदानींतनानां पाश्चात्य-पद्यां प्रविश्य वेद-विचाराय प्रवृत्तानां परिश्रमः सर्वोऽपि विफल एवेति वक्तव्यमिति चेन्ने ति ब्रूमः। स्थूलं बाह्यार्थमाश्रित्य प्रवर्तमानस्य तेषां विचारस्य फलितं यदि समीचीनं न्याय्यं च भवेत्, तदा वेदमन्त्र-दर्शिनां देश-काल-स्थिति-स्वरूपादि-निर्णयाय प्रभवेदिति न तत्परिश्रमोऽन्तरर्थमाश्रित्य प्रवृत्तस्यास्मदीय-गुप्तार्थ-सिद्धान्तस्य प्रतिकूल इति मन्यामहे । यतो मन्त्राणां बाह्यार्थ-स्थूलतात्पर्य-सत्तामभिज्ञायैव प्रवर्तते सङ्केत-गुप्तार्थपक्षः। बाह्यार्थ एक एव मन्त्राणामिति वादे तु प्रत्यवतिष्ठामहे। इदं च सविस्तरं प्रागेव प्रपञ्चितमिति न पुनरिहोच्यते । तस्मात् प्रायः तटस्था वयं बाह्यार्थ आश्रित्य प्रवृत्तस्य परिश्रमस्य। प्राचीन-वेदर्षि-देशकालदशा-विशेषनिर्णयाय वा ऐतिहासिकवृत्तान्त-द्योतनाय वा बाह्य-पक्षं ऋजु-व्याख्यानमुपयुक्तं भवेदित्यसंशयम् । तथा च, तिलकमहाशय-निर्दिष्ट: ऋषीणां उत्तर-ध्रुवमण्डलवासः तत्कालो वा निर्णतुं शक्यः स्यात्, परम-शिवमहोदयोत्प्रेक्षितः अहि-वृत्र-स्वरूपनिर्णयो वा ।।
अथ वैदिकदेवतास्वरूप-निर्णयायत्तं वैदिकसमय-धर्ममधिकृत्य पाश्चात्य-विद्वत्सु विप्रतिपत्तयो लक्ष्यन्ते। वेदर्षयो बहू न् देवानाराधयामासुस्तस्मान्नाना-देवतोपास्तिपरा वेदर्षय इत्ये के। एकैकस्यामपि देवतायामुपासनसमये पारम्य-बुद्धिरासीदुपासकानां ऋषीणामिति तात्कालिकोपास्य-देवताविशेषपारम्यवादिन ऋषय इत्यपरे। केवलं नामभेद एव देवताभेदः, एक एव परो देव इति वेदर्षय एकेश्वर-वादिन इत्यन्ये। विश्वस्मिन् पाञ्चभौतिके जगति तत्र तत्र पदार्थेषु अभिमानि-देवताबुद्धिरासीदृषीणाम्, अत एव द्यावा-पृथिव्यौ अग्निर्वायुरादित्यः पर्जन्यो मरुत इत्येवमादयः सृष्ट्य एव देवता-धिया स्तूयन्ते, तस्मात् प्रकृति पूजका: प्रकृतिसार्वात्म्य-देवतावादिनो वेदर्षय इति केचन। एवमद्यतन-मेधाविनो वेदविमर्शका बहुधा विप्रतिपन्नाः संलक्ष्यन्ते। अत्रेदं ब्रूमः । एषां विविधानां वादानां प्रत्येकनामाधारो न विद्यत इति नोपपद्यते वदितुम् । मूलपुरुषा वेदर्षयो नैवं-विधानां मतानां अभिज्ञा इति स्मर्तव्यम्। यथा औपनिषदर्षयोऽवर-कालिक-द्वैताद्वैतविशिष्टाद्वैतादि-सिद्धान्तवादेभ्यो दविष्ठाः स्वीयानि दर्शनानि साक्षात्-कृतानि तत्त्वानि यथादृष्टं यथाश्रुतं वा प्रत्यपादयन्, तथा मन्त्र-द्रष्टार ऋषयो विशेषतोऽस्मत्कालिकैकेश्वरवादादिभ्यो दविष्ठतमा यथादृष्टं यथाश्रुतं मन्त्राना-विष्कृत्य यथावसरं देवताराधनतत्पराः पर-दैवतमाराधयामासुरित्यसंशयम् । तस्मा-ज्जगज्जीवेश्वरानधिकृत्य वेदर्षीणां मतं मतानि वा यदि परीक्षितुं प्रवर्तेमहि, तदा नैवोपसंहारः स्याद्वादानाम्। यथा वा औपनिषदसिद्धान्तमधिकृत्यावर-कालिकानां आचार्याणां तदनुसारिणां च द्वैताद्वैतादि-वादविशेषाः अद्यापि अधि तिष्ठन्ति पण्डित-लोक-विवादपाण्डित्यभद्रपीठं, तथैव स्याद्वेदानधिकृत्य ईदृशो वादः । अत्रेदं कारणं भवति। न्यायवैशेषिकादि-दार्शनिक-चिन्तकानां तत्त्व-निर्णयो लक्षण-प्रमाण-परीक्षायत्त इति निर्विवादम्। पूर्वेषामृषीणां तत्रापि वेदर्षीणामाद्यानां विलक्षणस्तत्त्वावगति-पन्थाः । तस्मात् तपोनिष्ठानां तेषां ईदृक्षया परीक्षया नाभवत् कार्यम् । यतस्तेषां साक्षात्साधनं दर्शनं श्रवणं च गुरुपरम्पराप्राप्त-दीक्षाबलात्सिद्धमभवत् । मन्त्र-वर्णानां ऋजुतात्पर्य-ग्रहणे बक्ष्यमाणाः सर्वेऽपि अर्था अवभासेरन्नित्यसंशयम् ।।
एक एव परो देवः बहुदेवात्मकतया बहूनि नामानि बिभ्रदवतिष्ठत इति मन्त्रवर्णेभ्यः सिद्धं भवति। बह्वीनां देवतानां पृथगात्मतयाऽवस्थानादेव तत्त-देवतालिङ्ग-द्वारा अमुक-दैवत्यं अमुकसूक्तं इति निर्णीयत इति हेतोः देवता-नानात्वं मन्त्र-वर्णैरेवावगम्यत इत्यसंशयम् । ऋषि-दृष्टौ एकैकोऽपि देवः परम एव नान्यः परस्माद् देवादित्यपि बहुभिः सूक्तैरुपपादयितुं शक्यम् । अध्यण्डमधि-पिण्ड वा विश्व-व्यापारेऽधिकृतानां नानादेवानां इतरेतर-प्रकृतित्वं इतरेतरजन्मत्वं वा मन्त्र-दशिभिर्दष्टं, दर्शितं चेति सूक्त-पाठेभ्योऽवबुध्यते। एक एव महानात्मा सूर्यपद-वाच्यः, यस्यैव मूर्तिभेदाः व्यक्तिविशेषा अङ्ग-प्रत्यङ्ग-भूताः तत्तगुण-क्रियोचितानि नामानि बिभ्रतो देवाः प्रतिपादिता वेदेष्विति आदिवेद-संहितायां तत्र तत्र स्पष्टमवगम्यते। तस्मादस्माकं परमं प्रयोजनं वेदाल्लब्धव्यं चेत्, तत्तन्मन्त्र-दृष्टयो यथासन्दर्भमार्ष-सम्प्रदायमवलम्ब्य शब्दतोऽर्थतश्च परमप्रमाण-बुद्धया परिग्राह्याः। यद्यपि पूर्वोक्तानां बहूनां मन्त्र-प्रतिपादितानां मतानां नास्तीतरेतर-विरोधः, तथाऽपि तेषां सामरस्य-प्रतिपादनाय नैवावश्यकी परीक्षेति ब्रूमः। का वा क्षतिर्यदि विरोध-परिहारः सामरस्य-प्रतिपादनं वा न प्रवर्तेत ? अयं ब्रह्म-कोशः, भक्त्या ज्ञानेन तपसा उपगम्याराधनीयः। नायं सूत्रग्रन्थ-तद्भाष्य-जातीयको ग्रन्थ इव पूर्वपक्षसिद्धान्त-युक्तिप्रतियुक्तिवाद-युद्धक्षेत्रं भवति । अत्यन्तपुरातनार्षदर्शन-शेवधिरयं बढचानां अध्यात्मविद्या-देवतातत्त्वादि-बहुरहस्य-रत्नानामन? निक्षेपः। असाधारण-साधन-सम्पादितानां अतीन्द्रियाणां अर्थानां चर्मचक्षुरगोचराणां विपुलानां लोकानां तद्गतानां आधिकारिक-पुरुषाणां तच्छक्तीनां स्वतः शक्ति-भूतानां व्यक्तीनां रहस्यानि अधिगम्य रहस्याध्वनि योगनिष्ठामास्थाय अधिगतवतां नः पूर्वेषां वसिष्ठ-वामदेवादीनां दिव्य-दर्शनश्रवणात्मकस्य अनितर-सामान्यस्य साक्षात्कारस्य वाङमयावतारोऽयं वेदग्रन्थः, कानि वा अन्यान्यन्तनिहितानि अस्यामत्यन्त-चिरन्तन्यां दाशतय्यां संहितायां, को वेद ? ’तस्यास्तपसा पारमीप्सितव्यम्, तस्यास्तपसा पारमीप्सितव्यम् ॥
अथ देवता-मीमांसायां वक्तव्यमिदमवशिष्यते –
तथाविधाः सन्ति मन्त्रा बहुत्र दाशतय्यां संहितायां, येषां गूढार्थ-विवरण-मन्तरेण तात्पर्यं न सङ्गच्छते बाह्यपक्षावलम्बनेऽसामञ्जस्यमेवापद्यते। अन्यच्चेदं अवधेयम् । यद्यपि नव्याः पाश्चात्यविचार-मार्गानुसारिणः सायणीय-बाह्यार्थ-पद्धतिमेवाश्रयन्ते, तथाऽपि देवता अधिकृन्य ते भारतीयप्राचीन-सम्प्रदायानुसारिणं सायणं न सर्वथाऽनुयान्ति। देवता-विषये स एव विशेषः। अस्मदीयाः पूर्वे देवानां तत्तल्लोकाध्यक्षत्वं तत्तत्तत्त्वाभिमानित्वं वाऽभिप्रयन्ति स्म। सूर्ये स्तूयमाने तन्मण्डलाध्यक्षस्तन्मण्डलान्तर्वर्ती वा पुरुषः स्तुतो भवति। एवं अग्न्यादीनां स्तुतावपि अग्न्याद्यभिमानि-देवतास्तुतिः कृता भवति। नव्यास्त्वत्र प्रत्यवतिष्ठन्ते । अग्निवाय्विन्द्र-सूर्यादीनां दृश्यब्रह्माण्डगत-पदार्थ-रूपत्वमानं अङ्गीकृत्य तत्र अधिष्ठा-नाभिमानाध्यक्षतादीन् उद्धृत्य निराकार्षुः । अत्रेदं कारणं भवति । प्राकृतावस्थानां वेद-कवीनां केवल-कल्पना सा, यया जड-वस्तुषु देवतात्वारोपणं साधितमिति तेषां मतम् । गूढार्थ-सिद्धान्तिनो वयं तु बाह्यपदार्थानां सङ्केत-रूपत्वं पश्यन्तोऽपि पृथिव्यादीनां अग्न्याद्यधिष्ठानत्वं अभ्युपगच्छामः अन्तर्बहिश्च देवानामधिकारं पश्यतो गूढार्थ-सिद्धान्तस्य अर्थाविष्कार-नये सर्वत्र अन्तरर्थस्य प्राधान्यं बोध्यम् ।।
अथ मन्त्र-वर्णानामुदाहरणेनेदं प्रतिपादयामः--यच्चेतना एव देवा अन्त-दृष्टि-गोचरा इति। बाह्यार्थ-पक्षावलम्बनेन तथोपपत्तिर्दुर्घटा। प्रधानदेवतानां इन्द्रादीनां अप्रधानत्वेन परिगणितानामपि मरुदादीनां च प्रस्तावेषु स्थूलार्थ-पक्षे पर्यवसन्नोऽर्थी न सङ्गत इति प्रदर्शयिष्यामः--’तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः। दिवीव चक्षुराततम् ॥ (१-२२-२०)। अस्मिन्मन्त्रे प्रतिपादितो देवो विष्णुः सूर्य इति व्याचक्षते। बाढम् । सूर्य एवायं विष्णुः, किं तु नासौ लौकिको भवितुमर्हति। कुतः? यत् प्रत्यहं सञ्चारे नभोमध्यं तेनाधिगतं भवति तदेव परमं पदं भवतीति वक्तव्यम्। तच्च सूरयः सर्वदा पश्यन्तीति आह। कथं खमध्यं सर्वदा सूर्य-मण्डलाधिष्ठितं भवेत्, यच्च सूरीणामेव गोचरं स्यात् ? लौकिकं चेत् सूर्याक्रान्तं पदं तद् असूरि-जनस्यापि गोचरं स्यात्, कुतः सूरिजन-गोचरमिति वक्तव्यम् ? अलौकिकोऽतीन्द्रियार्थः सूरि-जनसाक्षाद्दर्शनविषय इति असंशयम्। न चेत् काल्पनिकमिदं असम्बद्धप्रलपितं भवेत् यत् सूरयः सदा खमध्यं सूर्याक्रान्तं पश्यन्तीति। अलौकिकत्वादेव तद् धाम श्रेष्ठं दिवि समन्तात् ततं चक्षुरिव सदा पश्यन्ति सूरय इत्युक्तम् ।।
एवं जातीयकमन्यं मन्त्रं निरीक्षामहे--उद् वयं तमसस् परि ज्योतिष्पश्यन्त उत्तरम् । देवं देवत्रा सूर्यं अगन्म ज्योतिरुत्तमम् ।। (१-५-१०)। अस्यायमर्थ:-’वयं तमसः अन्धकारात् पाप्मनः परि उपरि उत् उद्गम्य उत्तरं उद्गततरं उत्कृष्टतरं वा ज्योतिः पश्यन्तः सन्तः देवत्र देवेषु देवानां मध्ये देवं द्योतमानं सूर्य उत्तमं ज्योतिः अगन्म प्राप्नुयाम ।’ अयं सामान्यार्थो मन्त्रस्य। तमः-शब्देन पाप्मा कथित इति ब्राह्मण-वाक्योदाहरणेन सायणो व्याचष्टे । तहि नायं लौकिक: सूर्यः । सायुज्यमेव उक्तमृषिणा प्रस्कण्वेनेति तुरीयपाद-व्याख्याने सायण एवाह। अस्यामृचि स्पष्टमुक्तं अतीन्द्रियार्थ-सूर्यपदवाच्यं उत्तमं ज्योतिः। यथा कथञ्चिद् व्याख्यातेनाप्यनेन मन्त्रेण बाह्यो लौकिक: सूर्यो न निर्दिष्ट इति स्पष्टम् ।।
बाह्याः सूर्यादयो भावा एव देवता इति वादो नोपपद्यत इति प्रदर्शयितुं सूर्यात्मक-विष्णुदेवताकमेकं ज्योतिःस्वरूप-सूर्यदेवताकमन्यं च मन्त्रं उदाहार्म । अथेन्द्रदेवताका ऋचः कतिचन परीक्षामहे। इन्द्र: किल त्रिलोकाधिकारिकाणां देवानां राजा मेघ-मण्डलादूर्ध्वं तिष्ठन् वृत्रपदवाच्यं मेघं वज्रेण हत्वा विसृजत्यप इति वदन्ति । यद्यपि एवंविधान् अभिप्रायान् समर्थयितुं तत्र तत्र प्रकरणात् पृथक्कृता मन्त्रा अवकाशं दद्युः, तथाऽपि बहुत्र नोपपद्यन्ते। अन्तरर्थानुसारेण तु सर्वत्र सामञ्जस्यं परिस्फुटं भवति-’दूरे तन्नाम गुह्यं पराचैर्यत् त्वा भीते अह्वयेतां वयोः’--(१०-५५-१) । अत्र ऋषिरिन्द्रं सम्बोध्य प्राह--’तद्रहस्यं ते नाम दूरे वर्तते, येनैव साधनेन द्यौश्च पृथिवी च त्वां आह्वयत’ इति । ‘महत तन्नाम गुह्यं पुरुस्पृग् येन भूतं जनयो येन भव्यम् ।’ (१०-५५-२)। ’तद् रहस्यं नाम महद् भवति, यस्मै स्पृहयन्ति लोकाः, येनैव साधनेन सर्वं जातं त्वं अजनयः, जनितव्यं च जनयति त्वं इन्द्रः’ इति स्पष्टार्थो मन्त्रः। आत्रेय-मण्डलस्थं एक मन्त्रं पश्याम:--’अवाचचक्षं पदमस्य सस्वः उग्रं निधातुरन्वाय-मिच्छन्। अपृच्छमन्यान् उत ते म आहुः इन्द्रं नरो बुबुधाना अशम ॥’ (५-३०-२) ऋषेः बभ्रोरियं मन्त्र-दृष्टिः । अयं भाव:--’तस्येन्द्रस्य दृढं रहस्यं धाम अहं अद्राक्षम् । नितरां धातारं प्रतिष्ठापकं तं कामयमानोऽहं तत्पदं अधिगतवानस्मि । कथम् ? प्रथमं अहं अन्यान् बुधान् अपृच्छम् । तैरेवं उक्तोऽस्मि, नेतारो वयं प्रबोधवन्तः सन्तः तं इन्द्रं प्राप्नुयाम’ इति। पुनश्च तदेव रहस्य, पूर्वोदाहृत-मन्त्रयोः रहस्यं नाम, अत्र तु धाम। किं तत् पदं नाम वा अभ्र-मण्डलात् किञ्चिदधिकं वोज़ वा वर्तते? मन्त्रवर्णः स्पष्टमाह प्रबोधे सति इन्द्रकामस्य इन्द्राधिगमो भवतीति । इन्द्रमत्र ‘निधातारं’ नितरां धारकमाह। किमयं काल्प-निको देवः क्वाप्याकाशे वर्तते ? किमत्र ‘बुबुधानाः’ इति प्रयोगन ऋषीणां साधारण-स्वापोत्थानमेव निर्दिष्टम् ?
अथ मरुतोऽधिकृत्य, ते चण्ड-वाता एव भवन्तु । यद्यपि मरुत्वत इन्द्रस्य भ्रातर इमे नेन्द्र इव प्रधान-देवता भवन्ति, यद्यपि विशेषतो बाह्यव्यापारा एव लक्ष्यन्ते, अत एव बाह्यार्थपक्ष-प्रोद्वलकाः-तन्मन्त्रा इत्यसंशयं स्थूल-दृष्ट्या, तथाऽपि तेषां अन्तर्व्यापारवत्त्वं पाप्मनो रक्षणं, अन्यथा गूढ-स्वरूपत्वं इत्यादीनि मन्त्रेथ्यो ऽवगम्यन्ते। अघेभ्यो रक्षार्थं अगस्त्यो मरुतः प्रार्थयते ’अघाद्रक्षत’ इति। यदि मरुतो बहिर्व्यापारा ऋषेः स्तवेन प्रसाद्यन्ते, ऋषेरावासस्थानानि अन्यानि द्रव्याणि च प्रचण्ड-मारुताघातेभ्यो रक्षितानि भवन्तु । कथं तेषां चेतन-व्यापारा पाप-नाशिनी शक्तिरन्तर्व त्तिः सम्भवेत्, यदि ते जडा: केवलं बाह्य-भावाः स्युः ? वसिष्ठस्यह मन्त्र-दृष्टिमवधत्त--’ इहेह वः स्वतवसः कवयः सूर्यत्वचः। यज्ञं मरुत आवृणे ।।’ (७-५६-११)। ऋषिराह--" भोः मरुतो देवा यूयं ’स्वतवसः’ स्व-बलेन वृद्धाः ‘कवयः’ क्रान्त-दर्शिनः ‘सूर्यत्वचः ’ सूर्य-प्रभव युष्माकं आवरकं रक्षक चर्म, तादृशेभ्यो युष्मभ्यं अहमिहैवाधुना यजनं कल्पयामि” इति। कथं इमे क्रान्त-दशिनः अत एव चेतनावन्तः केवलं बाह्य-भावाश्चण्ड-मारुता जडा भवितुं अर्हन्ति ? ’एतानि धीरो निण्या चिकेत’ (७-५६-४) इति द्वितीय-खण्डे प्रागुदाहृतेन मन्त्रेणाऽपि सूक्ष्म-दशिनो धीरस्य ऋषेरेव मरुतां रहस्यानि विदितानि भवन्तीति सिद्धम् ।।
अथ सोमः । अयं च लता-विशेषः बाह्यो भाव इत्यसंशयम्। अत्रापि याज्ञिक: सङ्केत-रूप एवायं अन्तरर्थ-गम्यस्य चिदानन्द-क्षरणस्वभावस्य देवस्येति क्वचिद्विशदं भवति मन्त्रेषु। बाह्य-पक्षे तु बहुत्र मन्त्रा असंगतार्था एव भवन्ति । आयुर्वेदे कल्पौषधित्वेन ख्यातः सोमः। सोमपान-मदोन्मत्ताः कवयो यथेच्छं सोम-वैभवं गायन्तीति निरंकुशं कल्पयन्ति नव्याः कल्पना-चतुरा :। सोमस्य चतुर्विंशति-भेदा: कथिताः सुश्रुत-संहितायां चिकित्सा-स्थाने (अ. २६)। तत्र न क्वापि तस्य मद-प्रभावो वर्णितः। विचित्रमिदं यदृषयः पानमद-लिप्सया बहुशतसंख्याकै-मन्त्रैः सोमं तुष्टुवुरिति, वस्तुतस्तु लतायाः केवलसङ्केत-रूपतामात्रम् । अन्तरर्थेनैव सर्वत्र सोम-मन्त्राणां सामञ्जस्यं लक्ष्यते--’विश्वा धामानि विश्वचक्ष ऋभ्वसः प्रभोस्ते सतः परि यन्ति केतवः। व्यानशिः पवसे सोमधर्मभिः पतिविश्वस्य भुवनस्य राजसि’ (६-८६-५) । कथमयं मन्त्रो सोमलता-परत्वेन व्याख्यातुं शक्यः ? स्वयं विचार्यतां मतिमद्भिः, अयमस्यार्थ:--विश्वचक्षः सर्वार्थ-दर्शिन् ! सोम, प्रभोः परिवृढस्य सतः ते तव ऋभ्वसः महान्तो द्रष्टारः केतवः प्रज्ञापकाः रश्मयः विश्वा सर्वाणि धामानि तेजः-स्थानानि देव-शरीराणि परियन्ति परितो गच्छन्ति प्रकाशयन्तीत्यर्थः। हे सोम, व्यानशिः व्यापनशीलस्त्वं धर्मभिर्धारकैः रसपदवाच्य-आनन्दनिष्यन्दैः पवसे क्षरसि। विश्वस्य भुवनस्य पतिः स्वामी त्वं राजसि ईश्वरो भवसि इत्ययमर्थः सायण-भाष्यानुसारेणैव प्राप्तो भवति । एतावतोक्तेनापि यदि सोमविषये सन्देहो न व्यपेतो भवेत्, अन्यो मन्त्रः संशय-च्छेदको दशम-मण्डलस्थो जागर्ति- सोमं मन्यते पपिवान् यत् सम्पिषन्त्योषधिम् । सोमं यं ब्रह्माणो विदुः न तस्याश्नाति कश्चन ।।’ (१०-८५-३)। अस्मिन् मन्त्रे वस्तुतः सोम-स्वरूपस्य निर्णयः कृतः। सामान्यतः सर्वोऽपि सोमलता-पेषणेन रसमादाय पानं कुरुते, यं वस्तु-तत्त्वज्ञाः तात्त्विकं सोमं विदुः तस्य भोक्ता दुर्लभ इति ह्यस्य ऋचोऽभिप्रायः ।।
अथोषसमधिकृत्य। उषः प्रभात-कालो बाह्य-पक्षे साध्वेव कथ्यते। किं तु तस्याः तत्त्वं अन्तरर्थ-गम्यं, नात्र सन्देहः। उत्तमं ज्योतिरिति वेद-प्रतिपादितस्य सत्यस्य सूर्यस्य साक्षात्कारात्मकाद् उदयात् प्राक् तस्य पुरस्सरा देवी सौरी प्रभा आविर्भवति। अत एव तां ’ऋतावरी’ ’सूनृता’ इति वर्णयन्ति मन्त्राः ऋतस्य रश्मि अनुयच्छमाना भद्रं भद्रं ऋतुमस्मांसु धेहि’ (१-१२३-१३) इत्यत्र सत्यस्याध्वानमनुगच्छन्ती उषसं ऋषि: कल्याणतमं दृढप्रज्ञा-बलं याचते। कथं प्रभात-कालस्येदृशं सामर्थ्य सम्भवति ? एवं अन्येऽपि देवाः मित्रो वरुणोऽश्वि-नावित्यादयः स्थूल-पक्षानुसारेण अनिर्णीत-बाह्यभावा अपि अन्तरर्थानुसारेण विस्पष्टदेवभावा इति तत्तन्मन्त्र-तात्पर्यावगाहने सुगमं भवति ।।
अथेदं निरीक्षणीयम् । एकस्यैव परस्य देवस्य सर्वे देवा बहूनि नामानि अङ्गानि व्यक्तयश्चेति प्रागुक्तम् । किमयमाशयः मन्त्र-वर्णेभ्य एव सिध्यति, उत, औपनिषद-तत्त्वविदां अक्किालिकानां व्याख्यान-बलादिति संशयः। अत्र नव्या ऋग्वेदे प्रायशो नानांदेवतावाद एव सर्वत्र, उपनिषत्स्वेव सत्यं एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म प्रतिपादितम् । यद्यपि क्वचित् एकदेवस्वरूपज्ञानं ऋषीणां लक्ष्यते, तथाऽपि तदर्वाचीन-मन्त्रेषु विशेषतः दशमे मण्डले’ इत्याहुः । अत्र ब्रूमः। नेदं तथ्यम् । बहुभ्यो मण्डलेभ्यो मन्त्रान् उदाहरामः यत्र अग्निरिन्द्रोऽन्यो वा देवः साक्षात्तदेक-स्वरूपभावेन स्तूयते ऋग्वेदे। तदेकं, एकं सत्, उत्तमं ज्योतिरिति च सूर्य-पदवाच्यं परमं सत्यं श्रूयते, यस्यैव व्यापार-भेदात् व्यक्ति-नामभिभिन्ना देवा इति च ज्ञायते। अत्र प्रथमं तावद् बहुधोदाहृतः प्रसिद्धो दैर्घतमसो मन्त्रवर्णो भवति । ’इन्द्रं मित्रं’ इत्यारभ्य ‘एकं सद्विप्रा बहुधा वदन्ति’ (१-१६४-४६) इति तृतीये पादे सारं प्रदर्शयति मन्त्रदृष्टिः ।।
वैश्वामित्र मण्डले द्वाविंशत्यूच एकस्मिन् सूक्ते--’ महद् देवानां असुरत्वं एकम्’ (३-५५) इति सर्वास्वापि ऋक्षु आवृत्त्या पठितम् । असुरत्वं प्रबलं महदैश्वर्यं एक इत्युक्तम्। अन्यत्र (३-५४-८) ’विश्वेदेते’ इति मन्त्रे ‘विश्वं एक चरन् पतत्रि विषुणं वि जातम्’ इति तुरीयः पादः । अस्या ऋचोऽयमर्थ:--द्यावापृथिव्यौ सर्वाणि जातानि विविक्तानि कृत्वा धारयते, सर्वान् देवान् बिभ्राणे अपि भार-श्रमाद्वयथां न प्राप्नुतः। यत् चराचरात्मकं विश्वमीष्ट तदेव चरं भवति पतत्रि भवति नाना-रूपतया जातं च भवति इति । अथः वामदेव्य मण्डले ’वपुषामिदेकम्’ (४-७-६) इति प्रयुक्तम् । पुनश्च ‘वपुषामपश्यम्’ इति पञ्चमे मण्डलेऽपि मन्त्रो दृश्यते (५-६२-१) । स च प्रागुदाहृतो व्याख्यातश्च तृतीय-खण्डे । ’ध्रुवं ज्योतिर्निहितं दृशये कं मनो जविष्ठं पतयत्स्वन्तः। विश्वे देवाः समनसः सकेताः एकं क्रतुं अभिवियन्ति साधु’ (६-६-५)। अयं आग्नेयो मंत्रः, अत्रापि ध्रुवं अमृतं ज्योतिः अन्तनिहितं दर्शनाय, तमेकं क्रतुं प्रति सर्वे देवाः स्वैः पथिभिः साधु यान्तीति कथितम्। वासिष्ठे मण्डले (७-३३-१०) ’विद्युतो ज्योतिः’ इति मन्त्रे ’तत्ते जन्मोतैकं अगस्त्यो यत्त्वा आजभार’ इति गीतम् । दशमे मण्डले (१०-८२-२) ’यत्र सप्त ऋषीन् पर एकमाहुः’ इति स्पष्ट-मुक्तम् । तत्रैव सूक्ते (ऋक् ६) ’अजस्य नाभावध्येकमर्पितं यस्मिन् विश्वानि भुवनानि तस्थुः’ इति मंत्र-वर्णः। जन्मरहितस्य तस्यैकस्य नाभौ सर्वे लोकाः प्रतिष्ठिता इत्युक्तं, ‘सुपर्णं विप्राः कवयो वचोभिः एकं सन्तं बहुधा कल्पयन्ति (१०-११४-५) एवं तदेकं परं सत्यमेव देवो देवानां ऋक्संहितायां गूढमगूढं वा स्तूयत इति प्रदर्शयितुं बहुभ्यो मण्डलेभ्यः मन्त्रा उदाहृताः, न केवलं दशम-मण्डलात्। इदं च तत्त्वं मनसि निधाय यदि न केवलं आग्नेयसूक्तानि इन्द्र-सोमादि-सूक्तानि च पश्यमार्थ-विचांराय, तदा असन्दिग्धं भवेदिदं यत्तदेकं सदेव सर्वेऽपि देवाः येषामेकैकोऽपि स्वसदृशं साहाय्यं विनियुज्य यजमानं नरं तदेकं परं ज्योतिरमृतं सत्यं प्रापयतीति ।।
अत्र काश्चन ऋच उदाहरिष्यामः, याभिस्तदेकमेव परं ज्योति: बहु-देवताकारभृद् वर्ण्यते---’येषामों न सप्रथो नाम त्वेषां शश्वतामेकमिद्भुजे । वयो न पित्र्यं सहः ।।’(८-२०-१३)। ऋषिः सोभरिः काण्वः मरुतो देवान् अधिकृत्याह। अयं भावः। तेषां मरुतां एक नाम भ्राजमानं समुद्रवत् पृथुलं बहूनां भोगाय पित्यं बलमिव भवतीति। अनेन मरुतामेकाधारत्वं बहूनां देवानां यजमानानां वस्तु-जातस्य वा उपकारकत्वं च द्योतिते। वालखिल्यसूक्ते (८-५८-२) ’एक वा इदं वि बभूव सर्वम् ।। इति स्पष्टम् । ‘अयमस्मि जरितः पश्य ऋतस्य एकमासीनं हर्यतस्य पृष्ठे’ (८-१००-३,४,५) । ऋषि नेम इन्द्रास्तित्वे जातशङ्ख इन्द्र आह--’ अहमस्मि स्तोतः, पश्य मम महिम्ना विश्वानि जातानि अतिक्रम्य स्थितोऽस्मि, ऋतस्योपगन्तारो मां वर्धयन्ति, ऋतं कामयमानाः समारुह्य मामुपयन्ति, अहं तु एक आसीनोऽस्मि नाकपृष्ठे’ इति। ‘ते हिन्विरे अरुणं जेन्यं वस्वेकं पुत्रं तिसृणाम् । ते धामान्यमृता मानां अदब्धा अभिचक्षते ॥’ (८-१०१-६)। अत्र देवानां व्यापार-महिम्ना यजमाने जातं महद्धनं एकमेव ज्योतिः तिसृणां मातृणां पुत्रत्वेन कीर्तितम् । ‘स सप्तधीति-भिहितः नद्यो अजिन्वदद्रुहः। या एकमक्षि वावृधुः ।।’ (६-६-४)। भूरादि-सप्तलोकधाम-गताभिः धी-शक्तिभिर्धारितः स ( सोमः) तेजोवाहिनीरप्रीणयत् । ताश्च नद्यः ‘एक अक्षि’ विश्वकचक्षुःशब्द-वाच्यं सर्वार्थ-दर्शि ज्योतिः अवर्धयन् इति भावः । ‘महन्महत्या असुरत्वमेकम्’ (१०-५५-४) इदं च ‘महद्देवानां असुरत्वमेकम्’ इति प्रागुदाहृत-वाक्यप्रायम् ।।
एवं देवानां एक-मूलत्वं एकात्मत्वं एक-लक्ष्यत्वं च मन्त्रवर्णै रेव ग्राह्याणि भवन्ति। तेषां पृथक्त्वं तु नामतो व्यापारतो व्यक्तितश्चेत्यवधेयम् । अत एव तेषां लिङ्गानि मन्त्रेभ्य एवावगम्य पूर्वैरुक्तानि ॥ आयुध-वाहन-वर्णादयोऽपि लक्षयन्ति देवता-विशेषान् । ’बभ्रुरेक’ इति प्रागाथमण्डलीय-सूक्तात् (८-२६) तत्त्वमिदमवगम्यते। वाहनान्यधिकृत्य निरुक्त-निघण्टौ (१-१५) ’हरी इन्द्रस्य इत्यारभ्य ’नियुतो वायोः’ इत्यन्तं पठ्यते एवमपि देवता-लिङ्गानि मन्त्र-वर्णेष्वेव लक्ष्यन्ते ।।
अथेदं वक्तव्यम् । यद्यपि सर्वेषां देवानां कर्माणि ऊर्ध्व-मूलानि परस्मा-द्धाम्नः प्रारभन्त इत्यसंशयं, तथाऽपि तेषां प्राधान्यं साक्षात्साहाय्यं आरा-दुपकारकत्वं वा यजमानस्य अध्वरपद-वाच्येन अन्तर्यागमार्गेण दिवमारोहतः यात्रा-दशायत्तमिति वक्तव्यम् । विश्वमेव ह्यन्तर्बहिर्वा देवतानां अधिकार-क्षेत्रम् । तस्मात्तासां कर्तव्यानि ऊर्ध्व-मूलाद् आपृथिव्याः प्रवृत्तानि प्रसरन्ति, तत्र तत्र सोपानपद-विशेषेषु यावदपेक्षं विभिद्यन्ते। यद्यपि एककस्मिन् धामनि मध्यमार्ग तदधिष्ठानदेवतायाः प्राधान्य नाधिकारः, तथाऽपि सा एकमेव मुखं परमस्य देव-देवस्य। अन्याश्च देवतास्तस्याः पश्चात् परस्ताद्वा व्यापृतास्तत्साहाय्येऽवतिष्ठन्ते। इदमेव तत्त्वमाधारो भवति मन्त्र-दृशामृषीणां देवतास्तवेषु, यत्र बह्वीषु देवतासु स्तूयमानास्वपि एककामपि सर्व-देवतात्मभावेन प्रकरण-बलात् पृथक्त्वेन च उपतिष्ठते स्तोता यजमानः। ऋषेमन्त्र-द्रष्टुरिमे देवाः सत्याः, न तु काल्पनिका इति किमु वक्तव्यम् ?
अथेदमवधातव्यम्। अन्तर्यजने चलति, यजमानस्य तत्तत्पदमधिष्ठातु-रग्न्यादेर्देवस्य च सम्बन्धोऽभिनिष्पद्यते। स च पिता-पुत्रसखित्वादिरूपो बहुविधो लक्ष्यते वेदे। अन्यच्च इदं चित्रं, यद् यो देवः पालक: पिता पूज्यो भवति, स एव यजमाने जायमानः पुत्रो भवतीति। अत एव सर्वेऽपि देवाः ब्रह्माण्डेऽधि-काराय प्राप्तप्रथमजन्मानः यजमाने द्वितीयं जन्म लभन्ते। तस्माद् द्विजन्मानो देवा इति संगच्छते। कथं कुतो वा यजमाने देवानां द्वितीयं जन्म? उच्यते। दिवः परस्तात् परस्माद् धाम्नः प्रस्थितस्य विश्वस्य मूर्धा द्यौः शिखर-भूता भवति, तदारभ्य पृथिव्यां पादभूतायां विरमतीव विश्व-सृष्ठिः। एवं द्यावा-पृथिव्योरन्तराले पर्वतशिखर-पादयोरन्तर इव बहूनि पदानि गिरि-प्रस्थवदव-तिष्ठन्ते। तदधिष्ठान-देवैः परिपक्वे यजमाने स्वीय-वैभवाधानपूर्वकं तदुद्धाराय स्वीयं जन्म लभ्यते। एषां मुख्यः प्रथमजोऽग्निर्भवति । तस्मात्तस्यैव स्वरूपाधिकार-विचारः क्रियते। तथा कृते अन्येषां देवानां तत्त्वमपि सुगमं स्यात् । तत्र यथापूर्वं मन्त्र-वर्णाधारेणैव निर्वाहः भवति ।।
कोऽयमग्नि-देवः यः प्रबोध्य ऋषिभिरीड्यते? नायं नूनं भौतिको भवितुमर्हति, पञ्चसु भूतेषु तृतीयस्य तस्य जडत्वात्, तेजस्तत्त्वाभिमानित्वेऽपि बाह्य-सङ्केतमात्रत्वाच्च। नापि स बहिर्यज्ञकर्मणि अरणि-निर्मथितो वा भवितु-मर्हति, यं देवं विना अमृतानां देवानां सम्मदो न विद्यते। ’न ऋते त्वां अमृता मादयन्ते’ इति हि मन्त्र-दृष्टिः। देवोऽयमग्निः- कविक्रतुः’, क्रान्तदर्शिनः प्रज्ञा अस्येति बहुशो गीयते वेदेषु । अस्मिन् सर्वयज्ञ-रहस्यज्ञानं निहितं, अस्मिन् सर्वेऽपि रमन्ते अमर्त्यां इत्येवमर्थको मन्त्र-राशिर्जेजीयते दाशतय्यां संहितायाम् । स मुखं भवति देवानां, आस्यं च भवति। स हि सर्वं यजमानेनार्पितं हविः देवान् प्रापयति। स एव देवानामग्रे तिष्ठन् प्रभुखो यजमानमुपगच्छति हवि-रादानाय । हविरर्पणानि प्रणतीश्च स्वीकृत्य देवानास्वादयति, प्रीणयति । तस्मात्स दूतो देवानाम् । तद्द्वारेणैव मोऽमत्र्यैः सह व्यवहर्तुं प्रभवति। स नेता ’नर’ उच्यते। होता च यज्ञस्य ऋत्विक् । स निर्वहन् यज्ञ-विधिं देवानांह्वयति यज-मानकृत-द्रव्यत्यागपरिग्रहाय। स एव तस्मात्सर्वेषामाद्यो देवानां मत्यै जनितुम् । इदं च प्रागुक्तं द्वितीयं तस्य जन्म। स ’ऋतुः’ दैवी दृढप्रज्ञा-शक्तिः मानुषे ‘एवमेतत्, नान्यथा’ इति अध्यवसायात्मिका बुद्धिर्भवति। तादृशः ‘क्रतुः’ यदा अरण्योर्निर्मथनांद्याज्ञिकाग्निरिव द्यावा-पृथिव्योविश्वस्य पित्रोरनुग्रह-योगात् मर्त्यस्य हृदय-वेद्यां प्रादुर्भूतो भवति, तदा सुप्तोत्थित इव यजमान-स्वात्मार्प-णान्यादाय पदे पदे दिवमारोहति। सोऽयमग्निः हृदयस्थ-दैवज्वालो भवति, यस्य स्वं वास-स्थानं बृहती द्यौः, यश्च मर्येष्वमो जायते। जातश्च स सप्तभिः स्वसृभिः पोषितो भवति। सप्तमातृ-स्तनन्धयं तं आपः सप्त-सिन्धवः समादृत्य पुष्णन्तीति वर्ण्यते। इदं च सप्तकं भूरादि-सत्यलोकान्ताः सप्तभूमिका-गताः सप्त-तत्त्वान्मिकाः शक्तय इति ग्राह्यम्। सप्ततत्त्वात्मक-सप्तभूमिका-ज्ञानशक्ति-वैभवानि अस्मिन्नग्नाववस्थितानीति बोध्यम् । अत एवानेन हविराद्यर्पणेषु उपात्तेषु सप्तापि धामानि तद्भाग-हराणि भवन्तीति द्योतयितुं सप्ताचिस्सप्त-जिह्वादिः अग्नि-पर्यायशब्दः प्रयुज्यते। तथा यजमान-दानेषु सप्तभूमिकाः प्रापितेषु, तत्र यजमानस्य धामानि सिद्धानि भवन्ति, तदीय-देवानाममानां जन्मापि मर्ये यजमाने सम्भवति।
बहुव्यपदेश-भागग्निर्वेदे गीतो गुहापद-वाच्ये रहसि हृदये निहितः किल । अग्निधर्म-बोधकानि कानिचिन्नामानि ख्यापयतो मन्त्र-वर्णान् साभिप्रायानुदाहृत्य कथं अग्निरेव स्कन्दः कुमार इति पुराणेषु प्रथितोऽभवदिति निरूपयिष्यामः । अनादेः कालादृषीणां अयं दृढः प्रत्ययः, यदग्निर्नाम सत्यो देवः, न काल्पनिकः नापि केवलं भौतिको याज्ञिको वा, किं तु देवोऽयममयों मत्र्येष्विति। भृगृपद-वाच्याः सत्य-सौर-प्रभाशक्तय ऋषित्वं प्राप्ताः दिबोऽग्निमाहृत्य मानुषे निधि-भूतं मित्रमिव न्यधुरित्याहुः। किमर्थम् ? मानुषस्य दिव्यजन्म-लाभायति गायन्ति । तथा च राहूगणः ‘दधुष्ट्वा भृगवो मानुषेषु. मित्रं न शेवं दिव्याय जन्मने’ (१-५८-४)। ईदृश्य ऋचो बह्वयो दृश्यन्ते, यासां तात्पर्यं न संगच्छेत यदि वयं ऋषीणां कमपि रहस्यं अन्तर्विश्वं विदितमिति नाभ्युपगच्छेम। ‘इम नो यज्ञममृतेषु धेहि इमा हव्या जातवेदो जुषस्व’ (३-२१-१) । ’भोः अग्ने सर्वेषां जातानां वेदितः! त्वमिमं अस्मदीयं यज्ञं अमृतेषु देवेषु धेहि, इमानि हव्यानि तत्रार्पयितुमर्हसि’, इति प्रार्थयते यजमान ऋषिः। ’अयं कविरकविषु प्रचेता मर्येष्वग्निरमृतो निधायि’ (७-४-४) । अयमग्निः क्रान्त-दर्शी ‘अकविषु अतथा-भूतेषु दृष्टिहीनेषु मर्येषु अयममृतो न्यधायि इति स्फुटार्थो वसिष्ठस्य मन्त्रः। ’महानसि अध्वरस्य प्रकेतः, .न ऋते त्वदमृता मादयन्ते’ (७-११-१)। स्वर्गाध्व-प्रयाणात्मकं यज्ञं अधिकृत्य प्रकृष्ट-ज्ञानोपेतः अग्निः । तस्मादृते देवानां सम्मदो न विद्यत इति वसिष्ठः पुनरत्र ब्रूते। ‘अग्नि सूनुं सहसो जातवेदसं. .द्विता योऽभूदमृतो मर्येषु ’(८-७१-११)। स्वयं दिव्योऽपि अत्र मर्येषु अमर्त्य इति द्विधा-भूत इत्युक्तम् । अपश्यमस्य महतो महित्वं अमर्त्यस्य मासु विक्षु’ (१०-७६-१)। अग्नेः अमर्त्यस्य महतो महिमानं मर्येषु अहमद्राक्षमिति सौचीकस्य मन्त्र-दृटेस्तात्पर्यम्। अत्रिमण्डले स्पष्टार्थ एष मन्त्रो भवति–’अग्निर्देवेषु राजति अग्निर्मर्तेष्वाविशन् । अग्नि! हव्यवाहनः अग्नि धीभिः सपर्यत ॥’ (५-२५-४) इति । तत्रैव मण्डले (सू. ११ ऋ. २) ’यज्ञस्य केतुं’ इति मन्त्रे, यज्ञविषयक-प्रज्ञाविशेषः अग्निः, होता इन्द्रेणान्यैश्च देवैः सह एक रथं अध्यासीनो बहिरेतीति कथितम् । ’यो मर्येष्वमृत ऋतावा’ (१-७७-१) इति राहूगणस्य, ‘विश्वायुर्यो अमृतो मर्येषु’ (६-४-२) स मर्येष्वमृत प्रचेताः’ (६-५-५) ’उप वो गीभिरमृतं विवासत’ (६-१५-६) इति भारद्वाजस्य च मन्त्र-वर्णाः मत्र्येष्वमृतमग्निमुद्घोषयन्ति ।।
एवममोऽग्निरस्ति चेदस्मासु, स वर्तेतैव कुत्राप्यस्मासु गूढे स्थाने। तच्च हृत्पदवाच्यं रहस्यमन्तरमाहुर्मन्त्र-द्रष्टारः। तदेव गुहा-पदेन व्यवह्रियते। अग्नेरावासः सा गुहा बहुषु मन्त्रेष्वाम्नायते। तदत्र पराशर-विश्वामित्र-वामदेवानां सूक्तेभ्यः सङक्षेपतो मन्त्रभागान् उल्लिखामः –
पश्वा न तायुं गुहा चतन्तं नमो युजानं नमो वहन्तम्’ (१-६५-१) हस्ते दधानो नृम्णा विश्वान्यमे देवान् धाद् गुहा निषीदन् । विदन्तीमत्र नरो धियं धा हृदा यत्तष्टान् मन्त्रानशंसन्’ (१-६७-२), ’विश्वायुरग्ने गुहा गुहं गाः’ (१-६७-३), ‘य ई चिकेत गुहा भवन्तम्’ (१-६७-४), चित्रं सन्तं गुहा हितम्’ (४-७-६), ’गुहा चरन्तं सखिभिः शिवेभिः’ (३-१-६), एव-मादयो मन्त्र-वर्णा अग्नेर्गुहावासं रहस्यं अन्तर्निहितं हृदयमुदीरयन्ति ।।
अथ सप्त-तत्त्वात्मकं विश्वं अस्मिन्नमर्येऽग्नौ निहितं इति सर्वथा सप्तक-सम्बन्धित्वेन अयं वर्ण्यते। सत्वं बलं ज्योतिः आनन्द इति सर्वाणि सप्तधा भवन्तीति गीयते, अत एवाग्नेः सप्तक-सम्बन्धित्वं बहुधोक्तम्---‘आ यस्मिन् सप्तरश्मयस्तता यज्ञस्य नेतरि’ (२-५-२), ’दमे दमे सप्त रत्ना दधानोऽग्निर्होता निषसाद यजीयान्’ (५-१-५) ’इदं मे अग्ने कियते पावकामिनते गुरुं भारं न मन्म। वृहद् दधाथ धृषता गम्भीरं या पृष्ठं प्रयसा सप्तधातु ॥’ (४-५-६) । सप्तभूमिका-भारं दुर्भरं वोढुं न शक्तोस्मि, अतः पावक, भोः। इमं च चिन्ता-भारं मह्यं मा दाः इति सारांशः । सप्त स्वसृररुषोर्वावशानो विद्वान् मध्व उज्जभारा दृशे कम्।’ (१०-५-५) इति त्रितः। अन्यत्र--सप्त धामानि परियन्नमर्त्य’ इति (१०-१२२-३)। ‘सप्त ऋषयः प्रतिहिताः शरीरे’ इति शुक्ल-यजुर्वेदीयं मन्त्रं यास्केनोदाहृतं च स्मारयामः। तस्मात् सप्त गिरयः सप्त सिन्धवः, सप्त ऋषयः, सप्त स्वसारः, सप्त धामानि इति सर्वत्र सप्तकं श्रूयते । इदं च प्रागुक्त-प्रकारेण सप्त-तत्त्वान्मिकां विश्व-सत्तामधिकृत्य तद्गत-ज्ञानशक्ति-तेजोविशेषयुक्तं भूमिका-परम्पराणां तदाधिकारिक-देवतानां वा वा यथा-सम्भवं द्योतकमिति बोध्यम् ॥
अथ अग्निस्वरूप-विचारे मुख्य-प्रसक्त्या अपां स्वरूपं विचारयितव्यम् । का इमा आपः सिन्धवो वा, याः सप्त-विधा उद्घोष्यन्ते वेद-मन्त्रेषु? ता ऋतस्य धाराः परस्याश्चित: प्रवाहाः, परचित्तेजोवाहिन्यः । इमाश्च तदावरकस्य वृत्रासुरस्य वज्रण हत्या देवराजेन इन्द्रेण विसृज्य निर्मुच्यन्त इति बाह्याः । पार्थिव-चैतन्ये ऋतधारा-प्रवेशं यः प्रतिरुणद्धि तस्यासुरस्य बाह्यः सङ्केतो वृत्रशब्दवाच्यो मेघ इत्यवधेयम्। वसिष्ठ-वामदेव-सूक्तेभ्यः तत्रापि विशेषतः ’समुद्रज्येष्ठाः’ (७-४६) ’समुद्रादूर्म (४-५८) इत्याभ्यां स्फुटमिदमवगम्यते, यदखण्डसत्य-स्वरूपस्य रूपकं बिम्बमेव समुद्रः, आप एव ऋचतिद्धाराः, सिन्धवः सप्त-विश्वभूमिका-सप्तकगत-सर्जनधारणतेजोवाहिन्यः शक्तयश्चेति । इदं च सङ्केत रहस्यं वैश्वामित्रस्य आद्यस्य आग्नेय-सूक्तस्य तात्पर्य-विचारादसन्दिग्धमवधार्यते तदत्र समासतः प्रधान-विषयान् आवेदयामः ।।
अग्निमदर्शन्नप्सु देवाः। तस्मिन् सप्त बलिष्ठाः (यह्वीः) पुष्टि प्राप्ताः । स च मोदवान् अभवत् । जन्मना श्वेतः संवर्धनेन रक्तः (अरुषः) अरुणो वा। ताः अश्वाः तं नव-प्रसूतं शिशुं अभिजग्मुः (अभ्यारु:)। ज्योतिर्वसानः अप्सु परितो वसन् अन्यूनानि विपुलानि वैभवानि स स्वयं अकल्पयत् .. यौवना देव्यस्तमेकं गर्भं दधिरे। ताश्च सप्तवाण्यः। प्रकाशमानधी-सारमूले मधुनः प्रवाहेषु विश्व-रूपेषु तस्य वपुर्विततमभवत् । अत्र धान्यो नद्यः (धेनवः) स्वयं पोषिका अवर्तन्त । साधोस्तस्य देवस्य द्वे च मातरौ विशाले भूत्वा सुसङ्गते संवृत्त। जन्मना स पितुः सत्त्वसमृद्धिं अवेदीत्। स स्वीया धारा व्यसृजत्, स्वीया विपुलाः सरितश्च। स्वयमेक: बह्वीनां वर्धमानानां मातृणां स्तनन्धयो भूत्वा समवर्धत। ऋते बृहति अवियोज्याभिः स्वसृभिः (जामिभिः) तस्मै परिकल्पितं वासं स स्वीचकार । अपारे स्वीये रहसि स्थाने वसन्तं तं अमृतं दुदुहुस्ताः । अयं वैश्वामित्र-सूक्तैकदेशस्य सारांशः ।।
अथ मन्त्रस्थ-पदानि तत्र तत्रोपयुज्य सङ्केतार्थ-विवरणं करिष्यामः । इमाश्च सप्त (नद्यः) आपः सत्या दिव्याश्च भवन्ति। उच्चैर्धाम्नस्ता अग्निमानेषु-रत्र प्रतिष्ठापयितुम् । स चाग्निदिव्यं रहस्यं वस्तु, पृथिव्यां ओषधीषु निहितः, अरणि-भूतयोः द्यावा-पृथिव्योः घर्षणादाविर्भावयितव्यः। अतो द्यावा-पृथिव्योः शिशुरुच्यते, शुद्धसत्त्व-मनःप्रधाना धु-स्थाना चिदेव द्यौरुच्यते। पार्थिव-मनः प्रज्ञाप्रधाना जागरित-स्थाना चित् तु पृथिवीति सङ्केतिता। उभयोापार-बलात् प्रयासतो मर्त्यः तद्रहस्यं बस्तु अग्न्याख्यं निष्पादयेत् । दिव्यास्वप्सु तु स सुदर्शः, बलेन ज्ञानेन भोगेन च युक्तः सुगमः सुखेन जातो भवति । शुभ्रः क्रियया वर्धमानोऽरुणो जायते। जातमात्राय तस्मै देवाः प्रादुस्तेजो बल वपुश्च। सप्त महत्यो (धेनाः) नद्यस्तं वर्धयन्ति। धेनुशब्द-वाच्याः सिन्धवोऽत्र अश्वा इति अभिवणिताः । अत्रेदं कारणं भवति । धेनु-पर्यायो गौः ज्ञानात्मिकायाः शक्तेः सङ्केतो वेदे। अश्वस्तु क्रियात्मिकायाः शक्तेः। अश्वोऽत्र प्राणगता कार्यकारक-शक्तिः। अग्नेराधाने जनने च अप्स्वरूपा धेनवः प्राणात्मकतां भजन्ते। स च प्राणः प्राणिति, करोति, कामयते, भुनक्ति च। अग्निरेव प्रथमं पार्थिवो धर्मात्मको भूत्वा, ततः परं प्राणो भवति, अन्ते च स्वर्योऽग्निश्च । एवं सप्तविधा आप ऊर्ध्वमेत्य शुद्धसत्व-मनःप्रधाना (यह्वीः) दिव्या भवन्ति । उत्तम प्रज्ञानं सत्यमेव तासां उद्भव-स्थानम् । तस्मादेव ता: प्रवहन्ति। सप्त वाचस्तु (सप्त वाणीः) सर्वेश्वरस्य देवस्य विसृष्टि-रूपा आविष्कार-शक्तय इति ग्राह्यम् । सर्वेषां वस्तूनां पिता प्रभुः पुमान्, स तेषां रहस्योद्भव-धामनि गूढः स्थितः । तच्च उत्तमं चित्पदम् । अग्निः सखिभिर्देवैः सप्तभिरद्भिश्च सह तत्पद-मारोहति। स चाग्नेः स्वर्गारोहः अस्मासु मर्येषु यजमानेषु पृथिवीशब्द-लक्षितां जागरित-स्थानां प्रज्ञां अजहदेव निर्वय॑ते। अग्निस्तेन स्वर्गारोहेण सर्व-वस्तूनां पितुः समृद्धस्य मधुनो मूलमधिगम्य तानि मधून्यावर्जयन् वर्षत्यस्मत्प्राणेषु। स स्वयं गर्भं दधानः पुत्रो जायते। अत एव स नित्यः कुमारः, शुक्र ज्योतिः, शुभ्रः पुमान्, एक आत्मा वैश्वानरात्मना मानवे मयेऽमर्त्यः सिद्धो भवति। कवि-क्रतुः, दिव्यः शिशुः, (देव-कुमारः) तस्येह जन्म तस्य पोषः, अद्भिः संवर्धनं, नद्य एव आपः, धेनवः ता एव पुनरश्वाः इत्यादयः सङ्केत-रहस्यार्थान् अन्तरेण तात्पर्य-सङ्गत्या नोपपत्ति क्षमन्ते। यदि सङ्केत-गोप्यमन्तरा कमप्यर्थमेषां निर्णतुं प्रयतेमहि, असम्भावित-कल्पनैव सिध्येत्, न चेदुन्मत्त-प्रलापित्वं मन्त्रद्रष्टृष्वारो-पितवन्तः स्याम। ईदृशाः सङ्केताः स्वयमेव विवृत-गूढार्थाः स्पष्टं लक्ष्यन्तेऽन्यत्रापि सूक्तेषु । ‘समुद्रार्मि’ रित्यारभ्य ‘तमश्याम मधुमन्तं तमूर्मिम्’ इत्यन्तं वामदेव-सूक्तं प्रस्फुटं वेद-रहस्यं लक्षयतीति क: सन्देहः ? अथ च ’घृतस्य नाम गुह्यं यदस्ति’, ’जिह्वा देवानां अमृतस्य नाभिः’, ’एतां अर्षन्ति हृद्यात् समुद्रात्, घृतस्य धारा. . . . . . सरितो न धेना अन्तर्हृदा मनसा पूयमानाः’, ’अग्नि योषाः कल्याण्यः स्मयमानासो अग्निम्’, ’धामन् ते विश्वं भुवनमधिश्रितम्’, अन्तःसमुद्रे हृद्यन्तरायुषि इत्यादि वाक्यवाक्यैकदेशेभ्यः इदं स्फुटमवगम्यते, यद् घृतं मधु धेनुः आपः योषाः हृत् अन्तः समुद्रः-इत्यादयः शब्दाः स्वीयान् महतो रहस्यार्थान् स्वयमेव विवृण्वत इति। ईदृशानां साङ्केतिकानां रूपाणां कानिचित्पुराणेषु स्पष्टमवशिष्टानि लक्ष्यन्ते । क्षीरसागरवासी अनन्त-शयनो विष्णुरित्युक्ते, नायमनन्तः नायमनन्तः कोऽपि प्राकृतः सर्पः, न वा क्षीरं च मधुरं पार्थिवं गव्यं, नापि समुद्रो दुग्ध-वारां राशिः। सर्व-व्यापी विष्णुः परिच्छेदशून्ये अनन्ते सद्भावे आनन्दमये नित्य वस्तुनि अवतिष्ठत इति सङ्केतार्थः। ननु पुराणानां कर्तारः पुरोहिता जड-बुद्धयः सूर्यचन्द्रोपराग-तत्त्वस्यापि अनभिज्ञाः कथं गहनानि तत्त्वानि जानीयुः ? साधारणपार्थिव-सर्प-क्षीरसागरानेव ते ब्रुवते, वयमेव सङ्केतार्थं कल्पयाम इति चेत्, नाऽवश्यकी कल्पनाऽस्माभिः कार्या । त एव लाक्षणिकैः शब्दैः सङ्केत-कल्पनां मुद्रयित्वा गहनानि तत्त्वानि सार्वलौकिक-दर्शनाय ख्यापयामासुः। ते च शब्दाः, व्यापको ’विष्णुः’ शेष-सर्पः ’अनन्तः आनन्दमयं मधुरं क्षीरं’ नित्याखण्द-सत्स्वरूपः ‘समुद्रः’ इति बोध्याः ।।
अथ यो वेदेऽग्निः कुमारः कीर्त्यते, स पुराणेषु अग्निजः स्कन्द इति कथ्यते। पुराणेषु कुमारकथा-प्रस्तावे ये विषयाः स्मर्यन्ते, ते सङ्केतभाषावेषान्तरै-दे श्रूयन्ते। यद्यपि कथा-विस्तरेषु तत्र तत्र पुराणानि विप्रतिपद्यन्ते, तथाऽपि सर्वाणि पुराणानि कुमार-तत्त्वमधिकृत्य प्राधान्येन एककण्ठानि भवन्ति। महा-भारतावलोकने निस्संशयं इदं भवति, यद्वन-पर्वणि आङगिरसोपाख्याने स्कन्दोत्पत्ति-विवरणे लक्ष्यमाणा विषया वेदेभ्य एवोद्धृत्य प्रोक्ता इति। भाषा-भेदेऽपि क्वचिद्वैदिकान् शब्दान् प्रायशो वेदप्रतिपादितानेवार्थानाविष्करोति महाभारत-संहिता। परस्मात्स्व-धाम्नः पितुरागतः पुत्रोऽग्निः कुमारो वर्ण्यते वेदे, महा-देवात्स्कन्नं तेजः स्कन्दः सुब्रह्मण्यः कुमारो भारते पुराणे च। ओषधीषु जातो वेदे, शरवणे पुराणे, अप्सु संवधितो वेदे, गङ्गायां पुराणे । धेनुभिः संवर्धनं वेदे, कृत्तिकाभिः क्षीरदानं पुराणे। आपो गावोऽश्वा वा मातरः स्वसारो वा सप्त वेदे, पुराण तु षडेव मातरः एकां परमपद-भूमिकां मातरं वर्जयित्वा ।।
अथ च महाभारते इन्द्रो मानस-शैले तिष्ठन्नग्नरागमनं प्रतिपालयति स्मेति पठ्यते। ‘स शैलं मानसं गत्वा ध्यायन्नर्थमिमं भृशम् (वनपर्व अ. २२२), धेनवो नद्यो मातरः अग्नेर्धात्य इति च पठ्यते--"एता नद्यस्तु धिष्ण्यानां मातरो याः प्रकीर्तिताः" (अ. २२१ श्लो.-२६)। एवं स्कन्दोत्पत्ति-कथायां विचार्यमाणायां वैदिकी सङ्केत-भाषा पुराणकथाया मूलं भवतीत्यसंशयम् । स्कन्द एवाग्निरिति संशय-च्छेदकं वाक्यं वेदाधारकं ब्रूते महाभारत-संहिता। अद्भुत-नामकोऽग्निर्यो वेदे वर्णितः स एव स्कन्द इति स्पष्टमाह-’अद्भुतस्य तु माहात्म्यं यथा वेदेषु कीर्तितम्’ इति (वनपर्व-२२१-३०)। तथा अग्नयो बहवः प्रोक्ता आङ्गिरसोपाख्याने। तत्र अद्भुतोऽग्निर्वेदे वर्णितः किल। यदि वेदे अग्निरद्भुतपदेन व्यवहृतो दृश्येत, तदा महाभारतकारो वेदसूक्तार्थ-ज्ञानबलात् पुराणप्रकारक-कथायां अद्भुताख्यस्याग्नेः स्कन्दस्य इतिवृत्तं निवेशितवानिति शक्यं वदितुम् । परं तु, यथा अग्निः पुरोहितो यज्ञस्य, होता, मुखं दूतो वा देवानां सेनानीः सप्तजिह्व इति कीर्त्यते, न तथा अद्भुत-पदं अग्निलिङ्गत्वेन प्रख्यातं भवति । तस्मादत्र विचारो भवति। ऋग्वेदे पञ्चविंशत्यधिकेषु स्थलषु अद्भुत-पदं प्रयुक्तं दृश्यते, अन्यत्र चतुर्षु समासान्तर्गतं भवति, यथा ‘अद्भुतैनसः’ इति । अत्र प्रथमं अद्भुतपदार्थ-निर्णयः कार्यः। अदभुतं लौकिकसंस्कृतभाषायामिव वेदेऽपि आश्चर्य-पर्यायो भवतीति निर्विवादम्। ’महत्’ इत्यर्थेऽपि बहुत्र प्रयुज्यते तथा सायणीया व्याख्या च भवति। विश्वातीतं परं सत्यं महत्पद-वाच्यं वेदे, ’महद्देवानामसुरत्वमेकम्’ इत्यादौ। तदेव ‘महत्’ ’अद्भुतं’ आश्चर्यं भवति । इदमेव प्रतिबिम्बितं आश्चर्यवत्पश्यति इत्युपनिषद्वाक्य । उपनिषत्सु ब्रह्म पदमपि बृहते(तोरर्थानुगमात् महत्पर्यायो भवति। ’महतो महीयान्’ इत्यौपनिषदः पुरुषश्च श्रूयते। परं ज्योतिः पितैव कुमारो जात इति वेदे, अद्भुत-संज्ञोऽग्नि-गीयते-’न भूतं अद्भुतं’ इति नैरुक्तं निरङकुशं निर्वचनं क्वचिदवलम्ब्य व्याचक्षाणोऽपि सायणः प्रायशः ‘आश्चर्यं’ ’महत्’ इत्येव व्याचष्टे । अत्र प्रथम समासान्तर्गतं अद्भुत-पदं विमृश्य, ततः परं तत्पदं अग्नि-परत्वेन प्रयुज्यमानं परीक्षिष्यामहे॥
’अद्भुतैनसः’ इति मरुतां विशेषणत्वेन सकृत्, आदित्यानां च सकृत्, एवं द्विः प्रयोगो दृश्यत ऋक्संहितायाम् । अद्भुतं न भूतं एनः पापं येषु ते मरुत इति सायणो मन्यते । नैतदृजु भवति । अद्भुतानि एनांसि येषु त इति उपपन्न-तरम् । कुतः ? मरुतश्चण्ड-कर्माणः प्रथिता वेदे। चण्ड-कर्माणः पापा इति लोके साधारणोऽभिप्रायः। मरुतां कर्माणि चण्डान्यपि न साधारणानि तस्मादद्भुतानी-त्याशयेन अद्भुत-पापा इत्युक्तम् । अस्मासु मानुषेष्विव तेषु पापं न विद्यत इति फलितोऽर्थः। अत्र अद्भुतं आश्चर्यमिति ग्रहणेन सायणीय-तात्पर्य सिध्यति, स्वच्छन्द-निर्वचनस्य अनपेक्षता भाव-पुष्टरक्षतिश्चेति अवधेयम् । प्रायः सर्वत्र अद्भुत इत्यग्नेर्व्यपदेश इति निरूपणाय सर्वाणि ऋग्वेदीय-प्रयोगस्थलानि परीक्षि-तव्यानि यत्र कुत्रापि अन्य-दैवत्ये सौम्य ऐन्द्रे वा मन्त्रे तत् पदं प्रयुक्तं दृश्यत, तत्रापि अग्निगुण-बोधकानि विशेषणानि प्रयुज्यन्ते । तच्च पुरस्तात् प्रदर्शयिष्यामः । केवलं आश्चर्यार्थ प्रयुक्तानि स्थलानि वर्जयित्वा देवतापरत्वेन निर्विष्टानि एव निरीक्षामहे ॥
’न नूनमस्ति नो श्वः कस्तद्वेद यदद्भुतम्’ (१-१७०-१) । अत्र परं वस्तु निर्दिष्टम्--’ स हि ऋतु: स मर्यः स साधुमित्रो न भूदद्भुतस्य रथी:’ (१-७७-३)। अत्र अद्भुतस्य महतो भूतस्य सारथिरग्निरित्युक्तम् । ‘सदसस्पति-मद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य’ (१-१८-६) इन्द्रस्य प्रियः किल अग्निरद्भुतः ‘शुचिः पावको अद्भुतः मध्वा यज्ञं मिमिक्षति’ (१-१४२-३)। अग्निमद्भुतं गायति दीर्घतमाः। ’देवो देवानामसि मित्रो अद्भुतः’ (१-६४-१३) अत्राप्यग्निरद्भुतः । ’विशां राजानमद्भुतं अध्यक्षं धर्मणामिमम् । अग्निमीळे स उ श्रवत् (८-४३-२४)। अग्निरद्भुतः स्पष्टः । त्वं नो अग्ने अद्भुत ऋत्वा दक्षस्य मंहना’ (५-१०-२)। ’त्वं हि सत्यो अद्भुतो दाता वाजस्य गोमतः’ (५-२३-२) । अग्निरेवाद्भुतः सम्बोध्यते-’द्रुन्नः सर्पिरासुतिः प्रत्नो होता वरेण्यः। सहसस्पुत्रो अद्भुतः’ (२-७-६) अग्निरेवान देवता। व्यस्तभ्नाद्रोदसी मित्रो अद्भुतः (६-७-३) अग्निरेव निर्दिष्टः। ’स त्वं सुप्रीतो वीतहव्ये अद्भुत’ (६-१५-२) अनेरेव सम्बोधनम् । स्तोता यत्ते अनुव्रत उक्थानि ऋतुथा दधे। शुचिः पावक उच्यत सा अद्भुतः ॥’ (८-१३-१६) अय एन्द्रा मन्त्रः । अत्राप अग्नि-धर्मवत्त्वेन स्तुता देवता। शुचिः पावकः, अद्भुत इत्यग्नि-विशेषणानि प्रयुक्तानि भवन्ति। ’त्वं राजेव सुव्रतो गिरः सोमा विवेशिथ। पुनानो वह्ने अद्भुत ॥’ (६-२०-५) अत्र सोमो देवता, सम्बोधने ‘वढे’ ‘अद्भुत’ इति प्रयुक्तम् । शास इत्था महानसि अमित्रखादो अद्भुतः’ (१०-१५२-१) अत्र सकृदेव अग्निलिङगवर्ज इन्द्रः अद्भुत इति स्तुतः। ’यो अस्मै हव्यैर्घ तवद्भिरविधत् . उरुचक्रिरद्भुतः’ (२-२३-४) । ब्रह्मणस्परिरत्र देवः, सकृदेव अदृभुत-विशेषणमस्य लक्ष्यते। सकृत् मित्रावरुणौ अद्भुतौ (५-६६-४) इत्युक्तम् । सकृत् समासन्तर्गतं अद्भुतपदं मित्रावरुण-परं भवति-’अद्भुतक्रतू’ (५-७०-४) इति । तथा सकृत् अद्भुतक्रतुम्’ (८-२३-८) इति अग्नि-परम् । ‘अद्भुतैनसां’ (५-८७-७) इति मरुतां विशेषणं प्राग् विचारितं स्मार्यम् । ’अस्ति देवा. . . .आदित्या अद्भुतैनस ’ (८-६७-७) इति अन्यत्र भवति ।।
ऋग्वेदे अद्भुतपद-प्रयोगस्थलानि सर्वाणि परीक्षितानि। साधारण्येन केवलं आश्चर्यार्थे प्रयुक्तानि नेह दर्शितानि, प्रयोजनाभावात्। सर्वत्र अग्नेर्वैशिष्ट्यं अद्भुतपद-द्योतितं भवति। कदाचिदत्र दर्शितप्रकारेण अन्यदेवता-विशेषणत्वेन दृष्टमिति तथ्यम् । न तावता ह्रासापत्तिरद्भुतपद-विशेषितस्य अग्नेर्वैशिष्टयस्य। परस्य ज्योतिषः अग्नि-रूपेण अवस्थितस्यैव अद्भुत-शब्देन व्यवहारो वेद इति निरूपितम् । एकस्यैव परस्य देवस्य बहुदेवताकारत्वात् क्वचिदन्योऽपि देव इन्द्रः सोमो वा अद्भुतविशेषणेन प्रतिपद्यते। अग्निरेव सर्वा देवता इत्यपि गीयते। यथा वैश्वानरीय-सूक्तेषु क्वचित् सूर्य एव प्रतिपाद्यमानेऽपि वैश्वानर-पदं अग्निमेव लक्षयति, तथा अद्भुतपदं अन्यदेवता-विशेषणतया कदाचित्प्रयुक्तमपि अग्निमेव विशिष्टतया ख्यापयतीत्यवधार्यम् ।।
’अद्भुतस्याग्नेर्माहात्म्यं वेदेषु परिकीर्तितम्’ आख्यातुं प्रतिज्ञाय महा-भारतकारः स्कन्दोत्पत्ति-वृत्तान्तं कथा-रूपेणोपपादयामास। इदं च वेदमूलत्वं कुमार-तत्त्वस्य वैश्वामित्राग्नि-सूक्तार्थ-विचारादुदाहृताभ्य ऋग्भ्यश्च विस्पष्टं भवति। यद्यपि स्कन्दकथा-सारांशः पुराणेषु महाभारत-संहितायां च उभयत्रक एव भवति, तथाऽपि वैयासिकी संहिता भाषया भावेन च वेद-भाषायाः सङ्केत-रूपत्वनिरूपणे बहुतरामुपयुक्तेति तामेवोदाहार्म। एवं वृत्रवधादि-पुराणकथानां च वेद-मूलत्वं बोध्यम् । अत्र तु अग्निस्वरूपविचार एव प्रसक्तः, तदनुप्रसक्त्या पौराणिकस्कन्दकथा-मूलपरीक्षणेन वेदभाषायाः सङ्केत-रूपत्वं दृढीकृतम् ।।
स एष ऋचां राशिः, ब्रह्म-कोशो व्याख्यास्यते। गूढार्थप्राधान्येऽपि कर्मो-पयोगितया व्यवस्थितानां ऋचा पदार्थ-विचारे गवाश्वादीनि साङ्केतिक-पदानि अपरिहार्यैव अन्तरर्थानुसारि-तात्पर्यपरिग्रहे व्यवसाय: कार्यः। अग्न्यादीनि देवता-नामानि तत्तद्गुण-बोधकर्वाचकैर्व्याख्यातुं शक्यान्यपि संज्ञापदानीव पद-परिवृत्ति न सहन्त इति बोध्यम् । अग्न्यादि-देवानां क्वचिद्वाह्य-प्रपञ्चे भौतिकाग्न्यादि-रूपेणावस्थानं केवलं साङ्केतिकमिति मन्तव्यम्। देवतानां स्वरूपाणि तु दिव्य-नाभ्यन्तरेण वोन्मीलितेन चक्षुषा ग्राह्याणि। एकैकोऽपि देवः अद्वितीयस्य परस्य देवस्य अङ्गं गुणः शक्तिविशेषो वा इत्युक्तौ अग्न्यादिः देवः न केवलं शक्तिर्गुण एव वा अङ्गं वा भवति, किं तु स्वयं गुणी शक्तः, व्यक्तिर्वेति बोध्यम् । समस्तेऽपि ऋग्वेदे एक-रूपा सङ्केत -व्यवस्था। यद्यपि ऋषीणां मन्त्र-दृष्टिषु क्वचिद्भाव-पुष्टिरधिका क्वचिद् गाढा सरला वा वाक्य-गतिः, शब्दार्थ-माधुर्य-गाम्भीर्यादौ साम्यं वा न लक्ष्येत, क्वचित्सङ्केत-गूढार्थबाहुल्यं वा दृश्येत, तथाऽपि सर्वेषां मन्त्र-द्रष्टृणां एकमेव परमं लक्ष्यं एकमेव रहस्यं, एक एव सङ्केत-सम्प्रदायः। अत एव रहस्यार्थपरिज्ञानमक्लिष्टं भवति। एक-रीत्यैव ह्यत्र साङ्के-तिक-शब्दार्थपरिग्रहो भवति। सङ्केतव्यवस्थापरिज्ञानं वेद-रहस्यावगाहनस्य द्वारं भवतीति माधुच्छन्दसेभ्यः सूक्तेभ्य ऋक्संहितयामादिमेभ्य एवावगम्यते। ‘अग्नि-मीळे’ सूक्तमेव वेद-रहस्याधिगमाय प्रथम-सोपानतया संहितायां प्रारम्भे संहिता-कारैनिवेशितमिव लक्ष्यते। इदं च मन्त्रार्थ-विचारावसरे सुगम स्यादिति असंशयम्। ’अग्निमीळे’ सूक्तजपस्य सर्ववेद-पारायणफलं प्राहुः प्राञ्चः। सर्ववेद-रहस्यज्ञानबोधं अत्र द्रष्टव्यमित्याशयेन तथा फल-श्रुतिरिति बोध्यम् ।।
अथ ऋग्वेद-संहितायाः द्विप्रकारको विभागो भवति। अष्टकानि, अध्यायाः, वर्गाः, मन्त्राश्चेति एको विभागः अयं चाध्ययनोपयोगी। मण्डलानि, अनुवाकाः, सूक्तानि ऋचश्चेत्यपरो विभागः अनुष्ठानोपयोगी। अनुष्ठानमपि द्विविधम् । कर्मानुष्ठानं, जपाद्यनुष्ठानं चेति । मन्त्राणां कर्मभिः सम्बन्धं विनियोगमाहुर्याज्ञिकाः। तथा विशेष-विनियोगो मन्त्राणां तत्तत्क्रतौ सूत्रकारेण प्रदर्शितः कर्मपराणामुप-युक्तो भवति। कृत्स्नस्यापि वेदस्य स्वाध्याये जपे ध्याने च सामान्य-विनियोगो बोध्यः। अयमेव वेद-रहस्यार्थपराणामस्माकमपेक्षणीयः । तां तां देवतां साक्षात्कर्तुं मन्त्रार्थानुसन्धान-बलभूयसि जपध्यान-पारायणात्मके अनुष्ठाने सूक्त-मन्त्राणां सामान्य-विनियोगो द्रष्टव्यः । मन्त्राक्षराणामनितरसामान्य-प्रभावत्वेऽपि अर्थानु-सन्धानमन्तरा भस्मन्यनग्नावाज्य-होमवत् पर्यवस्यत् स्वाध्यायः। अत एव अर्थ-विचारवर्ज स्वाध्यायी ‘स्थाणुरयं भारहर’ इति निन्दास्पदमभूत् पूर्वेषाम् । कर्मपारम्य-पक्षप्रमुखा आश्वलायनप्रभृतयः सूत्रकारा अपि वेदाध्यायिना अन्तर्मुखेन एकाग्र-मनसा भाव्यमित्यभिप्रायेणैवमाहुः--’ यत् स्वाध्यायमधीते स ब्रह्मयज्ञः द्यावा-पृथिव्योः सन्धिमीक्षमाणः सम्मील्य वा यथा वा युक्तमात्मानं मन्येत तथा युक्तोऽधीयीत स्वाध्यायम्’ इति। तस्मात् ’स्वाध्यायोऽध्यतव्य’ इति ब्रह्म-यज्ञादौ शब्द-प्राधान्येऽपि अनुष्ठानं अर्थानुसन्धानपूर्वकमेव फलवदिति सिद्धम् । सोऽयं मन्त्रार्थ-विचारो देवतास्वरूपादि-रहस्यविज्ञानसम्पत्तये जिज्ञासूनां कर्मबद्ध-श्रद्धानामप्युपकारकः स्यादित्याशंसामहे ।।
इति श्रीमहर्षि-रमणभगवत्पादानुध्यात- श्रीभगवद्वासिष्ठगणपतिमुनि-प्रवरान्तेवासिनः पूर्णयोगाचार्य-श्रीमदरविन्दभगवत्पादानुध्यातस्य भारद्वाजस्य विश्वेश्वरसूनोः कपालिनः कृतिषु वेदगुप्तार्थसिद्धाञ्जनस्य ऋक्संहिताभाष्यस्य भूमिका समाप्ता
प्रथमः खण्डः (पुट १-२६)
पुट विषय
१-५ भूमिकास्थ-विषयप्रतिपादनार्थाः संग्रह-श्लोकाः ।।
१-२ ग्रन्थारम्भ जय-वादः सर्वेश्वरस्य तमसःपरस्तादेकस्य आत्मनः, तस्यैव शब्द-मूर्तिधरस्योत्तमस्य पुरुषस्य, तस्यैव पुनर्वेदमूलस्य ऋचां धाम्नः परम-व्योम्नश्चेति एवं त्रेधा जयवादेन नमस्काराक्षेपः। वेदरहस्य-प्रदर्शिन आचार्य-श्रीमद्अरविन्द-पद-महसोऽनुस्मृतिपूर्वकं वेदमर्म-विभेदनार्थक-ग्रन्थकरणप्रतिज्ञा ।।
वेद-प्रतिपादित-विषयानधिकृत्य मतभेदोपन्यासः, सामयाचारिकैः प्रतिपन्न-काण्डद्वयात्मिका वेद-व्यवस्था, व्याख्यातृणां सायणमाधवा-चार्यस्य आदरातिशयः ।।
२-३ नव्यानां भारतीयेतिहासान्वेषिणां पाश्चात्यानां वेदार्थ-निर्णयाय प्रवृत्तानां सायणीयं भाष्यं महानाधारः। वेदान् ऋषीन् तत्समया-चारादीन् अधिकृत्य तेषां मतम् ।।
३-५ अत्र अरविन्द-श्रीचरणानां वेदरहस्यार्थ-दर्शनम्-तच्च गोप्यं भाषा-विशेषण सङ्केतात्मतया स्थितम्-ऋषि-मन्त्र-देवतायजनफलानां यथार्थ-स्वरूपोपन्यासः ॥
६-७ गूढार्थ-पक्षमस्मदीयं अस्वीकार्यमित्ये केषां अधुनातनानां आक्षेपोपन्यासः ।।
७-८ विपक्षोक्तिसारांश-विमर्शनारम्भः । विमतोद्भावितास्रयो दोषाः, आक्षेप-हेतवः ।।
८-१० मानुषवर्गीय-इतिहाससंशोधनात् पाश्चात्य-पण्डितैः साधितस्य ऐति-हासिक-सिद्धान्तस्य विरुद्धोऽस्मदीय-गूढार्थसिद्धान्त इति प्रथम आक्षेपः । तस्य सविचारं प्रत्युत्तरम् श्रीमदरविन्दपादैः प्रतिपादितस्य भारतीय-आध्यात्मिकेतिहासतत्त्वस्य उदाहरणम् ।।
१०-१२ कथं ऋजु-मार्गमिच्छन्तोऽपि प्राज्ञाः पाश्चात्या ऋग्वेद-ऋषीणां प्राकृतावस्थां निश्चिन्वन्तीति विचारः। तदनुयायिनां भारताभि-जनानां पाश्चात्य-क्षुण्ण-वर्त्मनि एतावताऽपि कालेन व्यामोहो न न्याय्यः । प्राचीनार्षरहस्य-जिज्ञासया गूढार्थविवरण-पक्ष-परीक्षायां प्रवृत्तिरावश्यकी धीमतां तेषाम्, न चेद् दुर्विपाकः एव भवेत् तद्विमर्श-वैदुष्यस्येति मन्त्रतात्पर्योदाहरणपूर्वकं कथनम् ।।
१३-१४ द्वितीयाक्षेपोपन्यास:--सायणीयसम्प्रदाय-भाष्यस्य विरुद्धो वेदरहस्य-वादः इत्युक्त विमर्शनम् । त्रिविधं परिज्ञानं इति यास्कोक्तिमुदाहृत्य सायणीये व्याख्याने दृश्यमानं असामञ्जस्यादिकं निरीक्षितम् ।।
१५ पूर्वमीमांसक-सिद्धान्तविरोधी वेद-रहस्यार्थवाद इति तृतीयो जघन्य आक्षेपः--तस्योपन्यास-परिहारौ ।।
१५ सायण-भाष्यस्य अपरिहार्यत्वं वेदार्थ-विचारे इति प्रतिपादनम् । गुणदोष-स्मरणपूर्वकं भाष्यस्य प्रशंसा ।।
१६ कमैकपरत्व-पक्ष तु दोषः, गीता-वाक्यस्य न्याय्यता च ।।
१६-१७ स्वपक्षोपन्यास:--ऋग्वेदोऽत्र विचार-विषय:-बहिरा अन्तरर्थाश्चेति द्वयर्था मन्त्राः ।।
१७-१९ अर्थद्वयवच्छब्द-प्रयोगव्यवस्था, भाषा-स्वरूपम्, शब्दानां प्रवृत्तिः, शब्दः प्राधान्येन यौगिकः, शब्दार्थ-सङ्कतस्वरूपम् ।।
१९-२० अस्माभिरत्र विशिष्टऽर्थे सङ्केतपद-प्रयोगः, आयुर्घ तमित्यादाविव अश्वादीनां बलादि-लक्षकत्वं प्रतिपाद्य, बाह्योऽर्थः अन्तरर्थस्य सङ्केत-भूत इति प्रतिपादनम् ।।
२०-२२ बहिर्यागोऽपि सङ्केत-भूतोऽन्तर्यजनस्य । ऋत्विग्-यजमानयजनतत्फलानां स्वरूप-विचारः। होत्रादीनां ऋत्विजां घृतादिद्रव्याणां गवाश्वादि-फलानां च अन्तरर्थोपपादनम् ।।
२२ भूरादि-सप्तव्याहृत्युपन्यासः। तत्र भूमिरन्तरिक्षं द्यौरिति त्रैलोक्य-विभाग आर्ष इति प्रतिपाद्य, आन्तरस्य त्रिकस्य सङ्केतभूतं बाह्य त्रिकमिति प्रतिपादनम् ।।
२३-२४ ब्रह्माण्डाधिकारिकाणां देवानां तत्त्वं (स्थूल-पक्षे बाह्ये, आन्तरे सूक्ष्म-पक्षे च) उपन्यस्तम्। अग्निस्वरूप-वर्णनम्-तथा इन्द्रादीनां स्वरूपस्य विवरणम् ॥
२४-२५ सोमादीनां तत्त्वम् ।।
२५-२६ रहस्यार्थदशि-श्रीचरणानां वाक्यानुवादेन प्रथम-खण्डोपसंहारः ।।
द्वितीयः खण्डः (२७-४५)
२७ "आधुनिक-नव्यविद्याविचार-संस्कारायत्त-विपक्षाक्षेप-समाध्युपन्यासमुखंन वेदगूढार्थ-सिद्धान्तपक्षः प्रतिपादितः प्रथमे खण्डे । अत्र स्व-पक्षस्य परीक्षा चिरन्तनभारतीय-पाण्डित्यदृष्ट्या प्रवर्तत” इति प्रतिज्ञा ।।
२७ कुत ऋग्वेद एव विचार्यते ?
२७ -२८ ऋग्वेदः ।।
२८-२९ ब्राह्मणानां उद्देशः, कृष्णयजुः-संहिता, याज्ञवल्क्यस्य नाभिमत संहितायां ब्राह्मणान्तर्भावः ।।
२९-३० ऋग्वेदमात्र-विचारस्यावश्यकता।।
३१ त्रयीपदार्थ-विचारपूर्वकं त्रयी-देवानां ऋत्विग्भूतानां अग्न्यादीना-मुल्लेखनं, तेन, अन्तर्यजनार्थोपपादनम् ।।
३१ धर्म-मीमांसा ।।
३१-३२ धर्म-स्वरूपम् । यज्ञो बाह्यः एकदेशीयः, गीतोक्त-लक्षणो यागः सार्व-लौकिकः॥
३३-३४ गीतोपदेशात्प्राक् परं च प्रमाण-ग्रन्थेभ्यः यागस्य रहस्यार्थपरत्वं उपपादितम् ॥
३४-३५ “पूर्व-तन्त्रविदां सूक्ष्मविचार-विवादवैदग्ध्यं सर्वपण्डितमण्डली-सम्मा-नितमिति नात्युक्तिः’ इति प्रारभ्य ‘बबरः प्रावाहणिः’ इत्यादौ मीमांसकैः गौणवृत्त्याश्रयणं साधु, अपि तु तेषां प्रह्माण्डनिर्माणप्रायेण प्रयासेन ’पर्वतो रन्ध्रितः मूषको लब्धः’ इति लोकोक्तेः निदर्शन-भूतं अल्पमरसं वा फलं सप्पादितमिति निरूपणम् ।।
३५-३७ मन्त्रः, तत्स्वरूपं तत्प्रतिपादितो विषयः, तत्प्रयोजनानि-तदुत्पत्त्यनुत्पत्ति विचार:—वेदस्य नित्यत्व-कृतकत्वयोविरोध-परिहारः, पातञ्जलमहा-भाष्य-पङक्त्यर्थविमर्शः
३७-३८ तपस ऋते दुरवगाहो मन्त्र इति प्रमाणपूर्वकं उपपादनम् । निरुक्त-बृहद्देवता-काराणां वचनोदाहरणम्। श्रद्धया ज्ञानपूर्वकमनुष्ठितस्यैव कर्मणः फलम्, नान्यथेत्युपपादनम् ।।
३८ बाह्य-पक्षे, उच्चावचैरभिप्राय: ऋषीणां मन्त्र-दृष्टयो भवन्तीत्युक्ति-युक्ताऽपि, नैव अन्तरर्थ-बाधिका भवतीति प्रतिपादनम् ।।
३८-३९ ऋचः प्रमाणं वेदरहस्य-विषये-- :।।
३९-४० तपोनिष्ठानां ऋषीणां देवताभिः सह व्यवहारे तदर्थ-प्रकाशने च रहस्यभाषा व्यवस्थापितेति निर्णयाय मन्त्र-दृष्टिष्वेव प्रमाणं द्रष्टव्यं इति प्रारभ्य ऋग्वेद-संहितायां रहस्यपदार्थ-प्रसक्तिपरीक्षा-पुरस्सर ’निण्य’ पदार्थ-प्रतिपादनम् ।।
४०-४१ सर्वाणि निण्यपद-प्रयोगस्थलानि परीक्ष्य ऋचामुदाहरणेन वेदभाषायां
४१-४३ ’निण्यं’ रहस्यं प्रतिपादितम् । गुहा, अपीच्यं, प्रतीच्यं इत्यादीनि रहस्यपदार्थत्वेन स्तोत्रपर्याय-नामपदविशेषणतया प्रयुक्तानीति मन्त्रो-दाहरणपूर्वकं प्रदर्शितम् ।।
४३ कैनोपायेन रहस्यमाच्छादितमिति प्रश्नमुत्थाप्य, बाह्याभ्यन्तरार्थ-द्वयवता शब्देन घृतादिना, सङ्केत-रूपेण गवाश्वादिना चेति निरूपणम् ॥
४३ ऋतु-केतु-क्रतु-घृतादिपदानां अर्थ-निर्णयः एक-रीत्या सर्वत्र तेषां अर्थावगतिः गूढार्थ-पक्षानुसारस्य सौलभ्यमावहतीति प्रतिपादनम् ।।
४४-४५ वेदे सङ्केत-रूपाणां प्रयोगस्य निदान-विचारपूर्वकं सङ्केतार्थ-समालम्बः वेद-गुप्तार्थ-सिद्धान्त इति प्रतिपादनम् ।।
४५ नेकविधानां सङ्केतानां स्वरूपोल्लेखनम् ।।
तृतीयः खण्डः (४६-५८)
४६ वसिष्ठ-वामदेवादीनां मन्त्र-दृष्टय एव वेदगूढार्थ-सिद्धान्तस्य प्रधानं प्रमाणमिति द्वितीये खण्डे निरूपितम् । मन्त्र-वर्णेभ्योऽन्यत्र वेदगूढार्थ सिद्धान्तं सूचयन्ति प्रोद्वलयन्ति वा प्रमाणानि प्रदर्शितानि। तत्र प्रथमं वैदिक-पदानां यौगिकत्वं प्रतिपादयतो यास्कस्य ऋषिमन्त्र-देवतादीन्यधिकृत्या भिप्राया उपन्यस्ताः ।।
४६-४७ गौण-वृत्त्याश्रयणमवश्यमिति यास्कीयाशयस्य विचारः, तत्फलं च। दुरूहो वेदार्थ-बोधः तथा दैवत-निर्णयश्चेति तदीय-मतम्, तस्य विमर्शः। वेदार्थ-निर्णयोपयोगाय तदानींतन-पक्षान्तरीयवादोदाहरणेन बहु-प्रकारो मन्त्रार्थ-व्यवहार आसीदेकदेति कथनम् ।।
४८ मन्त्रार्थ-दुरूहत्वप्रतिपादनाय यास्कोदाहृत-ऋग्द्वयम् । तस्य व्याख्यानम् । तेन त्रिविधं वेदार्थ-परिज्ञानंयास्काभिमतमित्युपपादनम् ।।
४८-४९ उपदेशेन साक्षात्कृत-धर्माण ऋषयोऽवरेभ्यः पुरा मन्त्रान् सम्प्रादुरिति यास्कोक्ति-निरीक्षणम् । स्थूलमर्थं व्याचक्षाणोऽपि यास्को मन्त्रार्थ-विचारे अध्यात्मपक्ष-पारम्यमभ्युपगच्छतीत्युपपादनम् ।।
४९ नासौ सतृणाभ्यवहारी न वा विशृंखल इति यास्कमधिकृत्य निरूप्य वेदे रहस्यमस्तीति तस्यासीन्मतिरिति प्रतिपादनम् ।।
५० पञ्चजन-चर्चायां बृहद्देवता-श्लोकोदाहरणेन निरुक्तकारवद् बृहद्देवता ऽपि अध्यात्मादि-रहस्यमस्ति वेद इत्याहेति कथनम् ।।
५०-५१ ब्राह्मणान्यपि ’यजमानो वै यूपः’ इत्यादि-वाक्यैः यज्ञस्य सङ्केतरूपतां प्रतिपादयन्तीति स्मारयित्वा, ऐतरेय-शतपथब्राह्मण-वाक्योदाहरणेन कर्मकाण्ड-ग्रन्थेष्वपि वेदरहस्य-प्रतिपत्तिरसन्दिग्धेति स्वमत-दृढीकरणम् । उपनिषत्सु ‘तदृचाऽभ्युक्तम्’ इत्यादिवाक्यस्य तात्पर्य-विचारः। क्वचिन्मन्त्रवर्ण-मूलकानि उपनिषद्वाक्यानीति प्रतिपादनाय निदर्शनं दत्तम् ।।
५१-५३ ’हिरण्मयेन पात्रेण’ इत्यादीशावास्योपनिषत्पङक्तीनां ’ऋतेन ऋतमपिहितम्’ इति पञ्चममण्डलीय-मन्त्रदृष्टश्च समानोऽर्थ इति व्याख्यानपूर्वकं उपपादनम् । इतश्च वेदे रहस्यमस्तीति निरूपितम् ।।
५३-५४ महाभारतमपि वेदगुप्तार्थ-सङ्केतरहस्यमतं प्रोद्वलयतीति प्रमाणं दत्तम् ।।
५४-५७ सायण-भाष्यात् प्रागपि आचार्य-श्रीमदानन्दतीर्थीयं चत्वारिंशत्सूक्त-भाष्यं परमपुरुषार्थभूत-विष्णुपदप्राप्तिरूप-वेदप्रयोजनप्रतिपादकं आसी-दित्युपन्यस्तम् । ’द्विविधा ह्यग्न्यादिशब्दाः’ इत्यारभ्य मन्त्रार्थमञ्जरी-वाक्यान्युदाहृत्य श्रीमद्-राघवेन्द्रस्वामिनां ’अग्निमीळे’ सूक्त-व्याख्यानं प्रकारोपप्रदर्शनाय दत्तम् ।।
५७-५८ वैदिक-समयधर्मादि-विषयेषु पाश्चात्यानां मत-भेदानुपन्यस्य अस्माक-मुपादेयं सारमुक्त्वा, ‘तपसा पारमीप्सितव्यम्’ इत्युपसंहारः ।।
चतुर्थः खण्डः (५६--७४)
५९ देवता-मीमांसा तत्र पाश्चात्य-विदुषां प्राच्य-विदुषां गूढार्थसिद्धान्तिनां च मत-विवेकः। अन्तर्बहिश्च देवानामधिकारं पश्यतो गूढार्थ-सिद्धान्तस्य अर्थाविष्कार-नये सर्वत्र अन्तरर्थस्य प्राधान्यं प्रतिपाद्य, चेतना एव देवा न जडा इति बहुदैवतमन्त्रवर्णोदाहरणेन निरूपणम् ।
५९-६० स्थूलार्थ-पक्षे पर्यवसन्नोऽर्थः सर्वत्र नीपपद्यत इति निरूपणाय सौरमन्त्रार्थ-विचारः ।।
६०-६१ ऐन्द्र-मन्त्रोदाहरणम् ।।
६१-६२ मरुतः सोमं चाधिकृत्य अन्तरर्थोपपत्तिः, बाह्यार्थासंगतिश्च ।।
६२-६३ उषसमधिकृत्य विचारः। एकस्यैव परस्य देवस्य सर्वे देवाः नामानि इत्यादि तत्त्वं बहुभ्यो मण्डलेभ्यो मन्त्रोदाहरणेन प्रतिपादितम् ।।
६३-६४ एकं सदेव सर्वेऽपि देवाः, येषामेकैकोऽपि स्वसदृशं साहाय्यं विनियुज्य यजमानं तदेकं परं ज्योतिरमृतं प्रापयतीति प्रतिपादनाय बहुदैवत्य-मन्त्रोदाहरणम् । अथ देवानामेक-मूलत्वं एकात्मत्वं एक-लक्ष्यत्वं चेति उपन्यस्य, तेषां पृथक्त्वं नामतो व्यापारतो व्यक्तितश्चेति प्रतिपादनम् ॥
६५ देवानां द्वि-जन्मत्वोपपादनम् ।।
६५-७२ अग्निस्वरूप-विचारः ।।
६५-६७ सप्तक-पदार्थः, अग्नर्व्यपदेशाः, गुहा हितः’ मन्त्र-वर्णोदाहरणेन तात्पर्य-कथनम्, ’मर्येष्वमर्त्यः, अमृतः’ मन्त्रोदाहरणेन सारांश-कथनम्, अग्नेः हृदयान्तर्निवासः-मन्त्रोदाहरणम्, पराशर-विश्वामित्र-वामदेवानां वाग्भिः प्रमाणीकरणम् ।।
६७ अग्नः सप्तक-सम्बन्धित्वोपपादनम् ।।
६८-६९ वैश्वामित्रस्य आग्नेय-सूक्तस्य विमर्श-द्वारा अबादीनां सङ्केतरूपस्य दृढीकरणम् ॥
७०-७२ यो वेदेऽग्निः कुमारः कीर्तितः स एवाग्निज स्कन्दः पुराणे, अद्-भुताख्योऽग्निः महाभारते, इत्युपपादनाय ऋक्संहितायां अद्भुतपद-प्रयोगस्थलानि परीक्ष्य, अग्निरेवाद्भुतो वेदे इति निरूपितम् ।।
७२ प्रसक्तस्याग्निस्वरूप-विचारस्य अनुप्रसक्त्या पौराणिकस्कन्दकथा मूल-परीक्षणेन वेद-भाषायाः सङ्केतरूप-गूढार्थत्वं दृढीकृतम् ।।
७२-७४ गूढार्थ-प्राधान्येऽपि कर्मोपयोगितया व्यवस्थितानां ऋचा पदार्थ-विचारे गवाश्वादीनि साङ्केतिक-पदानि अपरिहार्यैव अन्तरर्थानुसारि-तात्पर्यपरिग्रहे व्यवसाय: कार्य इत्युपपाद्य, अयं रहस्यार्थ-विचारो जिज्ञासूनां कर्मबद्ध-श्रद्धानामप्युपकारक: स्यादित्याशंसयोपसंहारः ।।
Read now >>
आदिमे शतर्चिनां मण्डले चतुर्विशत्यनुवाकाः । तत्र आद्यानुवाकत्रयस्य अन्तिमं द्वादशं सूक्तमन्तरा वैश्वामित्रो मधुच्छन्दा ऋषिः । द्वादशस्य सूक्तस्य तु माधुच्छन्दसो जेता । ’अग्निमीळे’ इत्यारभ्य ’गायन्ति त्वा’ इत्यतः प्राक् सूक्तनवकं गायत्रीच्छन्दस्कं, सूक्तत्रयात्मकस्य प्रथमानुवाकस्य आदिमं अग्निदेवताकं ’अग्निमीळे’ इति नवर्च सूक्तम् । तत्र नवानामृचामियं प्रथमा भवति-
ॐ अग्निमीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् । होतारं रत्नधातमम् ॥१॥ अग्निं ईळे पुर:ऽहितं यज्ञस्य देवम् ऋत्विजम् । होतारम् रत्नऽधातमम् ॥
अग्निं अग्निनामकं (देव) ईळे अध्येषणीयत्वेन स्तौमि। कीदृशम् ? पुरोहितं पुरस्तात् निहित कार्यनिर्वाहाय, पुनः कीदृशम् ? यज्ञस्य देवं ऋत्विज देवतासम्भावनार्थ अनुष्ठीयमानस्य यागस्य निर्वर्तने यो देव एव ऋत्विग्भूतः तम् । पुनश्च कीदृशम् ? होतारम् ह्वातारं सामर्थ्याद्देवानाम् । पुनरपि कथंभूतम् ? रत्नधातमम् रमणीयानां रतीनां अतिशयेन धारकम् ।
अग्निपदं बहुधा निळवते नैरुक्ताः। तेषां निर्वचनानां परीक्षणे स्पष्टमिदमव-गम्यते, यत् ब्राह्मणवाक्यबलात्कयाचिद्विधया अग्निखरूपमाकलय्य निर्वचनानि विकल्पतो दत्तानीति । ’स वा एषोऽग्रे देवतानामजायत तस्मादग्निर्नाम’ इत्यादि ब्राह्मणवाक्यानि ’अग्रणी:’ इत्यादि निर्वचनस्य मूलमिति ज्ञायते । वैयाकरणपक्षे अङ्गतेांतोनिष्पन्नं अग्निपदम् । ’अङ्गेलोपश्च’ इत्युणादिसूत्रमुदाहरन्ति । अङ्गति गच्छति ऊवं, हविः स्वर्ग नेतुमिति वा व्युत्पत्तिमाचक्षते । प्राचीन-आर्य-भाषाशाखीयानां अग्न्यर्थकधातूनां परीक्षणे बलवद्दीप्तिमद्गतिरवयवार्थो भवति । एवं च सङ्गच्छन्ते अग्निधर्मप्रतिपादका: शब्दा इति बोध्यम् ।
ईळे-स्तौमीति सायणः, याचामीति यास्क: । धातूनां बह्वर्थत्वे न विवाद: । ईळतिर्याच्ञाकर्मा अध्यषणाकर्मा पूजाकर्मा वेति यास्क: । अग्निस्वरूप-तदधिकार-तन्निवाहापेक्षया अध्येषणाकर्मेत्युपपन्नतमम् । अध्येषणा अधिका एषणा प्रेरणा भवति । पूज्यस्य पुरोहितस्य अग्नेर्देवस्य वा सत्कारपूर्वकं कर्तव्यविशेषेषु नियोजनं अध्येषणेति उच्यते। ईळे अध्येषे ।
पुरोहितम्-यजनकर्म-निर्वाहाय यजमानस्य पुरस्तादग्रे निहितः अग्नि: । अत एव तं ऋषिरन्ताँगे, यजमानो बहिर्यागे अध्येषते। एवं चोपपद्यते ईतिरध्ये-षणार्थः । पुरोहितम् - ’पुर एनं दधते’ इत्याम्नायश्च सङ्गच्छते । ’यज्ञस्य पुरोहितम् ’ ’होतारं देवम् ऋत्विजम्’ ’रत्नधातमम्’ इति व्याख्यातॄणामन्वय: नावश्यक: न च समीचीन इति द्रष्टव्यम् । पादश: अन्वयस्य सम्भवे सति, पादान्तरस्थपदैः पादान्तरस्थपदानां योजना न ऋज्वी । तस्माद् ’यज्ञस्य देव ऋत्विज’ इति पादो व्याख्यातः ॥
होतारम्-स्वयं देव: सन् अन्यान् यज्ञे समुपस्थितान् कर्तृ आह्वयति । एवं आह्वानप्रभुरग्निः ॥
रत्नधातमम्-रमेर्धातो: औणा दिक-क-प्रत्ययान्तं रत्नपदमिति सर्वेषामभिमतम् । ’रत्न सुखं धत्त इति रत्नधा अतिशयेन रत्नधास्तम् इति मन्त्रार्थमञ्जरीनिवचन अन्त-गिपराणां न: सम्मतम् । अन्तर्यजने प्रवृत्तस्य ऋषेयजमानस्य अर्पणानां फलभूताः रत्नपदवाच्या या रतय: तासां धारक: प्रतिष्ठापकः अग्निरेव भवती-त्यन्तरर्थ:। बहिर्यागात् नान्यदस्तीति वा दिनां पक्षे, रत्नं धनं यागफलभूतं गवाश्वादिकं तस्यातिशयेन दाता अग्निः तं, इति ॥
इदं च ऋचस्तात्पर्य भवति-’यो यज्ञस्य निर्वोढा अग्रणी: पुरोहितः, यश्च काले कर्तव्यस्य यज्ञस्य कतो कारयिता च ऋत्विग्भूतो देवः, यो देवान् यज्ञे सन्निधापयितुं प्रभवन् तेषामाह्वाता, य: पुनर्यजमाने प्रहातिशयानां आधायक: तमग्निं अध्येषणीयं अभिकाङ्क्षामि’ इति ।
अग्निः पूर्वेभिर्ऋषिभिरीड्यो नूतनैरुत । स दे॒वाँ एह वक्षति ॥ २॥ अग्निः पूर्वेभिः ऋषिभिः ईड्य: नूतनैः उत । सःदे॒वान् आ इह वक्षति ॥
अग्निः पूर्वोक्त: पुरोहितत्वादियोग्यताविशिष्ट: देवः, पूर्वभिः पुरातनै: ऋषिभिः मन्त्रद्रष्टुभिः भृग्वङ्गिरःप्रभृतिभिः ईड्यः स्तुत्यः पूज्य: अभिकाङ्क्षणीय इति यावत् , नूतनैः उत नवैः ऋषिभिरपि ईड्य: । सः य एवमीड्य उक्तः स देवः देवान् इतरान् इन्द्रादीन् , इह अस्मिन् यज्ञ आवक्षति आवहति । अस्मिन् जगतीति वा इति स्कन्दस्वामी । द्युस्थानान् देवान् पृथिवी स्थान-मान यति पृथिवी स्थानोऽग्निरिति भावः। अन्तर्यजने अन्तर्यजने सुगमो भावः । अशक्यः कालनिर्णय: पूर्वेषां अङ्गिरःप्रभृतीनाम् । मधुच्छन्दा इव तत्समकालिकाः सूक्तकृत ऋषयोऽन्ये च आसन् इति गम्यते ’नूतनैरुत’ इत्युक्ते: । अतिचिरन्तना दृष्टफलका रूढमूला च अग्नेरुपास्तिः इत्याचारबलं च द्योत्यते ।
अग्निना रयिमश्नवत् पोषमेव दिवे दिवे । यशसं वीरवत्तमम् ॥३॥ अग्निना रयिम् अश्नवत् पोषम् एव दिवे दिवे । यशसं वीरवत्तमम् ॥
अग्निना देवेन निमित्तभूतेन रयिम् धनं किमप्यान्तरं न केवलं बाह्यं अश्नवत् प्राप्नोति यजमान: । कीदृशम् रयिम् ? दिवे दिवे अनुदिनं पोषमेव पोषोपेतमेव पुष्यमाणं न कदाऽपि क्षीयमाणम् । पुनः कीदृशम् ? यशसम् यशो युक्तं वैभवसम्पन्नम् । वीरवत्तमम् अतिशयेन वीरबलोपेतं च रयिं अश्नवदिति सम्बन्धः॥
अत्र पोषशब्दस्य घञन्तत्वाद्रयिविशेषणत्वेन न ग्राह्यमित्येकेषामाक्षेपः । पोषं पुष्टिं रयिं (धनं) च ’अश्नवत्’ इत्याहुः । एवं चेत् समुच्चयार्थकश्चकारोऽध्याहार्यः । ’पोषमेव’ इत्यत्र एवकारस्य प्रयोजनं अलक्षितं स्यात् । ’पोषं’ ’यशसं’ इत्युभयमपि मत्वर्थलक्षणया रयिविशेषणमिति बोध्यम् । एतादृशः प्रयोगः साधारणो वेदे । ‘वपुषामिदेकम्’ (४. ७. ९.), ‘वपुषामपश्यम्’ (५. ६२. १.) इत्यादिस्थलेषु वपुषां वपुष्मतां देवानां इति मत्वर्थलक्षणया व्याचक्षते पदार्थ व्याख्यातारः । साध्वेतत् । एवमिहापि लक्षणाश्रयणं साधु । वैभवद्योतनाय ’यशसं’ इति रयिविशेषणम् । ’अश्नवत्’ इति लेटि रूपं, तस्माल्लोडर्थो वक्तव्य इत्येके नव्याः । लडर्थ एवोपपन्नतरः, पूर्वेषां व्याख्यातॄणामभिमतश्च ।
पूर्वोक्तलक्षणेन देवानामाह्वात्रा अग्निना तत्प्रसादमहिम्ना वैभवशालिनी वीर्यातिशयसम्पन्नां रयिपदवाच्यां अन्तस्समृद्धि प्राप्नोति यजमान इति भावः ।
अग्ने यं यज्ञमध्वरं विश्वतः परिभूरसि। स इद्देवेषु गच्छति ॥४॥ अग्ने यं यज्ञं अध्वरम् विश्वतः परिऽभूः असि । सः इत् देवेषु गच्छति ॥
अग्ने त्वं यं अध्वरं अध्वगमनशीलं यज्ञं यागं विश्वतः सर्वतः परिभूः परिवृत्य भवन् असि स इत् स एव यज्ञः देवेषु देवानां मध्ये गच्छति गन्तव्यं स्थानम् ।
अध्वरो हिंसारहित इति कर्मपराणां व्याख्यासरणिः । ’न हिंस्यात्सर्वभूतानि’ इति धर्मशास्त्रस्य अपवाद: पश्वालम्भो यज्ञे। ततोऽत्र हिंसा न दोषायेत्युप-पादयितुं न ध्वरो हिंसा अस्मिन्निति अध्वरपदं निष्पादयन्ति बाह्यार्थपक्षीयाः । यज्ञः पुरुषाकारतया वय॑ते वेदें। स च द्रव्यत्यागापरपर्याय: सर्वस्वापणरूपो यजमानस्यान्तराविर्भूय प्रतिष्ठत ऊर्ध्व खर्लोकं प्रति देवानधिगन्तुम् । तस्मात् स प्रयाणं करोति, अध्वानं राति ददाति यजमानस्योवंगत्यै । तथाविधस्य यज्ञस्य यात्रायां सर्वत: पापेभ्यो राक्षसादिभ्यो रक्षणं अग्नेरेव सम्भवति । तस्माद् यो यज्ञोऽग्निना परिरक्षितः स एव देवान् प्राप्नोतीत्युक्तम् ।।
अग्निर्होता कविक्रतुः सत्यश्चित्रश्रवस्तमः। देवो देवेभिरागमत् ॥५॥ अग्निः होता कविऽक्रतुः सत्यः चित्रश्रवःऽतमः। देवः देवेभिः आ गमत् ॥
अग्निः खयं देवः देवेभिः अन्यैर्देवैः सह आगमत् आगच्छतु। अग्नेः चत्वारि विशेषणानि । होता आह्वाता देवानाम्, कविक्रतुः कविर्मेधाविनाम् , कान्तदर्शी अतीन्द्रियार्थदर्शी कविरिति वेदे। एवमेव सायणव्याख्या बहुत्र । क्रतु: प्रज्ञा कर्म वा यथासन्दर्भ व्याख्यायते कर्मठैः । कर्मकरणसामर्थ्यवत् अध्यवसायात्मकं प्राज्ञं बलं निष्प्रकम्पसङ्कल्पो वा क्रतुरिति ज्ञेयम् । एवं कविक्रतुः अतीन्द्रियार्थदर्शी प्राज्ञसङ्कल्प इच्छाबलं वेति वेद्यम् । सत्यः दर्शने प्राज्ञकर्मणि खरूपतोऽपि सत्यः अनृतैरभिघात: सम्पर्को वा नास्त्यस्य, अतो न व्यभिचरति दर्शनादिकर्तव्येषु । चित्रश्रवस्तमः श्रव इति कीर्तिनाम, तथा बाह्यार्थपक्षे ग्रहणं नासाधु । श्रव:-श्रवणश्रुतिशब्दाः शृणोतेर्निष्पन्नाः समानमेवार्थ स्मारयन्ति। सर्वतः श्रूयमाणत्वा-देव श्रवः कीर्तिरुच्यते । तस्मादत्र चित्रं अद्भुतं विविधं चायनीयं वा, श्रवः श्रवणं अस्य अग्नेरतिशयेनास्तीति पदार्थ: । अतीन्द्रियार्थविचित्रश्रवणशाली भगवानग्निः खयं श्रुतिमान् उपासकं अद्भुताः श्रुती: श्रावयितुं प्रभुरिति बोध्यम् ॥
इति प्रथमस्य प्रथमे प्रथमो वर्ग: ।।
यदुङ्ग दाशुषे त्वमग्ने भद्रं करिष्यसि । तवेत्तत्सत्यमङ्गिरः ॥६॥ यत् अङ्ग दाशुषे त्वं अग्ने भद्रं करिष्यसि । तव इत् तत् सत्य अङ्गिरः॥
अङ्ग! अग्ने! हे अग्ने दाशुषे दत्तवते यजमानाय त्वं यद् भद्रं कल्याणं करिष्यसि तवेत् तवैव तत् सत्यं हे अङ्गिरः एतन्नामक अग्ने ॥
अत्रायं सायणीयोऽभिप्रायो भवति, हविर्दत्तवते यजमानाय पशुप्रजादिरूपं धनं अग्निर्ददाति। तदेव कल्याणं भद्रशब्देनोक्तम् । तथा लब्धेन धनेन साधनेन पुनरग्निं यजते यजमानः। तस्मादग्नेरेव तत् ’तवेत्तत्’ । सत्यं न विसंवादोऽत्र । रमणीयार्थे ऽस्मिन् मन्त्रे अग्नेः सत्यं किमपि खच्छमुक्तं लक्ष्यते, व्याख्यातृभिर्महाननर्थ: कृतः । ’दाशुषे’ दत्तवते ’यद्भद्रं करिष्यसि’ ’तत्सत्यं’ तवैव ‘तवेत्’ इति साधीयान् ऋजु : अन्वयः। तहिं अयमाशयः। अग्निना यजमानाय करिष्यमाणं भद्रं अग्नेरेव सत्यम् । किं तद्भद्रं यदग्नेरेव सत्यं उच्यते ? प्रजाः पशवो वित्तं गृहा इतीदं सर्व भद्रमिति ब्राह्मणवाक्यबलेन प्रतिपादयन्ति । भवतु प्रजापश्वादि कल्याणम् । मास्तु विवादः। - ऋग्वेदे भद्रपदं सत्यसम्बन्धि किमपि विशिष्टं कल्याणं द्योतयतीति न संशयः। ’विश्वानि देव सवितर्दुरितानि परा सुव । यद्भद्रं तन्न आसुव ।’ ’परा दुष्वप्न्यं सुव’ (५. ८२. ४, ५) इत्यादौ दुःष्वप्न्यदुरितप्रतिद्वन्द्वित्वेन भद्रपदं प्रयुज्यते । अनृतज्ञानजन्यदुर्गतानामन्तकं भद्रपदवाच्यं कल्याणमेव अग्नेः सत्यमिति तात्पर्यपरिग्रहे, पूर्वस्यां ऋचि अग्ने: सत्यविशेषणं, अत्र तथाविधं भद्रं अग्नेरेव सत्यं इति प्रतिपादनं च उपपद्यते । तस्मान्नेह कल्याणसामान्यं विवक्षितम् । अनृतप्रज्ञापरिपन्थिकल्याणं सत्यं अग्नेरेव तत्त्वं खभावो वेति बोध्यम् सर्वथा भद्रपदं अशुभ-अनृतज्ञानजन्य-दुरितप्रति-द्वन्द्वित्वेन प्रयुज्यते वेदे । दुःस्वप्ननसूक्ताच्च इदमवगम्यते, यत्र पापदेवताया नितेविरोधितया ’भद्रं वरं वृणते’ (१०. १६४.) इत्यादि गीयते। ये भद्रं दूषयन्ति ते निळतेरन्तिके क्षिप्यन्त इत्यर्थको मन्त्रश्च अन्यत्र श्रूयते-ये वा भद्रं दूषयन्ति खधामिः । अहये तान् प्रददातु सोमः आ वा दधातु निक्रतेरुपस्थे ।’ (७. १०४. ९.) अपि च, अग्नेः स्वावासभूत-ऋतपदवाच्यस्य बृहत: सत्यस्य विशेषणतया, मनस: क्रतोश्च प्राप्यत्वेन च ’भद्र कीर्त्यते । ’भद्रं मनः कृणुष्व (४. १९. २०.) ’भद्रं नो अपि वातय मनो दक्षमुतक्रतुम्’ (१०. २५. १.) ’आ भन्दिष्टस्य सुमतिं चिकिद्धि बृहत्ते अग्ने महि शर्म भद्रम् (५. १. १०.)- इत्येवं-जातीयको मन्त्रवर्ण: कल्याणपर्यायत्वेऽपि भद्रस्य वैशिष्ट व्यं द्योतयतीत्यवधार्यम् । आङ्गिरसस्य कुत्सस्य मन्त्रदृष्टिरपि ’यदङ्ग दाशुषे’ इत्यस्या ऋचोऽस्माभिरुक्तमर्थ दृढीकरोति। सेयं भवति- ’तत्ते भद्रं यत्समिद्धः स्वे दमे सोमाहुता जरसे मृळयत्तमः । दधासि रत्नं द्रविणं च दाशुषेऽग्ने सख्ये मारिषामा वयं तव (१. ९४. १४.)। पुरस्तात् ’राजन्त’ इति मन्त्रस्य अर्थावगाहने स्मरणीयेयं कुत्सस्य ऋक् ॥ ।
उप त्वाग्ने दिवे दिवे दोषावस्तर्धिया वयम्। नमो भरन्त एमसि ॥ ७ ॥ उपत्वा अग्ने दिवेऽदिवे दोषाऽवस्तः धिया वयम् । नमःभरन्तः आ इमसि ॥
हे अग्ने त्वा त्वां दिवे दिवे प्रत्यहं दोषावस्तः नक्तं-दिवं वयं धिया धारणसमर्थया बुद्धया नमः प्रणतिं भरन्तः बिभ्रतः सन्तः उपेमसि उपगच्छामः उपास्मह इत्यर्थः। अत्रैके ’दोषावस्ता’ रात्रेराच्छादक: खप्रकाशेन अग्निः, तस्य सम्बोधनं ’दोषावस्तः’ इत्याहुः। वस्तुतस्तु दोषा रात्रिवाची तेन तमो लक्ष्यते, वस्तः दिनवाची तेन प्रकाशो लक्ष्यते । तमसि प्रकाशे वा सर्वाखवस्थासु प्रत्यहम-विरतं त्वामुपास्मह इति भावः । ’एवं नमो भरन्तो वयम्’ इत्युपपद्यते । प्रणतिभारधारणसामर्थ्य धियो वर्तते । तस्माद्धयानदृढा धीरेवात्र साधनं अनुदिनमविच्छेदं अन्तःप्रकाशे अप्रकाशे वा सर्वासु दशाखग्न्युपास्तेरिति बोध्यम् ॥
राजन्तमध्वराणां गोपामुतस्य दीदिविम्। वर्धमान स्वे दमे ॥ ८ ॥ राजन्तम् अध्वराणां गोपाम् ऋतस्य दीदिविम्। वर्धमानम् खे दमे ॥
पूर्वमन्त्रे अग्ने त्वां उपेम इत्युक्तम् । अत्र कीदृशं त्वामिति पादत्रयस्थविशेषणत्रयेणाह-अध्वराणाम् राजन्तम् अध्वरपदवाच्यानां यज्ञानां ईशानम् । ऋतस्य दीदिविम् गोपाम् सत्यस्य दीप्यमानं रक्षकम् । स्खे दमे वर्धमानम् स्वीये गृहे वृद्धिमाप्नुवन्तम् ॥
पादशोऽन्वयसम्भवे ’अध्वराणां गोपाम्’ इति योजना न युक्ता । ’ऋतस्य गोपाः’ स च ’दी दिवि:’, ’स्वे दमे’ वधते, इत्यस्य तात्पर्य पर्यालोचनीयम् । अत्रैव सूक्ते ‘सत्य:’ ’तवेत् तत् सत्यम्’ इति द्विरग्ने: सत्यधर्मत्वं प्रतिपादितम् । अस्यामृचि सत्यस्य रक्षिता इति तस्य खगृहे वर्धन मिति चोच्यते । किं अग्ने: स्वीयं गृहं भवितुमर्हति सत्यादन्यत्र ? ’सत्यं ऋतं बृहत् एव अग्नेरावासगृहं भवति । तच्च सत्यं परं धाम यजमानेन प्राप्यं, यज्ञस्तत्र साधनम् । निर्वोढा तु ‘कविक्रतुः’ ’सत्यः’ ’सत्यधर्मा सत्यरक्षक: सत्यावासभू: अग्निरेव भवति । ’यजा नो मित्रावरुणा यजा देवान् ऋतं बृहत् । अग्ने यक्षि स्वं दमम् । (१. ७५. ५.) ऋषिर्गोतमो राहूगणः अग्निं प्रार्थयते-’अस्मदर्थ मित्रावरुणौ यज, अन्यान् देवान् यज, ऋतं बृहत् स्वं दमं यज’ इति । अनया स्पष्ट भवति न केवलमग्नेयजमानार्थ यज्ञनिर्वाहित्वं, किं तु ऋतं बृहत्’ अग्ने: स्वीयं गृहं, तदेव परमं यष्टव्यमिति च। ‘गोपा ऋतस्य दी दिहि स्वे दमे’ (३. १०. २.) इत्यत्रापि श्रूयते ।
कर्मपरव्याख्यानेन कदर्थीकृतो गम्भीरार्थोऽयं मन्त्रः । यज्ञशालां अग्ने: ’स्वं दमं आहुः’। तत्र हविर्भोजनेन ‘वर्धमानं’ अग्निं सायं प्रातरुपासतेऽग्निहोत्रिणः !
स नः पितेव सूनवेऽग्ने सूपायनो भव । सचस्वा नः स्वस्तये ॥९॥ सः नः पिताऽइव सूनवे अग्ने सुऽउपायनः भव । सचस्व नः स्वस्तये ॥
अग्ने स त्वं सूनवे पुत्राय पितेव जनक इव नः अस्माकं सूपायन: सुखेन उपायनं समीपगमनं यस्य सः सुप्रापो भव । नः अस्मान् स्वस्तये कल्याणाय सचस्व सेवस्व, अस्मासु सक्तो भव, अस्मासु समवेतो भवेति यावत् ॥
व्याख्यातं माधुच्छन्दसमाग्नेयं सूक्तम् । दाशतय्यां अत्र प्रथमसूत एव वेदरहस्यं किञ्चिद्विस्पष्टं द्योतितम् । तथा व्याख्याने यावदपेक्षं सझेपतो मन्त्रपरमार्थपद्धतिः प्रदर्शिता, यद्यपि याज्ञिकपक्षानुसारेण सूक्तेऽस्मिन् कासाश्चि-दृचां यथाकथञ्चिदर्थाविष्कारः शक्यो भवति, तथाऽपि न सर्वत्र ऋजुर्भवति पन्थाः कर्मपरतया व्याख्यानाय । ’कविक्रतुः’ ’सत्यः’ ’चित्रश्रवस्तमः’ ’धिया नमो भरन्तः’ ’स्वे दमे (ऋते बृहति) वर्धमानम्’ इत्यादिस्थलेषु महता क्लेशेन जघन्योऽर्थ: सम्पादितः कर्मठव्याख्याने । ’यदङ्ग दाशुषे’ इति मन्त्रस्य व्याख्याने साधितस्य तात्पर्यस्योपहसनीयता परां काष्ठा गता। ऋज्वर्थस्तु, खात्मीयं ’खात्मानमेव वा योऽग्नयेऽर्पयति, तस्मै अनृतज्ञानतजन्यदुःखान्तकर भद्रपदवाच्यं कल्याणं करोत्यग्निः । यदिदं भद्रं तत् सत्यं अग्निनिष्ठमेव’ इति ।
एवं ऋजुना वेदरहस्यमुद्घाटयता द्वारेण सूक्तमन्त्रार्थोपपत्तिर्द्रष्टव्या । देवोऽग्निरेव पुरोहित ऋत्विग्भूतश्च यजमानस्य यज्ञनिर्वाहार्थमध्येष्यते प्रथमे मन्त्रे । सा चाग्नेरध्येषणारूपोपास्तिन नूतना मधुच्छन्दसाऽवलम्बिता, किं तु बहो: कालादृषिपरम्परागता, यया देवानां प्रमुखोऽग्निरितरान् देवानावहति इति द्वितीये प्रतिपादितम् । अग्नेः प्रसादालब्धा सम्पद् न लौकिकीव क्षयमयाभिमृष्टा, किं तु उत्तरोत्तराभिवृद्धिशालिनी इति तृतीये। न केवलं असहायेन पुरुषकारेण साधितो यज्ञो देवान् गच्छति, किं तु अग्निना सर्वथा पापेभ्यो रक्षोभ्योऽभिरक्षितं यजनमेव देवान् प्राप्नोतीति चतुर्थे । दृष्टि श्रुतिसम्पन्नः प्राज्ञदृढसङ्कल्पोऽग्निर्देवानां सहाय इति पञ्चमे । अनृतपरिपन्थि-सत्यज्ञानात्मक-भद्रप्रदत्वं अग्नेस्तत्वं इति षष्ठे । प्रत्यहं सर्वास्ववस्थासु ध्यानदृढा: प्रणतिभरोपेता ऋषयोऽग्निमुपासत इति सप्तमे । तस्याग्नेःऋतं (सत्यं बृहत् ) स्वीयं धाम, स यजमानाय तत्र वर्धते । तद् रक्षतीति अष्टमे। एवंविधमग्निं साक्षात्कृतं साक्षात्कर्तुं वा महता विस्रम्भेण ऋषिः “पिता तनुजन्मनीव सक्तः सन् नः सुगमो भव" इति प्रार्थनां करोति नवमे ।
नैतादृशोऽग्निर्बहिः सङ्केतमात्रतयाऽवस्थितो याज्ञिको भवितुमर्हति । केवलं भौतिकतेजस्तन्मात्राधिदैवतम्। किं तु अस्माभिः प्रदर्शितप्रभावः सूक्तप्रति-पादितलक्षणः सत्य एवायं भगवान् भद्रात्मा न: ‘कविक्रतु:’ ईडितोऽस्मिन् प्रथमे सूक्ते। तदिदं वेदरहस्यरसास्वादरसनाभूतं आग्नेयं, यतश्चेदं सूक्तसहस्राधिकवेद-पाठप्रत्याम्नायत्वेन लघुब्रह्मयज्ञ इति प्रतिपिपादयिषया “ ’अग्निमीळे’ जपेत् सूक्तं पापघ्नं श्रीकरं च यत् । पारायणफलं तस्य वेदानां चैव सर्वशः” इत्याहु: पूर्वे । अग्निष्टोम इति विख्याते सोमयागे प्रातरनुवाके सोमाभिषवात् प्रागिदं होत्रा शस्यते ।
इति प्रथमस्य प्रथमे द्वितीयो वर्ग: इति प्रथमं सूक्तम्
अथ प्रथमानुवाकस्य द्वितीयं सूक्तं नवर्च तृचत्रयात्मकं भवति । द्वादशर्च तृतीयं सूक्तम्, तत्र चत्वारस्तृचाः। इदं तृचसप्तकं प्रउगाख्यं शस्त्रं प्रातःसवने होत्रा वैश्वदेवग्रहणादूर्ध्व शंसनीयम् । अत्र प्रथमस्य तृचस्य वायुर्देवता, द्वितीयस्य इन्द्रो वायुश्च, तृतीयस्य मित्रो वरुणश्च भवन्ति ।
वायव्ये तृचे प्रथमामृचमाह—
वायवायाहि दर्शतेमे सोमा अरङ्कताः। तेषां पाहि श्रुधी हवम् ॥१॥ वायो इतिआ याहि दर्शत इमे सोमाः अरम्ऽकृताः। तेषां पाहि श्रुधि हवम् ॥
वायो जगत्प्राण, दर्शत दर्शनीय आयाहि आगच्छ । इमे (अस्माभि-निवेदिताः) सोमाः निष्पीडिताः सोमसवाः अरङ्कृताः अलङ्कृताः सम्यक् साधिताः सिद्धा इति यावत् । तेषां तान् (द्वितीयार्थे षष्ठी) पाहि पिब । हवं ह्वानं अस्मदाह्वानं श्रुधि शृणु ॥
सुबोधा अत्र पदार्थाः। अरबृताः, पर्याप्त्यर्थो भूषणार्थो वा अलं-शब्दः, संस्कृता इति तात्पर्यम् । अग्निस्तवनात्परं वायु प्रार्थयते सोमपानाय । वायुश्च जगत्प्राणः, अत एव शारीरः प्राणोऽपि भवन् बिभर्ति नाडीचक्रव्यवस्थाम् । तस्मादाधारोऽयं मानवे मनोमयव्यापारस्य। तर्हि कोऽसौ सोमः यस्याभिषवानां पानाय वायुराहूयते ? ब्रूमः । ऋतचित्पदवाच्य-सत्यज्ञानभुवः क्षरन् यो दिव्यः सदानन्दरसो मनोमयभुवि प्रवहति, स हि सोमपदवाच्यो वेदे व्यवढ़ियते । लताविशेषः सोमस्तु बाह्यः सङ्केतो याज्ञे कर्मणि। पुरस्ताद् अस्य तृचस्य व्याख्या-नान्ते तत्त्वमिदं प्रपञ्चयिष्यते ॥
द्वितीयामृचमाह—
वार्थ उक्थेभिर्जरन्ते । वाय उक्थेभिर्जरन्ते त्वामच्छा जरितारः। सुतसोमा अहुर्विदः ॥२॥ वायो इति उक्थेभिः जरन्ते त्वाम् अच्छ जरितारः सुतऽसोमाः अहःऽविदः॥
वायो प्राणदेव, त्वां अच्छ त्वां अभिलक्ष्य जरितारः स्तोतारः [त्वत्कामाः] उक्थेभिः स्तोत्रवचनैः [त्वदाविष्कारकैः] जरन्ते स्तुवन्ति । कीदृशास्ते ? सुतसोमाः सोमाभिषवं कृतवन्तः, पुनः कीदृशाः ? अहर्विदः अहश्शब्दलक्षितं प्रकाशं विदितवन्तो दृष्टवन्त इत्यर्थः ।।
अत्रेदमवधेयम् । यद्यपि ’रेभः कार्जरिता’ इत्यादीनि स्तोतनामानि पठितानि निघण्टौ, तथाऽपि एकैकमपि स्तोतुः किमपि वैशिष्टयं द्योतयति । वेदे जारशब्द इव जरितृपदमपि गूढं प्रेमाणं गमयति, अत एव स्तोतारः त्वत्कामा इति व्याख्यातम् । एवं वेदे वाचः सर्जनसामर्थ्य आविष्कारकत्वं वा प्रसिद्धम् । अत एव वचेनिष्पन्नस्य ’उक्थ’ शब्दस्य, त्वदाविष्कारकैः स्तोत्रवचनैः इति व्याख्यानं उपपन्नम् ॥
तृतीयामृचमाह—
वायो तव प्रपञ्चती धेना जिगाति दाशुषे। उरुची सोमपीतये ॥३॥ वायो इति तव प्रऽपृञ्चती धेना जिगाति दाशुषे उरूची सोमऽपीतये ॥
तत्र प्रीणनं वायो! प्रपृश्चती प्रकर्षेण सम्पर्क कुर्वती (पूरयित्रीत्यर्थः) तव धेना वागुपलक्षिता रसनाधारा सोमपीतये सोमपानाय उरूची (सती) विस्तार प्राप्नुवन्ती दाशुषे यजमानाय जिगाति गच्छति वहतीत्यर्थः ।।
धेना वाङ्नामसु पठितम् । तथा सर्वत्र ऋक्षु सायणीयं व्याख्यानम् । धेना ’धारा’ इति सर्वत्रास्माभिर्व्याख्यायते । अत्रेदं कारणं भवति । प्रायश ऋग्वेदे नद्यः धेनव इति क्वचिदुपमया क्वचिदभेदाध्यवसायेन वय॑ते । पोषणं वा साधर्म्य भवति । अत एव सायणः धेना प्रीणयित्री वाक् इति क्वचित् , प्रीणयित्री नदी इति क्वचित् , प्रीणयित्री योषिद् इत्यन्यत्र व्याचष्टे । यथा पयस्विन्यो धेनवः प्रीणयित्र्यो नद्यः भवन्ति, तथा धेनाऽपि प्रीणयित्री धारा भवति । वाचो धारारूपत्वं सायणव्याख्यायामप्यङ्गीकृतं भवति । ’एकं गर्भ दधिरे सप्त वाणी:’ (३-१-६.) ’सप्तवाणी: नद्यः’ इत्याह । वाग्वाहिनी सरस्वती प्रथिता वेदे । ’सरस्वती देवतारूपेण नदीरूपेण च वर्तते, देवतारूपा स्तुता। अधुनाऽनया नदीरूपां स्तौति’ इति ’इयं शुष्मेभिः’ (६-६१-२) इति मन्त्रव्याख्या-नारम्भे सरस्वत्या द्विरूपत्वकल्पनया सायणीयः क्लेशः स्पष्टो भवति । एवमेव तृतीयसूक्ते ’महो अर्णः’ इति अन्तिमर्ची व्याख्यानेऽपि। तदिह वाक्पयित्वेन निघण्टुपठितमपि धेनापदं धारात्वं न जहातीति बोध्यम् ।
’सम्यक्स्रवन्ति सरितो न धेनाः’ (४. ५८. ६.), ’व्यस्य धारा असृजद् वि घेनाः’ (३. १. ९.) इत्यादिषु स्थलेषु विस्पष्टा भवेदस्मदुक्ता युक्तिः । तहिं धेना धारेत्येवालं स्यात् , कुतो ’वागुपलक्षितरसनाधारा’ इत्युक्तमिति चेत्, ब्रूमः । अस्यामृचि वायो: धारा सोमपानाय यजमानकृते वहतीत्युक्तम् । वाचा (वचनेन) पानस्यासम्भवात् लक्षणाश्रयणेन रसनामयत्वविशिष्टधारा प्रोक्ता । तस्माद्वि-वरणार्थोऽयं न केवलपदार्थः धेनापदस्य । प्रीणयित्री पोषयित्रीति वा केवलावयवार्थः । सा धारा चेत् सङ्गच्छते, धारकत्वात् । एवं हि उरूचीति विशेषणं उपपद्यते । सोमरसादानाय सङ्कोचं उज्झित्वा विपुला भवति धारा। प्रपृञ्चतीति धेनाविशेषण-मप्युपपन्नम्। अभिषुते सोमे दातरि यजमाने च धारायाः सम्पर्कप्रकर्ष उक्तः । वायोः प्राणदेवस्य धारा यजमाने सर्वोत्कृष्ट स्पर्श विदधती, अत एव स्वयं पूरयित्री यथेष्टं सोमाभिषवं ग्रहीतुं प्रभवति ॥
अत्र बाह्यार्थपरा एवमाहुः--’हे यजमान ! त्वया दत्तं सोमं पास्यामि’ इति वायु: ब्रूत इति। एवं ’धेना वाक्’ इति मुख्यार्थपरिग्रहः सायणीयः । तदनुसारेण वाग्विशेषणद्वयं व्याख्यातम् । ’प्रपृश्चती’ वाक् सोमगुणवर्णनपरा किल । ’उरूची’ वाक् तु बहून् यजमानान् वर्णयितुं गच्छतीति चाहुः। स्कन्दस्वामी तु धेनापदस्य मुख्यार्थबाधात् वाचा लक्षिता जिह्वेतिं अब्रुवन्नपि ’धेना’ ’जिह्वा’ इत्याह ।
अन्तरर्थपरेऽस्मिन् व्याख्याने त्विदं विचारयितव्यम्-कोऽसौ सोमः ? यस्याभिषुतस्य स्वीकाराय वायु: सम्प्रार्थित: स्वीयां धारां विवृतां कुर्वन् यजमानार्थ गच्छति। ऋतचिद्भुवः पवमानो रसापरपर्याय आनन्दो मनोमयं क्षेत्रं आविश्य प्रवहतीत्यवोचाम पूर्वम् । कथ तर्हि तादृशं सोमं यजमानः सुनुते, वायवेऽर्पयितुं वा प्रभवति? तथ्यमेव इदं यत् सोम ऊर्ध्व विश्वातीत-सत्यचिदानन्दरस: स्वयंप्रकाशो मनोमयभुवमवतीर्य प्राधान्येन मनोमयधामाधिराजायेन्द्राय क्षरतीति । ’अपाम सोमं अमृता अभूम’ ’रसो वै स:’ ’को ह्येवान्यात् कः प्राण्यात् यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्’ इत्यादिवाक्यैः प्रतिपादित: सोम एव अध्यण्डमधिपिण्डं च बहुसोपानपदे विश्वसर्ग उपाध्यनुरोधेन प्राप्नोत्याविर्भावम् । तद्यथा दिव्यं सत्यं ज्योतिरिहापि तमसि पार्थिवे लोके सर्वत्र निलीनं सत् परिणामवशात् क्वचिद् व्यक्त भवति, तथा सोमोऽपि सर्वत्र निगूढः पृथिव्यां पृथिवीरहेषु इन्द्रियार्थेषु इन्द्रियार्थानु-भूतिषु च सारांशभूत-रसात्मकतयाऽवस्थितो भवति। स एष रसात्मा बहिः सोम-लतया सङ्केतितो निष्पीडय संस्कृतो देवेभ्यो दीयते। इन्द्रियार्थानुभवेषु य: सुखमयो रसो लसति तं निष्कृष्य तत्र स्वीयतां स्वार्थतां च सन्त्यज्य देवेभ्य: समर्पयति सोमयाजी देवभक्तोऽन्तर्यजने । अयं च रसोऽमृतं अन्नं भवति देवानाम् , येनामृतान्धसो यजमाने देवा अमृताः पुष्टिं लभन्ते । देवेभ्य:, अग्नये, वायवे, इन्द्राय वा ’स्वाहा इदं न मम’ इति आहुतिवाच इदमेव तात्पर्य बोध्यम् । सोमस्वरूपं समासेन प्रतिपादितम् ॥
अथ सोमाभिषवसंस्काराहुतिनिहाय दिवमारुरुक्षो: भूस्थस्य यजमानस्य शारीरकनाडीचक्र शुद्ध प्राणबलसमृद्धं स्यात्। तस्मात् प्रथमं वायोरनुग्रहोऽभ्यर्थनीयः । तत्रापि न केवलं प्राणदेवताया वायोरनुग्रहेण इन्द्रियानुभूतीनां परिष्कारः प्रसन्नता वा निष्पाद्यते मनोमयाधिदेवतायाः प्रसादमन्तरेण । अत एवेन्द्रं वायु च प्रार्थयते द्वितीयेन तृचेन । शरीरे प्राणमनसो: साधुर्व्यापारो वाय्विन्द्राभ्यां निरुह्यत इति बोध्यम् । यद्यपि, ऋतचित्प्रकाशात्मनः सूर्यस्य उदयभूमिरिव स्वर्भूमिः शुद्धसत्त्वमनः प्रधाना इन्द्रस्य विशिष्ट धाम भवति, तथाऽपि बहुभूमिकस्य मनस: स एव देवता । इन्द्रियात्मकस्यापि मनसः स एवेश्वरः । इन्द्रशब्दान्निष्पन्नं हि इन्द्रियपदम् । सर्वेन्द्रियाणां आद्यं गुप्तमिन्द्रियं मन इत्यपि शक्यं वदितुम् । ’मनः षष्ठानीन्द्रियाणि’ इत्यपि स्मयते। ’इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गं इन्द्रदृष्टं इन्द्रसृष्टं इन्द्रजुष्टं इन्द्रदत्तं इति वा’ इति पाणिनिः (५. २. ९३.)। अत्र लिङ्गं दृष्टं इत्यादीनां विकल्प उक्तः, "अत्र बा-शब्द: प्रत्येकमभिसम्बध्यमानः विकल्पानां स्वातन्त्र्यं दर्शयति’ इति वृत्तिकारोक्तं स्मरणीयम् । एवं सर्वेन्द्रियसार्वभौमस्येन्द्रस्य साहाय्यमन्तरेण वायुर्यथाभाग सोममादातुं न प्रभवेदित्यार्पोऽयं आशय: । मनोबलवर्ज प्राणवृत्तिर्न साध्वीति सर्वेषां अनुभवसिद्धम् । एवं हि, अत्र द्वितीयतृचस्य विनियोगे ऐन्द्रवायवग्रहे त्रयो भागा वायोरिन्द्रस्यैको भागः ’तुरीयभागिन्द्रोऽभवत् त्रिभाग्वायु:’ (ऐ. ब्रा. अ. ९, खं. १) इति ऐतरेयिणः समामनन्ति । वायोरिन्द्रः सारथिरित्यप्युक्तं ब्राह्मणे ’नियुत्वा इन्द्रसारथिः। एतेन इन्द्रानुग्राह्यमनोबलस्य नेतृत्वरूपं उपकारकत्वं शारीरकनाडीगतप्राणबलस्य सोमभागभूयस्त्वं च द्योतिते ॥
द्वितीयतृचे ऐन्द्रवायवे प्रथमां ऋचमाह—
इन्द्रवायू इमे सुता उपप्रयोमरागतम्। इन्दवो वामुशन्ति हि ॥४॥ इन्द्रवायू इति इमे सुताः उप प्रयःऽभिः आ गतम् । इन्दवः वाम् उशन्ति हि ॥
हे इन्द्रवायू ! इमे सोमाः सुताः अभिषुताः। प्रयोभिः प्रीणयितृभिः (वस्तुभिः सह) उपागतम् उपागच्छतम् । हि यस्माद् इन्दवः क्लेदनकरा: (सुखप्रदाः सोमाः) वां युवां [इन्द्र वायु च] उशन्ति कामयन्ते ॥
’प्रयो मिः अन्नैः अस्मभ्यं दातव्यैः सह’ इति सायणः । प्रय: प्रीणयित प्रीञ्धातोर्निष्पन्नत्वात् । यत् प्रीणयति यजमानं तत् प्रय: । अत एव इन्द्र-वायुगतानि यानि कानि वा भवन्तु ’प्रयांसि’ प्रीणयितृणि वस्तूनि वैभवानि वा, तैः सह उपागच्छतम् इति अस्माभियाख्यातम् ॥
ऐन्द्रवायवे तृचे द्वितीयामृचमाह—
वायविन्द्रश्च चेतथः सुतानां वाजिनीवसू। तावायातमुपवत् ॥ ५॥ वायो इति इन्द्रः च चेतथः सुताना वाजिनीवसू इति वाजिनीऽवसू तौ आ यातम् उप द्रुवत् ॥
हे वायो त्वं इन्द्रश्च उभावपि सुतानाम् अभिषुतान् सोमान् [द्वितीयार्थे षष्ठी] चेतथ: जानीथः । वाजिनीवसू सत्त्वसमृद्धिसम्पन्नौ तौ युवां द्रवत् क्षिप्र उपायातम् उपागच्छतम् ॥
वाजिनीवसू—वाजिनी यागक्रियासन्ततिः तत्र वसत: इन्द्र-वायू इति कर्मठव्याख्यानम् । अन्नं, बलं, युद्धं, वेगः इति बहुधा वाजपदार्थः कथ्यते सायणेन । अत्र वाजोऽन्नं, तद् अस्यां हविस्सन्ततावस्ति इति वाजिनी, तत्र वसत इत्युक्तम् । अस्मदीयो वाजपदार्थस्तु सर्वत्र एकरूपः, समृद्धिः पूर्णता वा यत्र बलस्य अन्नादेर्वा अन्तर्भावेऽङ्गीकारक्षमेऽपि सङ्केतरूपत्वं ग्राह्यम् । वसुपदं धनवाचकं सर्वत्र सत्त्वं द्रव्यं इति गृह्यतेऽस्माभिः । वाजस्येव वसोरपि नैकोऽर्थः सायणीयः ॥
इति प्रथमस्य प्रथमे तृतीयो वर्ग:
ऐन्द्रवायवे तृचे तृतीयामृचमाह—
वायविन्द्रश्च सुन्वत आयातमुप निष्कृतम् । मश्वित्था धिया नरा ॥६॥ वायो इति इन्द्रः च सुन्वतः आ यातम् उप निःऽकृतम् मक्षु इत्था धिया नरा ॥
वायो इन्द्रश्च उभौ युवां सुन्वतः सोमाभिषवं कुर्वत: [यजमानस्य निष्कृतम् निश्शेषेण साधितं (युष्मदर्थ देयं वस्तु उद्दिश्य) मक्षु शीघ्रं इत्था इत्थं [अस्मदान-परिग्रहक्षमया सिद्धया] सत्यया वा धिया बुद्धया (धारणात्मिकया प्रज्ञया) युक्तौ उपायातम् उपागच्छतम् । नरा नरौ नेतारौ हे देवौ इति सम्बोधनम् ॥
इत्था-इत्थं सत्यमिति वा यथासम्भवं अर्थो ग्राह्यः । उभयथाऽपि वेदे प्रयोगदर्शनात् । निष्कृतं-संस्कृतं सोमं इत्याह सायणः । वेद्याख्यप्रदेशमिति स्कन्दखामी । निश्शेषेण सम्पादित किमपि सोमाभिषवफलितमिति वयम् । इदं चास्य तृचस्य तात्पर्यपर्यालोचनया स्पष्टं भवेदिति ब्रूम: समासत इन्द्र-वायुप्रसादवैभवम् ॥
प्रथमं सोमाः सुताः इन्द्रं वायुं च कामयन्ते, तस्मात्, तत: प्रवहन्तं सोमरस चेततो: तयोरागतयो: वाय्विन्द्रयोः क्षिप्रं तल्लाभः प्रार्थितः। प्राणमनसो-रधीश्वरौ हि वाग्विन्द्रौ। अनेन सोमपदवाच्य अमृतानन्दरस: ऊर्ध्वदेशात्प्रवहन प्राणबलपूरिते नाडीचक्रे सत्त्वसमृद्ध मनसि च लब्धान्तरो भवतीत्युक्तम् । अत एव समृद्धिसम्पदं द्योतयितुं वाजिनीवसू इत्युक्तम् । अथ तस्मिन् रसे प्राण-मनसोः पवमाने सति कोऽपि अपूर्वो व्यापारः फलितो भवति, यस्मात् मर्ये अमृतचिद्विलास: प्रारभते । इदं च फलितं कर्म निश्शेषेण सम्पादित ’निष्कृतम्’ इत्युक्तम् । अस्य कर्मणः सम्पूरणे वाय्विन्द्राभ्यां भागहराभ्यां भाव्यम् । तस्मात् तन्निर्वर्तनार्थया सिद्धया धिया युक्तौ उभावपि आगमनार्थ प्रार्थितौ । धी: बुद्धिरिति सामान्येनावो चाम । वस्तुतस्तु तस्याः स्थानं इन्द्रियात्मनो युक्तायुक्तविचारशीलस्य वा मनस ऊर्ध्व ’ऋतचित:’ अधस्ताच, एवमुभयोमध्यमिति बोध्यम् । अत्रैव प्रथमं धीपदं प्रयुक्तम् । अस्य प्रयोजन तृतीयतृचार्थविचारे विशदं स्यात् ॥
तृतीयतृचे मैत्रावरुणे प्रथमामृचमाह—
मित्रं हुवे पूतदक्षं वरुणं च रिशादसम्। धियं घृताची साधन्ता ॥७॥ मित्रम् हुवे पूतऽदक्षम् वरुणं च रिशादसम् धियम् घृताचीम् साधन्ता ॥
पूतदक्षम् पवित्रं धीकौशलं यस्य तं मित्रं हुवे आह्वयामि रिशादसम् हिंसकानां अत्तारं भक्षकं (विनाशनमित्यर्थः) वरुणं च [हुवे आह्वयामि] कथंभूती तौ मित्रावरुणौ ? घृताचीम् घृतं दीप्ति अञ्चति प्राप्नोतीति घृताची तां दीप्तां धियं धारणावतीं बुद्धिं साधन्ता साधयन्तौ निष्पादयन्तौ ॥
दक्षपदं सर्वत्र बलार्थे वर्तते, तथैव सायणो व्याचष्टे । अपि तु बहुप्रयोगस्थल-परिशोधनेन धीकौशलरूपं बलमिति वक्तव्यम् । बलस्य वैविध्यमङ्गीकृत्य साध्व-साधुसत्यासत्यादि-विवेचनपरां तत्त्वनिर्णायिकां प्रज्ञां दक्षपदवाच्यां ब्रूमः । एव धीकौशलं इति सामान्येन दक्षपदार्थो दत्तः। महीधरो ज्ञानेन्द्रियकौशलं दक्षपदार्थमाह । अन्ये पुनर्नव्याश्च अत्र विप्रतिपन्नाः । पुरस्तात् पुनर्विचार-यिष्यामः अस्य सूक्तस्य अन्तिमर्ची व्याख्यानावसरे ॥
अत एव घृताचीम्-धीविशेषणम् । जिघर्तिर्जुहोत्यादिः क्षरणे दीप्तौ च । ’जिधर्म्यग्निं हविषा घृतेन’ इत्यादिः दीप्त्यर्थे मन्त्रवर्णेषु प्रयोगो लक्षणीयः । दीप्तां अत एव प्रकाशमानां धियं इति विशेषणं उपपद्यते। क्षरणे प्रस्रवणे च वर्तते । घृतं सर्पिर्वाचकं लोके। वेदे तु ’दीप्तिमत्’ घृतम् । ऋक्संहितायां अत्रैव प्रथम ’घृताची’ इति घृतपदं धीविशेषणतया प्रयुक्तम् । इदं च वेदरहस्यार्थोद्धाटन-प्रधानानां सङ्केतपदानां एकम् , कवि-क्रतु-भद्र-दक्ष-ऋतादिपदानीव यौगिकत्व-मजहत् सर्वत्र नियतेऽर्थे प्रयुक्त मन्त्रेषु । अस्य तृचस्य तात्पर्य पुरस्तात् पर्यालोचयामः ॥
मैत्रावरुणे तृचे द्वितीयामृचमाह—
ऋतेन मित्रावरुणावृतावृधावृतस्पृशा। क्रतुं बृहन्तमाशाथे ॥८॥ ऋतेन मित्रावरुणौ ऋतऽवृधौ ऋतऽस्पृशा क्रतुम् बृहन्तम् आशाथे ॥
ऋतेन सत्येन [सत्येनैव साधनेन] हे मित्रावरुणौ मित्रो वरुणश्च [उभौ युवा] बृहन्तम् महान्तं ऋतुम् प्राज्ञं दृढसङ्कल्पं [कर्मसाधकं इच्छाबलमित्यर्थः] आशाथे आनशाथे [व्याप्तवन्तौ, प्राप्तौ उपभोगायेत्यर्थः] कीदृशौ मित्रावरुणौ ? ऋतावृधौ ऋतस्य सत्यस्य वर्धयितारौ, पुन: कौ ? ऋतस्पृशा ऋतं सत्य स्पृशन्तौ ॥
ऋतं सत्यं सत्यधर्मो वा भवति सर्वत्र वेदे । वेदगूढार्थाविष्कारायोपयुक्तानां पदानां इदमाद्यं वक्तव्यम् । ऋतं यजमाने वर्धयन्तौ मित्रावरुणौ ’ऋतावृधौ’ । स्वभावतः सिद्धस्तयो: सत्यस्पर्शः ’ऋतस्पृशौ’। तथा सत्यवर्धनकर्मणः सत्यमेव साधनं भवति तयोः । अत एव करणे तृतीया प्रयुक्ता ’ऋतेन’। तादृशव्यापारस्य तयोः प्राज्ञकर्मणि स्यादध्यवसायः । अत एव ’क्रतुं आशाथे’ इत्युक्तम् । बहिः, क्रतुर्यज्ञ इति प्रसिद्धम् । तर्हि बाह्येऽर्थे, अन्नबहुलं महान्तं ’बृहन्तम्’ अङ्गैश्चोपाङ्गैश्च अतिप्रौढं यज्ञं भोक्तुं यज्ञदेशं प्राप्तौ यज्ञभुजौ मित्रावरुणौ इति तात्पर्य प्राहुः । अस्मत्पक्षे तु, अन्तर्यजने समारब्धे, कविक्रतौ समिद्धे भगवत्यन्तवलने, प्रसादितयोरिन्द्रवाय्वोरनुग्रहबलात् सोमाभिषवसामर्थ्य प्राप्ते च मनस्सारथौ मुख्यप्राणे, मित्रावरुणौ उक्तगुणविशिष्टौ ऋतवर्धनौ विपुलं विशाल वा ऋतवद् बृहद्भूतं कतुपदवाच्यं कर्मसाधकं अध्यवसायबलं प्राप्तौ भुजात इति ग्राह्यम् ॥
मैत्रावरुणे तृचे तृतीयामृचमाह—
कवी नो मित्रावरुणा तुविजाता उरुक्षया। दक्षं दधाते अपसम् ॥९॥ कवी इति नः मित्रावरुणा तुविऽजातौ उरुऽक्षया । दक्षम् दधाते इति अपसम्॥
कवी मेधाविनौ (अतीन्द्रियार्थदर्शिनौ) तुविजाती बहुषु बहुधा वा प्राप्तजन्मानौ उरुक्षया उरुक्षयौ विशालनिवासौ (एवंभूतौ) मित्रावरुणा मित्रावरुणौ देवौ नः अस्माकं अपसम् कर्मवत् (कर्मसाधकं, क्रियानिष्पादकमिति यावत्) दक्षम् विवेचनात्मकं धीकौशलं दधाते धारयेते ॥
कवी-नेदं मेधाविसामान्यवाचकं वेदे, दृष्टिसम्पत्तिं द्योतयति । क्रान्तदर्शी, अतीन्द्रियार्थदर्शीति वा व्याख्यातम् । तुविजाती-तुविपदं वेदे बलवाचकम् । बलं सेनार्थे यथा बहुत्वं द्योतयति तथा तुविपदमपि बह्वर्थकम् । बहुनामसु पठितं च । बहूनामुपकारकत्वाद् बहुधा जात इति सायणव्याख्या। यजमाने देवाः स्वरूपतो व्यापारतश्च बहुशः स्वात्मानमाविष्कुर्वन्ति तेषामाविष्कार एव तेषां जन्म, तस्माद बहुधा जात इति वयम् । उरु बहुनामसु पठितमिति हेतो: ’उरुक्षया’ बहुनिवासौ इति सायणः । उरु विस्तृतं अत एव विशालं विपुलं वा वेदे। तस्माद् वितते बृहति निवासो ऽनयोरिति ग्राह्यम् । ’दक्षं बलं ’अपस’ कर्म च दधाते मित्रावरुणाविति चकाराध्या-हारेणोभयं च समुच्चितं सायणव्याख्याने। नावसरोऽध्याहारस्य । ’अपसम्’ इति दक्षविशेषणम् । न चेदिदं विशेषणमभविष्यत् अपि त्विह सत्त्ववाचि, तदा आद्युदात्तं अपठिष्यत । नेदमाद्युदात्तम् । ननु विशेषणं चेत् विशेष्यनिघ्नं वाच्यलिङ्गं स्यात् , अपश्शब्दस्तु न तथेति चेत्, मत्वर्थलक्षणया व्याख्यातपूर्व ’रयिं यशसं’ इत्यादिकमिव ’अपस्वि दक्षम्’ इति बोध्यम् । अन्यथा च अपश्शब्दो वेदे वाच्यलिङ्गतया प्रयुज्यत इत्यवधेयम् । अपि च वेदे सत्त्वनामान्यपि यौगिकार्थप्राबल्यं व्यञ्जयितुं गुणवाचकत्वं दधते । ’गोतमः’ ’अङ्गिरस्तमः’ ’इन्द्रतम:’ ’अपस्तमा’ इत्यादिः प्रयोगः साधारणो वेदे।
’अयं देवानामपसामपस्तम:’ (१-१६०-४) अप इति कर्मनाम । तेन तद्वान् लक्ष्यते। कर्मवतां मध्ये प्रकृष्टकर्मा इति सा. व्या. । ’अपसामपस्तमा’ (६-६१-१३) वेगवतीनां वेगवत्तमा-सा. व्या.। (१०-७५-७) कर्मवतीनां मध्ये वेगाख्यकर्मवती-सा. व्या.। (१०-५३-९) शोभनकर्मवतां मध्ये अतिशयेन शोभनकर्मी। (१०-११५-२) अपस्वितमः कर्मवत्तमः मत्वर्थो लुप्तः-सा. व्या. ।
दक्षम्-प्राग्व्याख्यातम् । फलवत्कर्मसाधकं दक्षपदवाच्य-विवेचनात्मकधी-कौशलं दधाते मित्रावरुणौ। प्राक् पूतदक्षपदार्थ-प्रतिपादनावसरे दक्षपदं सामान्येन बलनामसु पठितमपि तस्य धीवैशिष्टयमुपपादितम् । अस्यामृचि मित्रावरुणौ सुसङ्गतौ क्रियाकौशलविशिष्टं विवेचनात्मकज्ञानकौशलं धारयमाणावित्युक्तम् । अनेन युक्तयोमित्रावरुणयो: आयत्तं किमपि कर्मविशिष्टं ज्ञानमित्युक्तं भवति । ’पूतदक्षं मित्रं ’रिशादस’ वरुणं इति उक्तेश्च प्रकारान्तरेणेदमुक्तं ग्राह्यम् । किमिदं कर्म ज्ञानं वा ? को नाम मित्रावरुणौ ? का वा तयो: प्रसक्तिः ? ब्रूम:—
सूक्तेऽस्मिन् प्रथमस्य तृचस्य सोमाभिषवे प्राणसन्नाहो विषयः, यदर्थ वायुरेक एव पृथक् स्तुतः । ततः परं यजमाने मानव ऋतचिद्विलासाय मनोमयभू–परिष्कारः प्रस्तुतः, यदर्थ धिया युक्तौ इन्द्र-वायू आगमनाय प्रार्थितौ । अस्य सूक्तान्ततृचस्य विषयस्तु, ऋतम्य व्यापारो मनोमयसत्त्वे साधनीय इति; येन धी: सम्यक् साधिता स्यात् कर्म च विपुलं भवेत् । एतत्कृते मित्रावरुणावाहूतौ । इमौ च, मित्रो वरुणोऽर्यमा भग इति चतुर्णा एकसदनानां (१-१३६-२) व्यूहभूतानां मध्ये प्रसिद्धौ द्वन्द्वभूतौ । तादृशीं प्रदीप्तां धियं साधयितुं प्रभू इमौ ’घृताची धियं साधन्ता’ इति प्रथममुक्तम् ।
अत्रेदमवयेयम् । सूक्तमन्त्रेष्वियं ऋषीणां शैली लक्ष्यते, यत् कमपि विषयं प्रतिपाद्य अन्यस्य क्रमणे पूर्वोक्तं किमपि मुख्य पदं पुन: प्रयुज्य उत्तरत्र तदनुरणनेन साधनेन पूर्वोत्तरयो: सम्बन्धं व्यञ्जयन्ति मन्त्रकृतः । एवं कथितपदस्य पुन: कथनं सप्रयोजनं भवति । प्राय: सर्वेषामृषीणां समाना रीतिरियम् । इह धीपदं बन्धकं उभयोः । ’धिया नरा’ ’धियं साधन्ता’ इति पुनः प्रयुक्तमवधार्यम् ।
अथ धीपदं विचार्यम् । यद्यपि मतिर्बुद्धिवाचको धीपर्यायो वा भवति साधारणव्यवहारे, तथाऽपि वेदे मतेर्षियश्च भेदो बोध्यः। मतिर्मननं सामान्य-बुद्धिर्मनसो वृत्तिरवस्था वा भवति, रोषावेगादिभावमपि क्वचित् प्रतिपादयति मन्युशब्दवत् । धीस्तु धारणावती प्रज्ञा, धिया धीवृत्तिश्च आक्षिप्यते । सह आगमनाय इन्द्र-वायू पूर्व प्रार्थितौ । अधुना तु, ऋतचित्सम्पर्क-तद्वयवहाराय सा धीः साधिता समृद्धा प्रदीप्ता च विधातव्या। तत्कृते मित्रावरुणौ स्तुत्या आहूतौ । उक्तलक्षणे धीक्षेत्रे ऋतचितेापारस्य विशुद्धप्रतिफलनस्य वा प्रतिबन्धकद्वयं वर्तते । तत्रैकं ऋतानृतसाध्वसाधुविवेचनमालिन्यम् , येन सत्यसम्बन्धिव्याकुलतापत्ति: । अन्यत्तु, बहूनि कारणानि सम्भूय धियः सत्यसम्बद्धमभ्युदयं प्रतिरुध्य धीवृत्तीनां परस्पर साधुयोगविघातकं वैषम्यमापाद्य धियो दारिद्यं तद्गतवृत्तीनां वैतथ्यं च विदधते । अतः सकलविधकलुषध्वंसिनः सर्वमावृत्य तिष्ठतो वरुणस्य प्रसादात्पारिशुद्धय सिद्धिर्भवति । स कतचितिशत्तया-स्मना मानुषे वर्तमानोऽस्मदभिवृद्धिं विघातयतः सर्वान् विरोधिन: पापान अन्तयति । अतो ’रिशादसं’ वरुणं इत्युक्तम् । वरुण इव मित्रश्च ऋतज्योति: शक्त्यात्मना वरुणसाधितनैर्मल्यविभवेन साधुयोग-सौख्य-सौहार्द-साम्यादिव्यवस्था धियः सम्पादयन् मानुषे ऋतानन्दविधानाय प्रभवति । ।।
एवं युक्तौ देवावुभौ ऋतेन साधनेन ऋतं वर्धयन्तौ मानुषे ऋतसम्पर्क धत्तः । बृहन्त ऋतुमस्मासु भुआते। ’बृहन्’ महान् विततो विपुलो वा भूमा, ’ऋतुः’ अमोघोऽध्यवसायः कर्मभाक् । स ह्यावश्यको भवति प्राप्तव्यसिद्धये। ज्योतिः शक्तिश्चेति द्वयमिदं अपेक्षणीयं भवति वेदर्षीणामन्तर्यजने। ऋतस्य ज्योतिव्यापाराद् धीदीप्ता भवति (घृताचीम्) । ऋतस्य शक्तिव्यापाराद् अध्यवसायोऽविफलो बृहन् भवति [क्रतुं बृहन्तम् ] । ऋतस्य विभवेषु खयमाविष्कुर्वत्सु कर्मवती कर्मणि प्रवृत्ता विवेचनात्मिका धी: स्थिरीकृता धारिता भवति [दक्षं दधाते अपसम्] । पूता विवेचिका निर्णायिका वा धीः ऋतानुरोधेन कर्मणि प्रवर्तते, ऋतस्य शक्तिविशेष: सआयते, इन्द्रवायुविहितं कर्म सम्यक् साधयति । तस्मात् ’क्रतो:’ ’धिय’श्च मालिन्यव्याकुलतादेविमोक्ष: । इममर्थ अन्यत्र बहूनि मैत्रावरुणसूक्तानि समर्थयन्ति । विस्तरभिया नोदाह्रियन्ते । ’मित्रं वयं हवामहे वरुणं सोमपीतये । जज्ञाना पूतदक्षसा। ऋतेन यावृतावृधा ऋतस्य ज्योतिषस्पती। ता मित्रावरुणा हुवे’ इति निदर्शनमेकं मेधातिथेः (१. २३. ४-५) ।।
इदं च बोध्यम् । ऋतप्राप्तिनिःश्रेयसलाभश्च यज्ञस्य फलम्. तच्च, अग्नेविशिष्टं साध्यं कर्मेति प्रथमे अग्निसूक्ते सूक्ष्मशः सूचितम् । द्वितीये सूक्ते. सोमाभिषवे वाग्विन्द्राभ्यां साधनीयं पूर्वाङ्गं कर्म, ततः परं मित्रावरुणयो: कार्यम् , येन ऋतवर्धनेन पवमानानन्दबलेन द्वारा च मानुषस्य साधारण-मनोमयसत्त्वसन्नाहनं च प्रतिपादितानि ।
ऋग्वेदे सर्वत्र ऋषीणामन्तर्यागे द्विधा प्रयत्न: क्रियमाणो लक्ष्यते । तत्रैकः, मानुषस्य शरीरे मनसि च परिपाकः, येन प्राप्तव्यमुद्दिश्य तयोः सन्नाहनं भवति । अन्यस्तु, ऋतस्य सोमपदवाच्य-तदानन्दस्य चाधिगमः, येन मानुषे अमृतखरूपस्य परदैवतस्य कार्यपरिपूरणं भवति ।
इति प्रथमस्य प्रथमे चतुर्थो वर्ग:
प्रथमानुवाकस्य तृतीयं द्वादशचं सूक्तम् , तत्र चत्वारस्तृचाः। प्रउगशस्त्रस्य देवताः प्रागुक्ताः। अश्विनेत्यादिः प्रथमस्तृच आश्विनः ।।
अश्विना यज्वरीरिषो द्रवत्पाणी शुभस्पती। पुरुभुजा चनस्यतम् ॥१॥ अश्विना यज्वरीः इषः द्रवत्पाणी इति द्रवत्ऽपाणी शुभः पती इति पुरुऽभुजा चनस्यतम् ॥
अश्विना हे अश्विनौ यज्वरी: यागनिष्पादिकाः इप: प्रेरणात्मिकाः शक्ती: चनस्यतम् भुआथाम् । अश्विनोस्त्रीणि विशेषणानि । द्रवत्पाणी क्षिप्रगपादौ शुभस्पती शुभस्य पालको पुरुभुजा बहूपभोक्तारौ ॥
इषः-अन्नानि [ प्रायशः कर्मठव्याख्यानम् ] तथा चनः अन्नं इति च । तदनुसारि द्रवत्पाण्यादीनां तात्पर्यम् । प्रेरणार्थाद् धातोरपि निष्पन्नत्वात् प्रेरणवेगार्थे परिग्राह्यः ।
चनस्यतम्-अन्नमपि भोग्यं भवति, तस्मादन्तरर्थे चन: भोग्यं, इच्छतम् उपभुजाथां इति ग्राह्यम् ।
द्रवत्पाणी-औचित्यात् पाण्युपलक्षितः पादो बोध्य: । अन्यत्र (२. ३१. २) ’पाण्युपलक्षितैः पादैः’ इति सायणोऽप्याह ।
शुभस्पती-दीप्तौ भोगक्षमे शोभार्थे शुभे च वर्तते शुभधातु: । अत्र द्वितीयोऽर्थ उपपन्नः ’पुरुभुजा’ ’चनस्यतम्’ इति पदद्वयेऽपि भोगार्थकशब्दश्रवणात् ।।
सामान्येनायं मन्त्रार्थो भवति-द्रुतगतिको भोगाधीश्वरौ बहुभोगसमर्थों अश्वाधिरूढौ देवावश्विनौ सम्बोधितौ, ताभ्यां यजननिष्पत्ति-निमित्तभूता: प्रेरयित्री: यागसम्बन्धिनी: शक्तीराक्रम्य अधिष्ठाय वा सामोदं भाव्यम्-इति । विशेष: पुरस्ताद् विचार्यते तृचस्यान्ते ।।
अश्विना पुरुदंससा नरा शवीरया धिया। धिष्ण्या वनतं गिरः ॥२॥ अश्विना पुरुऽदंससा नरा शवीरया धिया धिष्ण्या वनतम् गिरः ॥
अश्विना हे अश्विनौ अश्वारूढौ कीदृशौ ? पुरुदंससा बहुकर्माणौ [बहुविधक्रियानिष्पादकौ] नरा नरौ नेतारौ पुरुषौ [बलिनौ देवौ] युवां गिर: वाचः [अस्मदीयाः स्तोत्रवाचः] वनतम् सम्भजतम् [ तासु रमध्वम् ] । धिष्ण्या हे धारयितारौ [धियां सन्तौ] तयोः कया निमित्तभूतया गिरां सम्भजनं स्यात ? शवीरया धिया स्फुरद्बलभूयस्या धारणात्मिकया बुद्धया ॥
पुरुदंससा-आश्चर्यभूतविविधकर्माणौ इत्येके व्याख्यातार: । पुरु बहु, दंसः कर्म, एतावन्निर्विवादम् । आश्चर्यभूतेति विशेषणोपादानं व्याख्यानमात्रम् , न पदार्थः। नात्र दोषः ॥
नरा-नृपदं बलवाचकं वेदे। यथा नृम्णम् । नृणां नृतमः । बलवत्वादेव नरो नेतार इति व्याख्यानं साधु स्यात् । नराः पुरुषाः मानुषा देवाश्च वेदे । स्त्री-देवतास्तु गणाः ।।
शवीरया-बहुधा निर्वचनमाहुः । शव इति स्फुरद्वलम् , तस्माद ईरन्प्रत्ययः। धियो विशेषणं अस्मदभिमतम् ।।
धिष्ण्या-अत्रापि बहूनि निर्वचनानि। धिषणा विष्णा तत्र भवौ धिष्ण्यो इति चेत् ’शवीर या धिया’ इत्यनेन स्यादर्थसङ्गतिः ।।
अयं साधारणोऽर्थ:--हे अश्वारूढौ विविधकार्यसाधको बलवन्तौ देवौ धियां ध्रियमाणौ धारयितारौ, युवां स्फुरद्वलसाधनीय-अप्रतिहतप्रसरया बुद्धया अस्मदीय-स्तोत्रवाक्षु मोदध्वम् इति ।।
दस्रा युवाकवः सुता नासत्या वृक्तबर्हिषः। आ यातं रुद्रवर्तनी ॥३॥ दस्रा युवाकवः सुताः नासत्या वृक्तऽबर्हिषः आ यातम् रुद्रवर्तनी इति रुद्रऽवर्तनी॥
दस्रा कर्मनिष्पादको नासत्या द्रुतगमनशीलौ हे अश्विनौ वृक्तबर्हिषः वृक्तं वर्जितं (अनुपयुक्तै: वर्जनीयैरपावनैर्वा वस्तुभिरिति शेष:) बर्हि: आस्तीर्ण येन तस्य यजमानस्य मम युवाकवः बलिनः सोमाः सुताः। हे रुद्रवर्तनी रुद्रः गतिवेगेन भीषणः वर्तनिः मार्गः ययोस्तौ युवां आयातम् आगच्छतम् ।।
दसा—उपक्षयार्थाद दस्यतेर्धातो: क्वचिद् , दर्शनार्थाद् दशनार्थाद्वा दंसतेर्दस्थतेर्वा क्वचिद् दस-दस्मपदयोनिष्पत्ति आह सायणः । तस्माद् दर्शनीयोपक्षपयित्राद्यर्थः नैकः प्रोक्तः । अपरोक्तार्थे गृहीतं दस्रपदं दंसवत् कर्मसम्बन्धित्वं द्योतयेत् । यथा ’पुरुदंससा’ इत्यत्र कमैव प्रतिपादितम् , न तु उपक्षय-दर्शनीयादिकम् । तथेहापि । तस्माद् दसौ कर्मणां निष्पादको इति वयम् ।।
युवाकव:—युवां कामयन्ते, मिश्रणार्थाद् यौतेनिष्पन्नत्वात् मिश्रणं कामयन्ते, इति चान्यत्र सायणः । ’युवावते यौवनवता बलिना’ इति (३. ६२. १.) सायणव्याख्या । अत्रापि युवशब्दलक्षितं वीर्य, तच्छालिन: सोमा ग्राह्याः । नासत्या--न असत्यौ सत्यौ एवेति पूर्वे । इदं न साधु लक्ष्यते । वेदे देवतानाम्नामेकैकमपि तत्तद्देवताधर्म-गुणस्वरूपान्यतमबोधकं भवति । अश्विनो: नासत्याविति नयूद्वयेन सत्यत्वदृढीकरणे किं प्रयोजनम् ? तथा मित्रावरुणादीनां ऋतसम्बन्धो वैशिष्टयं द्योतयति तथा अश्विनोन । नासत्यशब्दोऽश्विनो रेव नाम । तस्मात् किमपि वैशिष्टयप्रतिपादकं स्यात् । तच्च नसतेर्गत्यान्निरुक्तं भवति । ’द्रवत्पाणी’ ’रुद्रवर्तनी’ अश्विनौ अश्वारूढी द्रुतगतिप्रसिद्धौ । तस्माद्युक्तमस्मदुक्तं निर्वचनम् ।
वृक्तबर्हिष:—अग्निं परितः (वेद्यां सोमार्थ वा) छिन्नमूलानां दर्भाणां आस्तरणं कृतम् । तस्माद येषां सोमानां बर्हि: आस्तीर्ण वृक्तं मूलवर्जितं ते सुताः (सोमाः) इति प्रथमाबहुवचनम् इति सायणप्रभृतयः । षष्ठयेकवचनान्तं अध्याहृतस्य यजमानस्य विशेषणमुक्तमस्माभिः । एवं स्थूलार्थस्य कर्मोपयोगिनो न क्षतिः । अन्तरर्थे बर्हिः यजने देवानामागमनस्थानसन्नहनम् ।।
रुद्रवर्तनी—’रुद्रस्येव मार्गो ययोस्तौ’ इति प्राश्चः। रक्तवर्णे द्वे अश्विनीनक्षत्रे इति नव्यानामेकेषां कल्पना। गतिवेगस्य भीषणत्वात् मार्गो रुद्रोऽनयोरिति वयम् ।।
कर्मनिर्वर्तनपटू द्रुतगमनौ वेगभीषणमार्गों हे अश्विनौ ! वेद्यां आसनं सिद्धं कृतं मया, इमे वीर्यशालिन: सोमा अभिषुताः, तान् उपभोक्तुं आगच्छतम् इति ऋषिब्रूते ।।
अथास्य तृचस्य तात्पर्यावगाहने अश्विनावधिकृत्येदं वक्तव्यम् । काऽपि भवतु तयो: कथा पुराणेषु प्रथिता, तावुद्दिश्य नव्यैः कृता नक्षत्रात्मकत्वकल्पना मिथ्या सत्या वा भवतु, प्राच्यया पाश्चात्यया वा आश्विनस्वरूपनिर्णायिकया स्थूलदृष्टया नास्ति कार्यमस्माकम् । अन्तरर्थविधामवलम्ब्य अश्विनोस्तत्त्वं प्रतिपित्सूनां नो बाह्यार्थपक्षीयाभिप्रायपरीक्षाया नावसरः। अथेदमश्विनोविवरणं भवति—
अश्विनौ यमौ अश्वारूढौ । अश्वो बलोपलक्षकः, विशेषत: प्राणबल प्राणानुगृहीतनाडीबलं प्राणमेव वा लक्षयत्यश्वः । तस्मादश्वः क्रियाशक्तिनिष्पादकस्य प्राणस्य प्राणबलस्य वा सङ्केतो भवति । यद्यपि सर्वेषां देवानां ऋतसम्बन्धित्वादिः सामान्यधर्मो लक्ष्यते, तथाऽप्यनयोवैशिष्टयं सर्वेषां आश्विनसूक्तानां परीक्षणेनाव-गम्यते। भोगशक्तिभूयिष्ठी, सौम्यं मधु पिबन्ती, तदिच्छन्ती, आरोग्यं रोगिणे यच्छन्तौ भिषजौ इति बहुषु मन्त्रेषु वणितौ। विशेषत: पक्षिवत् , तथा मनोवच्च वेगवन्तौ । रौद्रोऽनयो रथवेगः । उषा सूर्यदुहिता रथं तयोरारुह्य याति प्रिया तयोर्योषा । यद्यपि मय:-पदवाच्य-परमसुखस्य भावयित्रोस्तयो: क्रियाभोग-निष्पादनमेव प्रधानं कर्म, तथाऽपि ऋतशक्तिविशेषाविमौ मतिमत्तमकर्माणौ अखण्डसत्त्वलक्षक-समुद्रसमुत्थौ ऋतसत्त्वं ऋतबलं चाधिजग्मुषा धीबलविशेषेण परमजीवन-सम्मद-सम्पत्तीनां मनोमयतां सम्पाद्य दधाते, महते कर्मणे यद अपेक्षितं प्रेरणबलं तद् विधत्तः, येन ज्योतिष्मता तमसस्पारं तारयतो नरं यजमानम् । इमौ नरं मतिभुवः सर्वा अतिक्रम्य खयं नावा तारयत इत्येवमर्थकानि सूक्तानि द्रष्टव्यानि ।।
निदर्शनाय मन्त्रभागाः केचन स्वल्पश इह भवन्ति—
’मनोजवसा वृषणा मदच्युता...अवसे पूर्वीभिः पुरुभोजसा’ (८-२२-१६.) ’आ नो अश्वावदश्विना वर्तिर्यासिष्टं मधुपातमा नरा’ (८-२२-१७) युवमत्यस्याव-नक्षथो...खसा यद् वां विश्वगूर्ती भराति । वाजाये? मधुपाविषे च ।’ (१-१८०-२) ’मध्वः पिबन्ता उषसः सचेथे’ (१-१८०-१) ’अधि श्रिये दुहिता सूर्यस्य रथं तस्थौ पुरुभुजा शतोतिम्’ (६-६३-५) ’युवोरुषा अनुश्रियं परिज्मनोरुपाचरत् । ऋता वनथो अक्तुभिः ।’ (१-४६-१४) ’यदन्तरिक्षे पतथ: पुरुभुजा’ (८-१०-६) ’उत त्या दैव्या भिषजा शं न: करतो अश्विना’ (८-१८-८) ’उभा हि दस्रा भिषजा मयोभुवोभा दक्षस्य वचसो बभूवथुः’ (८-८६-१) ’एषो उषा अपूर्व्या व्युच्छति प्रिया दिवः। स्तुषे वामश्विना बृहत् ॥’ (१-४६-१) ’या दस्रा सिन्धुमातरा मनोतरा रयीणाम् । धिया देवा वसुविदा ॥’ (१-४६-२) ’या न: पीपरदश्विना ज्योतिष्मती तमस्तिरः तामस्मे रासाथामिषम् ॥’ (१-४६-६) ’आ नो नावा मतीनां यातं पाराय गन्तवे। युञ्जाथामश्विना रथम् ॥ (१-४६-७) एतादृशैः शतशो दृश्यमानैरन्यैश्च मन्त्रैविचारितैराश्विन तत्त्वं अस्माभिरक्तविघं सुगमं युक्तं च भवेदित्यसशयम् ॥
अत्र अश्विने तृचे, बहुभोगभृतौ आशुगतिकौ अश्विनौ यजननिष्पादिनीः प्रेरण-शक्तीरुपभोक्तुं प्रार्थितौ (यज्वरीरिषः)। इमाश्च सोममदवैभवजा इति बोध्यम् । तथा च हेतुरुक्तः । चिते: अभिनवरूपाविष्कारसमर्था वाचः [गिरः] उद्गताः, यजनक्षेत्रं च सिद्धं कृतम् (वृक्तबर्हिषः), वीर्यवत्तमाः सोमाश्चाभिषुताः (युवाकवः सुताः), तस्माद् अश्विनोगिरां सम्भज नायागमनमवश्यम् । कार्यसाधकधौरेयाभ्यां ताभ्यां धियां गिरः स्थापयित्वा तासां तद्रूपतामापाद्य तत्स्वीकारः साधनीयः [धिष्ण्या धिया वनतं गिरः] । कार्यसाधकौ तौ सोमाभिषवबलप्रेरितेन रौद्रवेगेन निष्कण्टकमार्गों आगच्छेताम् (रुद्रवर्तनी)। अश्वाधिरूढाभ्यामाभ्यां प्रदेयं तु सर्वथा बलं, वीर्यम् ।। याज्ञिक शक्तिभोगे हि रतिस्तयोः। तदिदं तयो: साधनीयम्-वाक् सत्त्वसमृद्ध-धीखरूपसात्कर्तव्या, कर्मण: कार्यनिष्पादकत्वं सम्पाद्यम् , प्रयाणे क्षिप्रगमनं निर्वर्तनीयम् , क्रियादक्षता आशुता इतीदं द्वयं अश्विनो: शक्तयुल्लासाल्लभ्यम् ।
एवं आध्यात्मिकार्थानुसारेण ऋषीणां भाषासु सर्वत्र अर्थसाङ्गत्यम् , प्रसादनिर्भरः, अभिप्रायाणामेकरूपता च स्पष्टं लक्ष्यन्ते । बाह्यार्थव्याख्यास्तु, वेदो गहनतमज्ञानगर्भित इति नाभिमन्यन्ते, चिरन्तनं गूढार्थ विवरणपरं सम्प्रदाय ऐतिह्यं वा न लक्षयन्ति, अत एव असङ्गतार्थान् ब्रुवते, विविधाशयव्याकुल-व्यामोहपरिभूत-मन्त्रार्थ-विवरणधोरणीमवलब्य परमार्षपथात् पतिताः पण्डितानपि पातयन्ति व्यामोह्य ।।
द्वितीयमिव सोमयागे विनियुक्तमिदं तृतीयं सूक्तं आध्यात्मिकभावभूयिष्ठम् । द्वितीयसूक्तीयान्तिमतृच इव अत्राप्यन्तिमे सारस्वते तृचे, ऋतस्य प्राप्तिः, ऋतचिते: अधिगम एव यज्ञस्य फलमिति स्पष्टतरं लक्ष्यते । द्वितीयसूक्त इवेहापि प्राणबलात्मिकाः प्राणशक्तयो देवता: प्रार्थ्यन्ते। तत्राहृतो वायु:, येन प्राणभृतो-प्राणबलविशेषाः सम्भृत्योपकल्प्यन्ते । इह तु, अश्विनावाहूती, याभ्यामश्वाः प्राणशक्तयोऽधिरुह्योपयुज्यन्ते। द्वितीये वाय्वनुग्रहात् प्राणव्यापाराद् ऋषिः मनोमयभुवं साधयितुं प्रवृत्तः । इहापि आश्विनबलादिन्द्रवलावाप्तये प्रवर्तते । एवं सर्वत्र वेदे देवताव्यवस्था, भाषाव्यवस्था, अर्थसाम्यं, इति सर्व एकरीतिकं समञ्जसं सूपपादं च भवति ऋजु पश्यतां चिन्तकानाम् ।।
ऐन्द्रे तृचे प्रथमामाह—
इन्द्रा याहि चित्रभानो सुता इमे त्वायवः। अण्वीमिस्तना पृतासः॥४॥ इन्द्र आ याहि चित्रभानो इति चित्रऽभानो सुताः इमे त्वाऽयवः अण्वीभिः तना पूतासः ॥
हे इन्द्र चित्रभानो बहुविधरश्मे (बहुप्रकारक-प्रभासमृद्धेत्यर्थः) आयाहि आगच्छ । सुताः अभिषुताः, इमे सोमाः त्वायवः त्वां कामयमानाः (त्वत्कामा वर्तन्ते) एते सोमाः अण्वीमिः अङ्गुलीभिः इति व्याख्यातारः (सूक्ष्माभिः शक्तिभिः)। तना विस्तृत्य पूतासः शुद्धाः कृता इत्यर्थः ।
’अण्वीभिः, तना’ इति पदद्वयमेवात्र विचारयितव्यम् । इन्द्रपदार्थों यास्कोदाहृतनिर्वचनबाहुल्यात् अव्यवस्थितविकल्पत्वाच्च न विचार्यते । इन्द्रमधिकृत्य सारत: प्रागुक्तम् । चित्रपदार्थविवरणे व्याख्यानभेदोऽप्यकिञ्चित्करः । ’अण्वी सूक्ष्मा’ ’तना विस्तृतेन’ इति सायणव्याख्यानं, अन्यत्र ’एष धिया याति अण्व्या’ (९-१-७) ’यच्चिद्धि शश्वता तना’ (१-२६-६) इत्यादिस्थलेषु द्रष्टव्यम् । ’तना दशापवित्रम्’ इति च सायणोऽन्यत्र ब्रूते । इह स्कन्दस्वामी तमेवार्थमाह । अण्व्य: अङ्गुलय इति निघण्टुबलात् सर्वे व्याख्यातार आहुः । अयं तेषामाशय:-ऋत्विज: सोमरसशोधनं कुर्वन्ति । तत्र एकं साधनं हस्तः अङ्गुलीभिः (अण्वीभिः) लक्षित:, अन्यत्तु विशोधनी भवति । तद् दशापवित्रं तनापदेनोक्तम् । हस्तेन दशापवित्रमादाय शोधिताः सोमाः पूता इति भाव: ।
अत्र याथार्य सविमर्श ग्राह्यम् । आश्विनानुग्रहसम्पत्तेः परं ऐन्द्र प्रसादमभि-कासति सूक्तद्रष्टा। प्राणबलसमृद्धः शुद्धसत्त्वमनोमयं ऐन्द्रमनुग्रहं याचत इत्युक्तं भवति । अभिषुताः सोमाः इन्द्रं कामयन्ते । प्राणाश्वबलवेग-प्रचोदितानां सम्मदभरप्रसराणां यथायथं साधुकर्मणे शुद्धसत्त्व-धीराज्यप्रवेशलाभः आवश्यकः, तदर्थ इन्द्रः शस्यते। अशोधितानां सोमाभिषवानां आमोदरसक्षरणरूपाणां कथं इन्द्रभोग्यता युक्ता स्यात् ? अत: सूक्ष्माभिः धीशक्तिभिः (अण्वीभिः) बहिः प्रज्ञाधारे शरीरे वितत्या च (तना) शोधिताः (पूतास:) इत्युक्तम् । ननु, अणु-तन्निष्पन्न-अण्व्यादिपदानि सूक्ष्मवाचकानि भवन्तु, कथं सूक्ष्मता घिय एवोच्यत इति चेत् , मन्त्रवर्ण एव प्रत्युत्तरमाह, सायणोऽप्यवश इव गत्यन्तराभावात् ’अण्वी घी:’ इत्यभ्युपगम्य व्याचष्टे । तथा हि ’तममृक्षन्त वाजिनमुपस्थे अदितेरधि । विप्रासो अण्व्या धिया’ (९-२६-१)। अत्र सायणीयव्याख्यायां इदं दृश्यते-तं वाजिनं अश्वं अश्ववदाशुव्याप्तं (समृद्धं सोमं इति वक्तव्यम्) अदितेरुपस्थे अमृक्षन्त शोधितवन्तः। के? विप्रास: मेधाविनः। केन साधनेन ? अण्व्या अङ्गुल्या धिया प्रज्ञया स्तुत्या वा, अथवा सूक्ष्मया घिया अङ्गुल्येति विशेष्य-विशेषणभाव:-इति । एष विक्रान्तः सोमः सूक्ष्मया धिया द्वारा सम्यडू निष्पादितं ऐन्द्रं द्युस्थान गच्छतीत्येवमर्थकस्य मन्त्रस्य (९-१५-१) अघटनघटनापटीयसी सायणव्याख्या ब्रूते ’एष सोमः अङ्गुल्याऽभिषुतो चिया कर्मणा इन्द्रस्य निष्कृतं स्थानं दिवं प्रतिगच्छति ।... अङ्गुल्याऽभिषूयमाणः सन् होमद्वारा अग्निनिष्पीडनद्वारा पात्रं वा गच्छति’ इति! मन्त्रवर्णस्तु विस्पष्टमाह-’धियमिच्छन् देवानां अमृतानां निवासस्थान बृहत् (ऋतं सत्यं) प्रतिगच्छति, न तु पानपात्रं चमसं प्रति सोम:’-इति ’एष पुरु घियायते बृहते देवतातये। यत्रामृतास आसते’ (९-१५-२) ॥
अन्ये च मन्त्राः सन्ति नवममण्डले, यत्र अङ्गुल्यर्थकः अण्वी शब्दः, कर्मार्थे धीशब्दो वा नोपपद्यते, विस्तरभिया नोदाहरामः । अथ चेद् अण्वीभिः अङ्गुलीभिरेव भाव्यं, तर्हि ता न मानुष्यः, किं तु दिवो दुहितु: सूर्याया अश्विनो: प्रियाया इति वक्तव्यम् । नेयमस्माकं कल्पना । अत्रोपपत्तिं प्रदर्शयामः । यमर्थ मनसि निधाय ऋषिर्मधुच्छन्दाः ’अण्वी भिस्तना पूतासः’ इत्याह सूक्ष्मशः गूढं वा गूढार्थमन्त्रदर्शी, तमेव स्वयं नवममण्डले, प्रथमसूक्ते विस्पष्टमाह (९-१-६-७) । अत्र ’सूर्यस्य दुहिता’ ’अण्वी:’ ’दश स्वसारः’ ’योषणः’ ठुलो के तार्ये सोम गृह्णन्तीति प्रत्यक्षवचनानि लक्षणीयानि भवन्ति । सोममधिकृत्यालमेतावताऽत्र । तृचस्य प्रथम!ऽर्थोऽस्माभिरुक्त उपपादित: । अथावशिष्टं ऋग्द्वयं सुगमार्थ भवति ।
ऐन्द्रे तृचे द्वितीयामृचमाह—
इन्द्रा याहि धियेषितो विप्रजूतः सुतावतः : उप ब्रह्माणि वाघतः ॥५॥ इन्द्र आ याहि धिया इषितः विप्रऽजूतः सुतऽवतः उप ब्रह्माणि वाघतः॥
हे इन्द्र धिया प्रज्ञया [धारणात्मिकया] इषितः प्रेरित:, विप्रजूतः विप्रेण मेधाविना प्रदीप्तध्यानेन जूत: प्रेरित: (पुरो गन्तुमुद्योजित इत्यर्थः)। एवंभूत: त्वं आयाहि आगच्छ । किमर्थम् ? सुतवतः सोमं अभिषुतवत: (मम) वाघतः स्तोतु: [आत्मार्थध्यानानि वाचा आविष्कर्तुमिच्छतो मम] ब्रह्माणि मन्त्रात्मकानि स्तोत्राणि उप उपैतुम् ॥
प्रथमं अभिषुताः सोमाः इन्द्रं कामयन्त इत्युक्तम् । तत इन्द्रः सोम सुतवत आत्मार्थध्यानानि वाग्भिराविष्कृत्य स्तोतु: मन्त्रानङ्गीकर्तुं स्तूयतेऽस्यामृचि । अथ प्रदीप्तया धिया तबलेनोपेतः भ्राजमानैरश्वैर्युक्त इन्द्रस्तान् ऋमन्त्रानुपगच्छति । तमृषिः प्रार्थयते सुते सोमरसे सम्मदभरं धतुं धारयितुं चेति तृतीयस्यामृचि प्रोच्यते ॥
ऐन्द्रे तृचे तृतीयामृचमाह—
इन्द्रा याहि तूतुजान उप ब्रह्माणि हरिवः। सुते दधिष्व नश्वनः ॥६॥ इन्द्र आ याहि तूतुजानः उप ब्रह्माणि हरिऽवः सुते दुधिष्व नः चनः ॥
हे इन्द्र, हरिवः अश्वयुक्त, तू तुजानः अत्यन्तं त्वरमाणः सन् [अश्वयुक्तत्वात् ब्रह्माणि मन्त्रात्मकानि स्तोत्राणि उप उपैतुं आयाहि आगच्छ । सुते सोमे नः अस्मदर्थ चनः सुखं सम्मदं वा दधिष्व धारय ।।
पूर्व सोमाभिषवेण साधिते आनन्दक्षरणे, अश्विभ्यां प्राणमयसत्त्वे प्राणावधृते नाडीचक्रे च यो मदो वीर्यवान् कृत: स्थापितश्च, सोऽधुना इन्द्राधीन: कर्तव्य:, येन स शुभधी-दीप्ते दुस्थाने पदं लब्ध्वा चितेनं च्युत: स्यात् । तस्मादिन्द्रं प्रज्ञायां आनन्दधृत्यै प्रार्थितवानृषिः ‘सुते दधिष्व नश्चनः’ इति ॥
इति प्रथमस्य प्रथमे पञ्चमो वर्ग:
तृतीये वैश्वदेवतृचे प्रथमामृचमाह—
ओमासश्चर्षणीधृतो विश्वेदेवास आ गत । दाश्वांसो दाशुषः सुतम् ॥७॥ ओमासः चर्षणिऽधृतः विश्वे देवासः आ गत दाश्वांसः दाशुषः सुतम् ॥
हे विश्वेदेवासः एतत्संज्ञकाः सर्वे देवाः, आगत आगच्छत। कीदृशास्ते? ओमास: अवितारः [वर्धयितारः] पुनः कीदृशाः ? चर्षणिधृतः चर्षणीनां नराणां धारयितारः [चर्षणयः कृष्टय इव कर्मोद्युक्ताः, न केवलं मनुष्या इति बोध्यम्] पुनः कीदृशाः ? दाशुषः दत्तवतो यजमानस्य सुतम् अभिषुतं सोमं दाश्वांसः यथाभागं विभज्य दातारः ॥
ओमास:-अवते(तोनिष्पन्नः शब्द इति निर्विवादम् । धातूनां बर्थत्वाद् वर्धने च अव-धातुर्वर्तते। यद्यपीदं पदं सकृदेव प्रयुक्तं ऋक्संहितायां, तथाऽपि ’ओमानं’ ’ऊमासः’ ’ऊमाः’ इत्यादयः शब्दा: प्रयुक्ता दृश्यन्ते । सायणस्तु प्रायश: रक्षणार्थोऽवधातुरिति क्वचित् अर्थान्तरमप्याह । तथा च ’ओमानं सुखविशेष’ (१-३४-६) इत्याह । धात्वर्थमब्रुवन्नेव ’ऊमास: अवितारः’ (१-१६६-३) इत्याह । अन्यत्र ’ऊमाः’ ऊमसंज्ञकाः पितरः (३-६-८) इति च। प्राचीन-आर्यभाषाशाखीय-अवादिधात्वर्थपरीक्षणाद अवतिः वर्धने पोषणे वा वर्तत इति शक्यं निर्णेतुम् । एवमेव अव-धातो-रूठिपरे ’ऊतिः’ वर्धनं वृद्धिः इति क्तिन्प्रत्ययान्तं पदम् ॥
’चर्षणयः’ मनुष्यनामसु पठितमिति हेतोर्मनुष्यसामान्यार्थे न ग्राह्यम् । पञ्चविंशतिनामसु एकमिदम् । कारः कीरिः कृष्टयः चर्षणयः-इत्यादीनि तत्र तत्र पठितान्यपि अविशेषेण न कदाऽपि ग्राह्याणि ॥
दाश्वांस:-दारी दान इत्यस्मानिष्पन्नम् । अत्रापि विशेषो बोध्यः । तत्तद्युक्तभागानुसारेण विभजनपूर्वकं दानमिति धात्वर्थो बोध्यः ।
वैश्वदेवतृचे द्वितीयामृचमाह—
तूर्णयःउस्रा इव तूर्णयः उना इव स्खसराणि ।। विश्वे देवास: अप्ऽतुरः सुतम् आ गन्त तूर्णयः उस्राःऽ इव खसराणि ॥
हे विश्वेदेवासः विश्वेदेवाः सुतम् अस्मदीयं सोमं प्रति आगन्त आगच्छत । कीदृशाः ? अतुरः अपः तुतुरति, लुगूविकरणी त्वरयन्तीति अतुरः वृष्टिप्रदा: (वृष्टिदिव्यानामभीष्टानामिति बोध्यम् )। पुनः कीदृशाः? तूर्णयः त्वरमाणाः अत्रोपमामाह-खसराणि गोष्ठानि उस्राः इव गाव इव। उस्राः रश्मयः स्वसराणि स्वावासस्थानानि अहानि यथेति केचन व्याख्यातारः ।
असुरः-वृष्टिप्रदाः। सर्वेऽपि देवाः वर्षितारः एव तेजो-बल-भोगादीनां, उदकस्यैव वर्षितारो देवा इति कथा शैशवी कल्पनोपहास्यतां याति । अपां तारयितारः, ’अन्तर्णीतण्यर्थस्य तरतरतुरः’ इति स्कन्दस्वामी। अर्थद्वयेऽपि अपां साङ्केतिकमर्थ गृह्णीयात् । तेन ऋचस्तात्पर्य सुगमं भवति । तृचस्यान्ते प्रदर्शयिष्यामः । ’उस्राः’-गोनाम रश्मिनाम च। एवं द्वयर्थशब्दप्रयोगः साधारणो वेदे। तत्रापि उपमायां ईदृशा प्रयोगेण उपमानोपमेययोरभेदाध्यवसायद्वारा उपमेयार्थस्य उपमान-पदार्थः सङ्केतरूपबाह्यभाव इति व्यक्तो भवति । तथा स्वसराणि-अहानि स्वयं सरति आदित्यः एषु, स्व: सूर्यः इमानि सारयतीत्यादि निर्वचनमाहुः । विश्रान्तिसुखप्रदानि स्वसराणि गृहाणि (गोष्ठानि) अहानि वा भवन्तु ॥
आगन्तेति मध्यमपुरुषश्रुतिसामर्थ्याद् ’विश्वेदेवासः,’ इत्यत्र आमन्त्रित-प्रथमान्ततया व्याख्यातम् । तथा तद्विशेषणे च। एवं तृतीयतचेऽपि आमन्त्रिता विश्वदेवा इति बोध्यम् । एवं ऋग्द्वये श्रुतेन आमन्त्रणेन सङ्गच्छेत ॥
वैश्वदेवतृचे तृतीयामृचमाह—
विश्वेदेवासो अस्निध एहिमायासो अद्रुहः। मेधं जुषन्त वह्नयः ॥९॥ विश्वे देवासः अनिधः पहिऽमायासः अद्रुहः मेधम् जुषन्त वह्नयः॥
विश्वेदेवासः हे विश्वेदेवाः मेधं यज्ञं (मदीयं सोमसर्व) जुषन्त सेवध्वम् (व्यत्ययेन प्रथमपुरुषबहुवचनान्तम्) । कीदृशाः ? अनिघः क्षतिरहिताः [न केनापि क्षपयितुं शक्या इत्यर्थः] । पुनः कीदृशाः ? अद्रुहः द्रोहरहिताः [यजमानाय न द्रुह्यन्ति, स्वयं अक्षय्याः आश्रितानां भक्तानां न क्षथमापादयन्ति, प्रतिकूलं नाचरन्ति, तान् न वश्चयन्तीत्यर्थः]। पुनः कीदृशाः ? पहिमायासः आङ् समन्तात् ईहि: ईहमाना माया प्रज्ञा येषां ते [सर्वतोगतिक-प्रज्ञाविशेष-सम्पन्ना इत्यर्थः] । पुनः कीदृशाः? वह्नयः वोढारः [भर्तारः, अस्मदीय-यज्ञस्य धारकाः सन्तः तं भजन्तु भवन्त इत्यर्थः] ॥
असिध:-सिधिः क्षये शोषणे वा इति व्याख्यातारः। न कुतोऽप्यभिघात एषामिति विवक्षा । एहिमायासः-सकृदेव प्रयुक्तं इदं वेदे । अप्सु प्रविष्टं सौचीकमग्निं ’एहि मा यासी:’ इति विश्वेदेवा अवोचन् , तदनुकरणहेतुकोऽयं विश्वेषां देवानां व्यपदेश ‘एहिमायासः’ इति सायणस्य वापक्षव्याख्या। सर्वतो व्याप्तप्रज्ञाः इति साधुरर्थः सायणीयः। अद्रुहः-व्याख्यातम् । मेघम्- मेध्यते सङ्गम्यते देवैरिति मेधं हविराह सायणः । यज्ञ इति वक्तव्यम् । ’अस्मदीयं यज्ञ’ इति स्कन्दस्वामी, तथा अन्ये च । क इमे विश्वेदेवाः ? एतत्संज्ञकाः देवताविशेषा इत्येके, यथा शाकपूणिः । सर्वपर्यायो विश्वशब्दः, तस्मात् सर्वदैवतसमष्टिरिति यास्कमतम् । अपरोक्तमेव साधीयो दृश्यते, यतो वैश्वदेव-सूक्तमन्त्रेषु प्रयुक्तानि विशेषणानि प्रतिपादिता अर्थाश्च सर्वदेवसमुदायार्थ-संवाद बिभतीत्यसंशयम् । तदस्मिन् तृचे सर्वदैवतसाधारणगुणाः कीर्तिताः। तर्हि एषां शंसनस्य कोऽवसरः ? उच्यते। यदश्विभ्यां इन्द्रेण च साधितं तदेव दिव्यं कर्म विश्वैर्देवैः उक्तानुक्तैर्शाताज्ञातैर्वा परदैवत-विभूतिभूतैः सम्भूय धारयितव्यम् , ततः पूरयितव्यम् । अत एव सर्वदेवसमष्टेः प्रसादः प्रार्थ्यते ।
अस्य तृचस्य तत्र तत्र कृतैः पदार्थविवरणैरेषां वीश्वेषां देवानां विशेषणानि आवश्यकस्थलेषु व्याख्यातानि। ’अस्तुरः’ इत्यस्य अपां त्वरयितारः तारयितारो वेति व्याख्याय द्विधाऽपि सम्भवः साधीयान् अभ्युपगतश्च । समुद्रः-नदी-इत्यादिशब्दाः सङ्केतरूपाः, तस्मादापश्च सङ्केतार्थः प्रागुक्तः। भूमिकायां सविचार इदं सर्वमावेदितं स्मार्यम् । तदेवं मानुषे जने यजमाने अन्तर्यांगपरायणे, आश्विनव्यापारात् प्राणसत्त्वे साघिते, ऐन्द्रकर्मणो धीसत्त्वे च निष्पादिते, सोमाभिषवपदलक्षित-आनन्दवर्षे च मन:-प्राण-शरीरेषु प्रवृत्ते, विश्वेदेवा आमन्त्रितास्तं सवमाविश्य धारयमाणाः यजनपरिपूर्तये प्रभवन्तीति बोध्यम् ।
अथान्तिमे तृचे, अश्विनोरिन्द्रस्य विश्वेषां देवानां च प्राणबुद्धिनिष्पादनस्य पर्यवसानं ऋतचितिप्राप्तौ इति, ऋतचितिसम्पत्तिरेव यज्ञस्योद्देशः प्राप्तव्यं फलितमिति च असन्दिग्धं विस्पष्टं लक्ष्यते ।
अन्तिमे सारस्वते तृचे प्रथमामाह—
पावका नः सरस्वती वाजेभिर्वाजिनीवती । यक्षं वष्टु धियावसुः॥ १० ॥ पावका नः सरस्वती वाजेभिः वाजिनीऽवती। यज्ञं वष्टु धियाऽवसुः॥
सरस्वती वाग्देवी नः यज्ञम् अस्मदीयं यजनं वष्टु कामयताम् । कीदृशी? पावका शोधयित्री अपि च वाजेभिः वाजिनीवती समृद्धिभिः बहुलविधया समृद्धया युक्ता । पुनः कीदृशी? धियावसुः धिया द्रव्यवती ।।
पावका-पुनातेः, पापापनोदिनीत्यर्थः। पापं दुरितम्, भद्रपदव्याख्याने तत्स्वरूपं अशुभं अनृतमेवेति वेदर्षीणां मतं प्रतिपादितम् । अनृतप्रध्वंसात्पापापनये शोधनं साधितं भवति । वक्ष्यति च अनृतनाशाय ’सूनृतानां चोदयित्री’ इति । वाजेभिः वाजिनीवती-ऐन्द्रवायवतृचव्याख्याने ’वाजिनीवसू’ पदार्थप्रसक्ती वाजशब्दो विचारितः । धियावसुः-अलुक्समास: छान्दस:। ’वसु’ सर्वत्र द्रव्यं, सत्त्वं, इति व्याख्यायत इति प्रागुक्तम् । प्रज्ञावृत्तिभिः सत्त्वसमृद्धेत्यर्थः ।
सारस्वते तृचे द्वितीयामृचमाह—
चोदयित्री सूनृतानां चेतन्ती सुमतीनाम् । यज्ञ दधे सरस्वती ॥ ११ ॥ चोदयित्री सुनृतानाम् चेतन्ती सुऽमतीनाम् य॒ज्ञम् दुधे सरस्वती ॥
सरस्वती सेयं वाग्देवी यज्ञ (इमं) दधे धारयते। कीदृशी? सूनृतानाम् शुभानां सत्यानां चोदयित्री प्रेरयित्री। सुमतीनाम् शोभनानां मतीनां मनो-वृत्तीनां हादभावानां वा चेतन्ती चेतयन्ती प्रज्ञापयन्ती।
सूनृतानाम्-प्रियसत्या वाक् सूनृतेति लोके प्रसिद्धिः । तथाऽपि अत्र वेदे सूपपदस्य शोभनार्थ एवोपपन्नः । सुमतीनाम्-अत्रापि कल्याणमतीनामिति बोध्यम् । दधे-लडर्थ एव साधीयान् , छान्दसः। नेह भूतार्थविवक्षा ।
महो अर्णः सरस्वती प्र चेतयति केतुना । धियो विश्वा वि राजति ॥१२॥ महः अर्णः सरस्वती प्र चेतयति केतुना धियः विश्वाः वि राजति ॥
सरस्वती वाग्देवी (पूर्वऋग्द्वयप्रतिपादिता) केतुना प्रज्ञापकेन (दर्शनकर्मणा) महो अर्णः महान्तं प्रवाहं समुद्रं वा [कतस्य बृहती प्रवृत्ति इति बोध्यम् ] प्रचेतयति प्रकर्षेण ज्ञापयति [प्रज्ञायां सुप्तमिव स्थितं ऋतप्रवृत्तिरूपं अर्ण:-पदवाच्यं प्रवाहं उत्याप्य प्रबोधयति] । अपि च विश्वाः धियः विराजति समस्ता धीवृत्तीश्च प्रदीपयति ॥
अस्यामृचि ’केतुना’ कर्मणेति सायणः, कर्मणा प्रज्ञया वेति यास्कः । वेदरहस्योद्घाटन-साधनभूतानां ऋत-क्रतु-श्रवः-प्रभृतीनां एकमिदं केतुपदम् । दर्शनात्मकः सहजावबोध: केतुरिति सर्वत्र ग्राह्यम् । स्थूलार्थपक्षीयानां नये क्रतु-वाज-ऋतादीनामिव केतोरपि बहवोऽर्थाः। नास्ति नियमः । अस्मदुक्तेऽर्थे नियतः केतुशब्दः सर्वत्र मन्त्रवर्णेषु घटत इत्यवधेयम् । स्थूलार्थानुसारेण अस्यामृचि नदी सरस्वती स्तुता। पूर्व ऋचोर्द्वयोः वाग्देवी विग्रहवतीति च प्राहुः कर्मठसम्प्रदायिनः । नावश्यकी परीक्षा तेषां विवक्षायाः। यत् किं वा भवतु तात्पर्य तन्मते, तन्मन्त्रद्रष्टरि महर्षों मधुच्छन्दसि भावदारिद्यं आरोपयतीत्यसंशयम् । प्रथमं विग्रहवती भूत्वा, तत: नदीरूपा संवृत्ता किल! कुतोऽयं ऋषिदृष्टौ हठाद् वेषान्तरपरिग्रहस्तस्याः सरस्वत्याः ? कारणं नोक्तम् । फलं तु देवो जानाति ।
अथ चेदवगच्छामः स्वरूपं सरस्वत्याः, आद्यं ऋग्द्वयमस्मिन् तृचे विस्पष्टार्थ प्रसन्नं भवेदित्यसंशयम् । महीति स्तूयमानया भारत्या इळया च सह सरस्वती गीयते वेदे। ’इळा सरस्ती मही’ इति तिसो देवीरधिकृत्य व्याख्यानावसरे तासां विवेकः पुरस्तात् प्रपञ्चयिष्यते। ऋतचिते : शक्तिविशेषा सत्यश्रुतिप्रचोदिनी दिव्यावेशवाणी सरस्वतीति कीर्त्यते। सत्यावेशादनृतप्रध्वंसो भवति । अनृतं हि सर्वतोमुखपापरूपतां धत्ते, अनृतात्पापं नातिरिच्यत इति पुरातनमार्ष मतम् । अनृतप्रेरणयैव असाधु; दुष्टः सुखाद्यनुभव:, असाधुः सङ्कल्पः, असाधु च कर्म, मानुषं जन्म आविश्य वशयन्ति। तस्माद् अनृतमायु: सर्वथा जन्मन: प्रभृति नः प्रबाधते, येन सर्वाणि न: कर्माणि कायिकानि मानसिकानि वा अनृतसात्कृतान्यन्धि-तानि भवन्ति । तदत्र चिकित्साया नास्ति शरणं ऋताहते। तच्च ऋतं, ज्योतिषा वाचा वा रूपेण उभयथा च अवतरत्याविशत्याविर्भवतीति दर्शनं महर्षीणामाद्यानाम् । येन धियः परिवर्तनं साध्यते, जगता सह अस्मान् प्रति नूतनो विवेकश्च सआयते । ऋतमयी धीः दृष्टिं ऋतमयीं विधत्ते, ऋतदृष्टया नः सत्यरूपता निष्पादिता स्यात् । यत: प्रयासवर्ज स्वभावतः सत्याः हार्दभावा: सत्याः सङ्कल्पाः सत्यानि च कर्माणि निरर्गलं प्रवहेयुः ।
अधुना तृचतात्पर्य सुगमं स्यात् । प्रथमं ’धियावसुः’ ’पावका’ सरस्वती पापापनोदाय पारिशुद्धव्यं विदधाना यज्ञकामा धीसमृद्धा प्रसीदति । ततः मानुषस्य सर्वकर्मसमर्पणरूपं यज्ञं परिपाल्य धारयते, येन ऋतानुरोधेन मर्त्यस्य कर्माणि ज्ञानानि वाचो भावाश्च प्रवर्तेरन् (सूनृतानां चोदयन्ती, सुमतीनां चेतन्ती) । अन्ते च सा भगवती वर्षति प्रवाहयति स्वीयेन दर्शनकर्मणा ऋतचिद्दीप्ती: ’अपः’ प्रेरयन्ती मानुषे यजमाने, सर्वाश्च धीप्रवृत्ती: सत्यज्योतिषा प्रज्वलयति (धियो विश्वा विराजति) चेति सारांशः ।
तदिदं व्याख्यातं तृतीयं सूक्तम् । तत्र विशेषतश्चतुर्थतृचप्रतिपादितो विषयः प्रागुक्तमर्थ समस्तं दृढीकृत्योजवलयन् बाह्यस्य कर्मणः, यजमानस्य अन्तःकरण-परिपाकदशाविशेषस्य च सम्बन्धं प्रद्योतयतीति स्पष्टम् । ’महो अर्ण’ इति प्रायशोऽगूढया सङ्केतभाषया महान्तं ऋतचितिप्रवाहं प्रबोधयन्त्याः सरस्वत्या दर्शनकर्मवैभवप्रस्तावेन वेदरहस्यं नात्यन्तं अविभेद्यतया गोपितम्, अपि तु मधुच्छन्दसैव महर्षिणा किञ्चिद्वा रहस्यप्रकाशकैः पदैः प्रयुक्तैरुपदर्शितमिति गम्यते।
इति प्रथमस्य प्रथमे षष्ठो वर्ग: इति प्रथमे मण्डले प्रथमोऽनुवाक:
अथ द्वितीयेऽनुवाके चतुस्सूक्तात्मके ’सुरूपकृत्नुम्’ इति प्रथमं सूक्तम् । प्राग्वद् ऋषिश्छन्दश्च, इन्द्रो देवता। तत्र प्रथमामृचमाह—
सुरूपकृत्युमूतये सुयामिव गोदुहे। जुहमसि द्यविद्यवि ॥ १ ॥ सुरूपऽकुलुम् कृतये सुयाम्ऽश्व गोऽदुहे । जुट्टमसि विऽयधि ॥
सुरूपकृत्नुम् सुरूपाणां साधूनां सिद्धानां वा रूपाणां कृत्नुम् कर्तारम् ऊतये वृद्धये द्यविद्यवि अहरहः जुहूमसि जुहुमः, आह्वयामः । आह्वानकर्मणि दृष्टान्तमाह-गोदुहे गां दोग्धि गोधुक् तस्मै सुदुघामिव सुष्टु दोग्ध्रीं पयस्विनीमिव ।
सुरूपकृत्नुम्--कृत्नुः कर्ता, शिल्पीति भट्टोजीदीक्षितानां उणादिसूत्रवृत्ति-मुचितां पश्यामः । अत्रेन्द्रः कर्ता, शिल्पी साधूनां सिद्धानां वा धोवृत्तिरूपाणां कर्मरूपाणां वा । हत्नुः, दर्नुः, जिगत्नुरित्येते औणादीकक्नु-प्रत्ययान्ताः । ऋक्संहितायां सकृदेवात्र प्रयुक्तमिदं पदम् । ऊतये--अवतेर्धातोरूतिरिति निर्विवादम् । यद्यपि क्वचिद्रक्षणार्थोऽप्युपपद्येत, तथाऽपि वर्धनार्थः प्रायः सर्वत्र सङ्गतः स्यादिति ’ओमासः’ इति शब्दस्यार्थविचारे प्रतिपादितम् ।
सुदुघामिव--सुष्ठु दोग्धि सुदुघा तामिव । गोदुहे--’गोः दोग्धा तस्मै’ इति वयमपि पूर्वे व्याख्यातार इव ब्रूमः । अत्र नव्याः केचन विप्रतिपद्यन्ते । अत्र दृष्टान्तदान्तिकपर्यांलोचना कार्या। जुहूमसि--वयते: लडुत्तमपुरुषबहुवचने छन्दसि शपः लुः। द्यविद्यवि-निघण्टुपठितमेव पदम् , प्रतिदिनमित्यर्थः ।
अत्रेन्द्रः सुरूपकृत्नुः सुदुघया पयस्विन्योपमीयते। ’ऊतये’ इन्द्र आहूयते, गोदोहनाय सुदुघा आहूयत इत्यर्थो वक्तव्य इत्याहुः । एवं भावविबन्ताद् गोधुक्पदात् चतुर्थी ’गोदुहे’ इति ग्रहणे उपमायां लोपो न भवेदित्याशयः । इयं च युक्तिरापाततः साध्वी लक्ष्यते, कि तु न लक्षयति विवक्षा मन्त्रद्रष्टुः, दृष्टान्तप्रतिपादितं भावं वा। भवतु लुप्तोपमा, सर्वसाधारणी सा वेदे। ’गोदुहे’ गोदोहन क्रियार्थमिति चेत्, गोर्दोग्धा कः ? दोहनमात्रेण कथं ’ऊतिः’ भवति ? भवतु ’ऊतिः’ रक्षैव, मास्तु ’वृद्धिः’ इति अस्मदुक्तार्था । कस्य भोग्यं भवति दुग्धम् , येन ’ऊतिः’ सम्पाद्या ? इदं सर्वमनालोच्य उपमां पूर्णा निरूपयितुं कृत: प्रयासो निस्सारो भवति । आहाता यजमानः स्तोतैव दोग्धा, दुग्धं फलं तस्यैव भोग्यं ’ऊतये’ भवति । अन्यत्रापि मन्त्रवर्णेषु स्तोता गोधुक् सुदुघा त्विन्द्र इति च गीयते। यथा वा ’आ त्वद्य सबटुंघां हुवे...... इन्द्रं धेनुं सुदुघां’ (८. १. १०.)। ’आ त्वा गीर्भिर्महामुरुं हुवे गामिव भोजसे । इन्द्र सोमस्य पीतये’ (८. ५४. ३.) । प्रथमचि इन्द्रधेन्वोरभेदाध्यवसायः कृतः। द्वितीयर्चि इन्द्र उपमीयते गवा । अन्यामृचमुदाहरामः, यत्र स्तोता आह्वातैव दोग्धा स्पष्टमुक्तः–’दोहेन गामुपशिक्ष सखायं प्रबोधय जरितर्जारमिन्द्रम्’ (१०. ४२. २.) । अत्र ’जरितः’ स्तोतः इति सम्बोधनम् । तस्यैव दोहनकर्मणा साधनेन गूढकामं (जारं) इन्द्रं वशं नेतुं (उपशिक्ष) प्रयासः कार्य इत्युक्तः । आह्वातृभिः स्तोतृभिरेव दोग्धृभिर्भाव्यमिति संशयच्छेदकोऽन्यो मन्त्रो वालखिल्यसूक्ते भवति । इदं उत्तरार्धम्--’तं त्वा वयं सुदुघामिव गोदुहो जुहूमसि श्रवस्यवः’ इति (वाल-सू. ४. क्र. ४.) । अत्र ’वयं इत्यस्य विशेषणं ’गोदुहः’ इति प्रथमाबहुवचनान्तम् । एवं ’गोदुहे’ भावक्विप-प्रत्ययान्ताद्वा इति संशय: छिन्नः ।
उप नः सवना गहि सोमस्य सोमपाः पिब। गोदा इद्रेवतो मदः॥२॥ उप नः सवना आ गहि सोमस्य सोमपाः पिब । गोऽदाः इत् । रेवतः मदः ॥
हे सोमपाः सोमपायिन् (इन्द्र) नः अस्माकं सवना सवनानि, यज्ञान उपागहि उपागच्छ (अस्मदीयसोमाभिषवं प्रति समीपमेहि)। सोमस्य पिब सोमं पिब । [तथा सोमपानेन] रेवतः ऋद्धिमतः [तव] मदः हर्षः गोदाः इत् गोप्रद एव, ज्ञानरश्मिप्रद एवेत्यर्थः ।
यजमानेन सुते सोमे धीसाम्राज्यधुरन्धरेण इन्द्रेण परिगृह्य पीते सति, सोमरसजन्यहर्षातिशयेन पोषितो धीराज्यस्वामी प्रज्ञारश्मीन् वर्षति सोमसुते यजमानायेति अन्तर्यागपरा अर्थपुष्टिर्भवति । मदमत्तः श्रीमान् यथा गोदानं गोकामेभ्यः करोति, तथा इन्द्रः अग्निष्टोमाख्ये बाह्ये कर्मणि सोमवल्लीं यथाविधि निष्पीड्य रसमादाय संस्कृत्य स्वस्मै [इन्द्राय] ददते यजमानाय पुष्कलाश्चतुष्पदो गा अनुगृह्णातीति परिहासवर्ज गम्भीरं व्याचक्षते कर्मठाः ।
तृतीयामृचमाह...
अथा ते अन्तमानां विद्याम सुमतीनाम् । मा नो अति ख्य आ गहि ॥ ३॥ अथ ते अन्तमानाम् विद्याम सुऽमतीनाम् मा नः अति ख्यः आ गहि ॥
अथ अनन्तरं [सोमपानाल्लब्धेन हर्षातिशयेन गोपदलक्षितज्ञानरश्मीनामस्मभ्यं वितरणात् परमित्यर्थः] इन्द्र ! ते तव अन्तमानाम् अन्तिकतमानां आत्यन्ति-कीनां सुमतीनाम् शोभन बुद्धीनां, साधुचिन्तनानां किञ्चिद्वा विद्याम जानीयाम [देवस्येन्द्रस्य सर्वाणि चिन्तनानि ज्ञातुं कथं प्रभवेज्जीवो यजमान: ? तस्मादेकदेशं वेति व्याख्यातम् । अन्यथाऽपि द्वितीयार्थे षष्ठी, ’सोमस्य पिब’ इतिवदुपपद्यते । नः अस्मान् अति मा ख्यः अतिक्रम्य मा दर्शय (स्वात्मानमिति शेष:) आ गहि आगच्छ।
’अति मा ख्यः’ इत्यत्र अन्तर्भावित-ण्यर्थो बोध्यः । अस्मान् अतीत्य मा ख्यापयात्मानमिति पदार्थः । अस्मान् मातिक्रमीरिति भावः । ’यावदस्माकं दर्शनसामर्थ्य तावदेव प्रकाशयात्मानम् । परिच्छिन्नामस्मच्छक्तिमतीत्य स्वात्मानं प्रकाशयसि चेत्, द्रष्टुं न शक्नुमः । अथ च मा भूरगोचरः, आगच्छ’ इति तात्पर्यम् ।
अत्र सायणीयव्याख्यानसारंश एवं भवति–इन्द्र! तव सोमपानानन्तरं अन्तिकतमानां शोभनप्रज्ञानां पुरुषाणां मध्ये वयं स्थित्वा त्वां जानीयाम । त्वमपि अस्मानतिक्रम्य अन्येषां त्वत्स्वरूपं मा प्रकथय, अस्मानेवागच्छ’ इति। ’पुरुषाणां मध्ये वयं स्थित्वा’ इति व्याहारो निर्मूलाधारः। ’अन्येषां त्वत्स्वरूपं मा प्रकथय, अस्मानेव आगच्छ’ इत्यस्य न केवलं अयुक्तता, मन्त्रद्रष्टषु मात्सर्यमप्यारोपितम् । एवंविधं व्याख्यानमेव मूलं सायणे नव्यानामविश्वासस्य ।
चतुर्थीमृचमाह—
परेहि विग्रमस्तृतमिन्द्र पृच्छा विपश्चितम् । यस्ते सखिभ्य आ वरम् ॥४॥ परा इहि विग्रम् अस्तृतम् इन्द्रम् पृछ विपःऽचितम् यः ते सखिभ्यः आ वरम् ॥
ऋषिरन्तर्यागे प्रवर्तमानमन्यं सखायं ब्रूते । अथवा स्कन्दस्वामिनोक्तप्रकारेण आत्मन एवान्तरात्मनः प्रैषः। परेहि परागच्छ। इन्द्रं पृच्छ। कीदृशम् ? विनम् अस्तृतम् विपश्चितम् इति त्रीणि विशेषणानि इन्द्रस्य, क्रमेण ’वेगिनं अहिंसित सम्यग्दर्शनप्राशं’ इत्यर्थकानि । य इन्द्रः ते तव सखिभ्यः समानोद्योगेभ्यः सुहृद्भ्यः वरम् श्रेष्ठं [कल्याणं] आ आहार्षीदित्यर्थः ।
परेहि—परा अतीत्य, अतिदूरं, इहि गच्छ। अतिदूरं गतोऽपि स इन्द्र एव प्रष्टव्यः प्राप्तव्यलब्धि तदुपायं वा । कुतो दूरगमनमवश्यम् ? स ’विगः’ वेगवान् पुष्टिबाहुल्यात् स वेगगमनशील: । अयमर्थः सङ्गच्छते ’मा नो अति ख्यः’ इति पूर्वोक्तेन वाक्येन । विग्रपदं मेधाविनामसु पठितमिति ’विपश्चितम्’ इति विशेषणान्तरे वर्तमानेऽपि अनर्थकां पुनरुक्तिमलक्षयन् विगं ’मेधाविनं’ इति व्याचष्टे सायणः । केचन विग्रमिन्द्रविशेषणं विपश्चितं स्तोतृविशेषणं चाहुः । विग्रशब्द: वेगशब्द इव विजतेश्चलनार्थाद् धातोनिष्पन्नो वेगार्थद्योतक इति ग्राह्यम् ।
अस्तृतम्—अहिंसितं, अपराजितं प्रतिकूलैरसुरैः वृत्रादिभिरित्यर्थः । विपश्चितम्-अन्तर्यागे काः प्रतिकूलाः शक्तयः काश्चानुकूला इति विशिष्य पश्यन्ती प्रज्ञा इन्द्रस्य वर्तते, तस्मात् स जानाति बलीयान् शात्रवशक्तीविजेतुम् । तथाकर्तु प्रभुः अन्येभ्यः समानेभ्यो युक्तेभ्यः (सखिभ्यः) श्रेष्ठं (वरं) व्यधत्त, विदधाति च, तस्मात् स एव उपगन्तव्यः, उपगम्य प्रष्टव्यश्च ।।
पञ्चमीमृचमाह—
उत ब्रुवन्तु नो निदो निरन्यतश्चिदारत। दधाना इन्द्र इदुवः ॥५॥ उत वन्तु नः निदः नि: अन्यत: चित् आरत दधानाः इन्द्रे इत् दुवः ॥
उत अपि च नः अस्माकं निदः निरोधकाः ब्रुवन्तु भणन्तु (एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण) । अन्यतः चित् अन्येषु क्षेत्रेष्वपि निरारत (इतो निर्गत्य) अरणं कुरुत प्रयास कुरुत। कीदृशाः सन्तः ? इन्द्र इत् इन्द्र एव दुवः (युष्मदीयां) परिचर्या दधानाः धारयमाणाः ।
निदः-निन्दका इति पूर्वे व्याख्यातारः । बन्धनं निरोधनं वा धात्वर्थः । निन्दायामपि क्वचिद्वर्तते, उपपन्नश्च । यथा वृत्रादयः प्रकाशावरकास्तद्विभूतयश्च देवद्विषो यज्ञविघातका भवन्ति, तथा अन्येऽपि अन्तर्यागप्रवृत्तस्य पुरुषस्य देवराजमिन्द्रं प्रेप्सो: निरोद्धारो भवन्ति । त एव ’निदः’ इत्युच्यन्ते । णिदिधातु: बन्धनार्थे अन्यत्र अपि प्रयुक्तो भवति । ’निदितम्’ ’निदानम्’ ’निदातारम्’ इत्येतानि बन्धनार्थानि मन्त्रेषु दृश्यन्ते । ’उदुनियाणामसृजन्निदानम्’ (६. ३२. २.)। निदानं बन्धनं बोध्यम् । ’वलस्य भृत्यैः पणिभिरपहृतानां गवां निदान बन्धनं उदसृजत् अमोचयत्’ इति सायणः । ’चरन् वत्सो रुशन्निह निदातारं न विन्दते’ (८. ६१. ५)। निदातारं निरोधकम् इति सायण एव । ’शुनश्चिच्छेपं निदितं सहस्राङ्पादमुश्चः’ । निदितं नितरां बद्धमित्येव व्याख्याता ।
अस्य सूक्तस्य तात्पर्य पर्यालोचनायां ’निदो’ निरोद्धारः, न त्विह निन्दका इति विस्पष्ट भवेत् । अस्यामृचि अस्माकं प्रतिकूला निरोद्धार एव उत्तरोत्तर-प्रयाणाय नः सम्मतिं ब्रुवन्त्वित्युक्तम् । अस्मदनुकूला अपि अस्मान् भाग्य-शालिनः कर्मवीराः कार्यसाधका इति ब्रुवन्तु, ’उत नः सुभगान्’ इति उत्तरत्र ऋचि प्राह, तस्मादुभयो ऋचो: तात्पर्य सम्बन्धोऽवधेयः ।
आरत-अरतिः अरणं अरिः अर्य: आर्य: इत्यादयः शब्दाः, प्रयास-परिश्रम-निरन्तरोद्योग-कर्षणाद्यर्थे वेदे प्रयुक्ता ज्ञेयाः । अत एव ’आय:’ अनलसः, नित्योद्यमी, देवाराधनकर्मणि देवशत्रुभिः सह योद्धा, मानुषभुवं दिव्यसम्पत्फलिनी विधातुं कृषि न जहाति नित्यं कर्षक:- इत्याद्यर्थे प्रयुक्तो ग्राह्यः ।
दुवः-सामान्यं कर्म, परिचर्या वा॥
इति प्रथमस्य प्रथमे सप्तमो वर्ग:
षष्ठीमृचमाह—
उत नः सुभगाँ अरिर्वोचेयुर्दस्म कृष्टयः। स्यामेदिन्द्रस्य शर्मणि ॥ ६॥ उत नः सुऽभगान् अरिः वोचेयुः दस्म कृष्टयः स्याम इत् इन्द्रस्य शर्मणि ॥
उत अपि च [न केवलमस्मत्प्रतिकूला ’निदः’, अनुकूला अपि वक्ष्यमाणरीत्या ब्रुवन्त्वित्याह ’उत’ इति निपातः] अरिः कृष्टयः (अस्मदर्थ) योद्धारः, कर्म कुर्वन्तः [अरिरिति वचनव्यत्ययः सं-अरणशीला आर्या देवार्थ योद्धारः, कृष्टयः कर्षणशीला: फलावाप्तये] नः अस्मान् सुभगान् धन्यान् कृतार्थान् वोचेयुः उच्यासुः। (किञ्च) हे दस्म कर्मनिष्पादक, इन्द्रस्य शर्मणि सुखे स्याम भवेम इत् पादपूरणे, [अथवा इन्द्रस्यैव प्रसादालभ्ये तदानन्दे ध्रियेमहि इति अवधारणार्थे वा ’इत्’ इति वोचेयुरिति सम्बन्ध:] ॥
पदार्थकथन एव तात्पर्यमाविष्कृतम् । ऋचोऽस्याः पूर्वस्याश्च सम्बन्ध: प्रागुक्तः । दस-दसादिवत् दस्मपदमपि कर्मनिष्पादनं प्रतिपादयतीति बोद्धव्यम् । ’अरि: कृष्टयः’ स्युर्नाम आर्यमानुषवर्गीयाः अन्तर्यागप्रवर्तनसाधनानुकूलाः । वस्तुतस्तु, अतीन्द्रियभूस्था देवताशक्तिभेदाः दिव्यविभूतिविशेषाः मानुषं यज्ञेन साधनेन दिवमारुरुक्षु आरोहन्तं च उपकुर्वन्तः, तब भातर इव सखाय इव तद्युक्ताः [जामयः सखायः युजः] तं तारयन्ति तेन स्वयं च तृप्यन्ति सम्प्राप्ता ऐन्द्र शर्म । यज्ञाध्वनि पुरुषं निरुद्धवतां परिच्छिन्नवतां वा वैरिणां [निदः] अतिक्रमणे सहायभूता ’अरिः कृष्टयः’ अधुना तेन साधितकर्मणा (दम्म) पुरुषेण कृतार्थेन सह इन्द्रानन्दपरायणा भवेयुरिति युक्तमेवेदम् ॥
अनयोद्वयो ऋचोः परस्परसम्बन्धज्ञापकं वाक्यद्वयं च निरीक्षणीयम् । ऐन्द्रं कर्म कुरुत, सर्वकर्मभारमिन्द्रे निवेश्य विभृत (दधाना इन्द्र इदुवः) इति पूर्वर्चि प्रोक्तम् । अत्र इन्द्रस्यैव शर्मणि ध्रियेम (स्यामेदिन्द्रस्य शर्मणि) इति तथाविधस्य कर्मणः फलं च द्योतितम् ।।
’आरत’ इत्युक्तवा तदेवानुरणितं अरणार्थकधातुनिष्पन्न-अरिपदप्रयोगेन । पूर्वोत्तरसम्बन्धध्वननायेदृशी रीतिरवलम्बिता मन्त्रदर्शिभिरिति पुन: स्मारयामः ।।
सप्तमीमृचमाह—
एमाशुमाशवे भर यज्ञश्रिय नुमादनम् । पतयन्मन्यत्सखम् ॥ ७ ॥ आ ईम् आशुम् आशवे भर यज्ञऽश्रियम् नृऽमादनम् पतयत् मन्दयत्ऽसखम् ॥
आशवे [वेगोपलक्षिताय तीव्रायेति वक्तव्यम् ] इन्द्राय ईम् [एनम् इदमर्थोऽयं निपात:] आशुम् सोमम् आ भर आहर। कीदृशं सोमम् ? यज्ञश्रियम् यज्ञवैभवभूतम् (यज्ञं श्रयति, यज्ञश्रीः तं इत्येके)। पुन: कीदृशम् ? नृमादनम् नृणां मादनं मदकरम् , (मनुष्यो देवश्च नर उच्यते वेदे) पुनश्च मन्दयत्सखं पतयत् मन्दयत्सखं इन्द्रं पतयत् पतयन्तं गमयन्तं पुरतो वहन्तम् ।
पतयत्-द्वितीयाविभक्तिलोप: छान्दस:, सर्वेऽपि व्याख्यातारः सोमविशे-षणत्वेन गृह्णन्ति, कथञ्चित् रूपं निष्पादयन्ति । मन्दयत्सखम्-’पतयत्’ इति सकर्मकधातोः शतृप्रत्ययान्तस्य क्रियार्थकस्य कर्मपदं भवति । यजमानान् मन्दयति हर्षयति इन्द्रः, तस्मिन् सखिभूतः सोम इति सायणो मन्यते, अन्ये व्याख्यातारः अन्यथा व्याकुर्वते, नव्याश्च किमपि विभावयन्ति, यः को वा भवत्वर्थः ’पतयन्मन्दयत्सखम्’ इत्यत्र व्याकरणोपपादनं छान्दसत्वाश्रयणेनैव साध्यम् । तदिह मन्दयन् हर्षयन् सखा (इन्द्रः) तम् ‘पतयत्’ सोममिति वयम् । य: को वा भवतु इन्द्रस्य सखा, सोम इति सायणः । अत्रानुपपत्तिर्भवति, तन्निरीक्षा नावश्यकी। यजमान ऋषिरन्तस्सोमयाजी इन्द्रसख एवेति वयम् । अयमर्थ: सूक्तेऽस्मिन्नन्याभिग्भिः सङ्खच्छते। व्याख्यानान्तपरीक्षया नास्ति प्रयोजन-मित्यलमेतावता।
अष्टमीमृचमाह—
अस्य पीत्वा शतक्रतो घनो वृत्राणामभवः। प्रावो वाजेषु वाजिनम् ॥ ८॥ अस्य पीत्वा शतक्रतो इति शतऽक्रतो घनः वृत्राणाम् अभवः प्र आव: पाजेषु वाजिनम् ॥
हे शतक्रतो शतकर्मन् (शतं बहुनाम, क्रतु: कर्म प्रज्ञा वा, औचित्यादत्र कर्मार्थो ग्राह्यः) अस्य सोमं (द्वितीयार्थे षष्ठी, सोमसम्बन्धिनं अंशं इति शेषषष्ठी वा युक्ता) पीत्वा, वृत्राणाम् आवरकाणां (वृत्रनामकासुर-तद्विभूतिभूतानां शत्रूणाम् ) घनः अभवः हन्ता भवसि [लङो लडर्थः छन्दसि, इह युक्तश्च] । वाजेषु समृद्धिषु वाजिनम् समृद्धिमन्तम् प्रावः प्रकर्षेण रक्षसि ।
अत्र वृत्राद्यसुराणां तत्त्वं समासत: सूक्तान्ते निवेदयामः । वाजपदार्थः प्राग विचारित:, सर्वत्र समृद्धिः पूर्णता वेति ’वाजिनीवसू’, ’वाजेभिर्वाजिनीवती’ इत्यादौ व्याख्याने प्रदर्शितम् । प्र-आव:-अत्र रक्षणार्थोऽव-धातुः, वृत्रं हत्वा वाजिनं इन्द्रो रक्षतीत्यौचित्यात् । ’प्राव:’ ’अभवः’ इति लङा भूतार्थो न विवक्षितः । यदा सोमं पिबति शतक्रतुः, तदा वृत्रं हन्तुं प्रभुः, वाजिनं रक्षितुं चेति विवक्षा । तस्मात् सार्वकालिकं तत्त्वमुक्तम् । तत्र लडर्थो युक्तः ।
नवमीमृचमाह—
तं त्वा वाजेषु वाजिन वाजयामः शतक्रतो। धनानामिन्द्र सातये ॥९॥ तम् त्वा वाजेषु वाजिनम् वाजयामः शतक्रतो इति शतऽक्रतो धनानाम् इन्द्र सातये ॥
वाजेषु समृद्धिषु वाजिनम् समृद्धम् (सन्तं) तं त्वा तथाविधं त्वां, हे इन्द्र शतक्रतो बहुकर्मन् वाजयामः पुनः समर्धयामः । किमर्थम् ? धनानां सातये लब्धानां दिव्यधनानां अन्तस्सम्पदां उपभोगाय। सातिः न केवलं प्राप्तिः, प्राप्तस्य रक्षणमपि, तस्माद्भोगायेत्युक्तम् ॥
वाजशब्दार्थ बहुधा ब्रूते सायण इत्यवोचाम । एकत्रैव स्थले विविधमर्थमेकस्य पदस्योक्तवा भ्रमयति चिन्तकान् इति तु नोक्तम् । अतीतायाभूचि ’वाजेषु वाजिनम्’ इत्यत्र ’सङ्ग्रामेषु सङ्ग्रामवन्तम्’ इत्याह । अस्यामृचि ’वाजेषु वाजिनं वाजयामः’ इत्यस्य अर्थ: ’युद्धेषु बलवन्तम् (त्वां) अन्नवन्तं कुर्मः’ इत्याह । ’वाजिनं सङ्ग्रामवन्तम्’ ’वाजिनं बलवन्तम्’ इत्येकत्रैव पदमेकं द्विधा व्याख्यातम् । अपरं च वाजं अन्नम् , वाजं बलम् , वाजं युद्धम् , इत्येकस्यैव पदस्य एकत्रैवचिं त्रयोऽर्थाः दत्ताः। मृग्य एव व्यवस्थागन्धः ॥
दशमीमृचमाह—
यो रायो३ऽवनिर्महान्त्सुपारः सुन्वतः सखा । तस्मा इन्द्राय गायत ॥१०॥ यः रायः अवनिः महान् सुऽपारः सुन्वतः सखा तस्मै इन्द्राय गायत ॥
यः [इन्द्रः] रायः धनस्य (दिव्यस्यान्तरस्य) अवनिः आश्रय आधार इत्यर्थः (पृथ्वीनाम, सर्वेषां भूतजातानां आश्रयो हि पृथिवी)। महान् बृहन् [अत एवाश्रयत्वं उपपद्यते] बलेनापि महान् , अत एव सुपार: सुष्टु पारयति [सुरक्षितं प्रापयति देवभक्तं पुरुषं प्राप्तव्यं स्थानम् ] । स्थानम् ] । सुन्वतः सखा सोमयाजिन: सखा (च) भवति, तस्मै इन्द्राय तस्येन्द्रस्यार्थाय (तादर्थ्य चतुर्थी) गायत स्तुतिं कुरुत (मन्त्रैरिति शेष:)। अस्यामृचि स्पष्टमुक्तं ’सुन्वतः सखा’ इन्द्र इति । ’मन्दयत्सख’ इन्द्र एवेत्युपपद्यतेऽस्मदुक्तिः ।।
व्याख्यातं ’सुरूपकृत्नुम्’ इति सूक्तम् । अस्य कर्मसु विनियोगो याज्ञिकैरानातः। तेन विचारितेनास्माकमल्पं प्रयोजनम् । तस्मात् सूक्ततात्पर्य-मन्तरर्थानुसार्येव सुतरामुपपद्यत इति संवेपेण तन्निरीक्ष्यते। अन्तर्बहिर्वा सर्वथा सोमयागे विनियोगोऽस्येति तु बोध्यम् । इहान्तांगे चलति, कमपि दशाविशेष प्राप्तस्य ऋषेमधुच्छन्दस ऐन्द्री स्तुतिः भवति । का सा दशा यत्र किमपीन्द्राल्लभ्यं ऋषेरवश्यं भवति ? किं वा तत् प्राप्तव्यम् , यदर्थमभ्यर्थना क्रियते सोमयाजिना महर्षिणा ? पश्यामस्तावत् ॥
सुतः संस्कृतः सोमो देवानामन्नं भवति । देवास्तं यथाभागं भुजानास्तन्मदेन बलिनो मानुषे स्वयं वर्धन्ते, तेन तमपि वर्धयन्ति, सर्वोत्कृष्टानुभूतीनां तमधिकारिणं च विदधते । ये चास्वार्थपरा भूत्वा स्वीयमानन्दं सर्वानुभूतीनां सारं सोमपदलक्षितं रसं ’देवेभ्य इदं न मम’ इति न प्रयच्छन्ति प्रत्युत विषयभोगरताः स्वार्थपरा नीचैर्जीविनश्च भवन्ति, न खलु ते देवानामाराधकाः किं तु पणिनामकानामसुराणा-मुपासकाः भवन्ति । पणयो हि स्वामिन इन्द्रियार्थचैतन्यस्य, यस्य सर्वशः परिच्छिन्नवृत्तेर्व्यापारेषु वणिज इव ते व्यवहरन्ति । न हि ते सुन्वते सोमं, नार्पयन्ति संस्कृतं सोमाभिषवं, नापि मन्त्रानुच्चारयन्ति । एतैरेव पणिभिरपहृत्य समुज्वलचैतन्यरश्मयः (रोचमानाः सूर्यस्य गाव:) गुहायां गूहिता भवन्ति । सा च गुहा, गूढमस्मासु वर्तमानं जागरितप्रज्ञायाः प्रागवस्थितं अप्रबुद्धचैतन्यं वासनाना-मधिकरणं बोध्यम् । न केवलमेवं लक्षितायां गुहायां गाः प्रच्छादयन्ति पणयः, अद्रिशब्दलक्षिते घनीभूते अन्धतमसेऽन्नमये जडे वस्तुन्यपि । अपि च ते स्वीयमध्वानमनुगम्य चोरिता गाश्च गवेषयन्ती उज्ज्वलसहजावबोधरूपिणी सरमाख्यां देवशुनीमपि वशयन्ति, भंशयितुं प्रयतन्ते ॥
त इमे पणयोऽधुना सोमसवनिवर्तनादतिक्रान्ताः । ऋषेर्यज्ञाभ्युदये प्रवर्तमाने ते वृत्राश्च (वृत्रस्तद्विभूतयश्च) समतीताः, पैरस्माकं पूर्णाः शक्तय: क्रियावैभवानि च आवृत्य प्रतिबध्यन्ते। तथा वलश्च पृष्ठतः कृत: येन ज्योतिर्वलयितं अस्मत्तो-ऽवरुध्यते । एवं प्रमुखेष्वसुरेषु यज्ञवैरिषु अतिक्रान्तेष्वपि, मार्गे पुनरन्येऽवतिष्ठन्ते ये परिच्छेदनियामकाः बन्धका (निदः) निन्दका वा भवन्ति । यद्यप्येते न पणिवृत्रवलादय इव ज्ञानक्रियाशक्तिप्रसारप्रतिकूला भवन्ति, तथाऽपि अभिवृद्धावृषे-रुत्तरोत्तरपदक्रमणे तं निरुन्धन्ति । तस्य ज्ञानशक्तिक्रियालोपन्यूनातिरिक्ततादीन् दोषान् प्रकाश्य ’इतो न गन्तव्यम् , गन्तुमधिकारसम्पादनात् प्राङ्नानुजानीमो-ऽनन्तरगमनम्’ इति प्रत्यवतिष्ठन्ते ।
तदस्मिन् सूक्ते सेयं दशा प्रस्तुता, यस्यामृषिर्दिव्यप्रकाशाभिवर्धनायेन्द्रमाह्वयति, येन निरोधक तद्धेतुभूतन्यूनतादिदोषाणां निवारणं भवेत् । इन्द्रो हि प्रभुस्त्रैलोक्याधि-कारिकाणां देवानाम् , विश्वमनस्तत्त्वाभिमानी, दिव्यो मनोमयः सम्राट् । तत्प्रसादात् तद्वैभवस्य उज्जवलप्रज्ञात्मकस्य मनसो विलासनमस्मासु सम्पादयि-तव्यम् । येनेन्द्रियार्थेषणादिभिर्विकृति प्रापितस्य अनृतप्रज्ञाविमोहितस्य मनस: सङ्कोचाद्विस्तृतिः बन्धनात् विमोचनम् प्रकाशलेशात् प्रकाशभूमा च निष्पोरन् ।
ऐन्द्री शुभ्रोजवलप्रज्ञा हि सुरूपाः साध्वी(वृत्ती: साधुरूपाणि कर्माणि वा साधयितुं प्रभवेत् , येनानुदिनवर्धनं स्यादिति ’सुरूपकृत्नुमूतये’ महर्षिराह्वयति प्रथमस्यां क्रचि । दिव्यप्रकाशा प्रज्ञा अभिषुतेन सोमेन भुक्तन पोषिता हर्षभरिता स्वीयान् रश्मीनभिवर्षतीत्युक्तं (गोदा इद्रेवतो मदः) द्वितीयस्याम् । तथा चित्तेजोविशेषलाभे दैव्याः प्रज्ञाया आत्यन्तिकीर्वृत्तीर्वेदितुं यद्यपि प्रभवामः, तथाऽपि प्रभातिशयोदयाद् दुनिरीक्ष्योऽतिगोचरो वा मा भूद् भगवानिन्द्र इति तृतीयस्याम् । अथान्तरात्मानं अन्यं वा सखायमुपासकं प्राह-’इन्द्र एव प्रष्टव्यः, स वेगेन बलवानपि प्रतिकूलाननुकूलांश्च पश्यति प्राज्ञचक्षुः, ददाति च श्रेष्ठं पदं, दत्तवांश्च नः सखिभ्यः’ इति चतुर्थ्यांम् । अस्माकं अनन्तरप्रतिपत्तिं निरोद्धार एव अनुजानन्तु, भणन्तु च-’यूयमधिकारिणोऽधुना, अन्यतोऽपि गत्वा इन्द्रकर्माणः सन्त: परिश्रमं कुरुत’ इति पञ्चम्याम् । अस्मदनुकूलाः कार्यसहकारिणो देवकार्यनिरताश्च ’ऋषे, साधु साधितं कर्म त्वया, अस्य फलं ऐन्द्रं महत् सुखम् , तत्रैव स्यामेति ब्रुवन्तु’ इति षष्ठयाम् । शिष्टाश्च ऋचो यावत्सूक्तसमाप्ति इन्द्रमहिमानुवर्णनपरा इन्द्रप्रार्थनात्मिकाश्च प्रागविवृतरीत्या मन्त्रार्थपरिज्ञानाद् विस्पष्ट बोध्याः ।
इति प्रथमस्य प्रथमे अष्टमो वर्ग: द्वितीयानुवाके प्रथमं सूक्तं समाप्तम्
द्वितीयानुवाके आ त्विति दशर्च द्वितीयं सूक्तम् । ऋषिच्छन्दोदेवताः पूर्ववत् ॥
आ त्वेता नि षीदुतेन्द्रमभि प्र गायत । सखायः स्तोमवाहसः॥१॥ आ तु आ इत नि सीदत इन्द्रम् अभि प्र गायत सखायः स्तोमऽवाहसः॥
आ आ इत आगच्छत (उपसभ्यिासात् तद्युक्तस्याख्यातस्याभ्यास:, अवश्यमागन्तव्यमित्यर्थक:) तु (पादपूरणः, क्षिप्रार्थको निपातो वा) निषीदत उपविशत इन्द्रम् अभिप्रगायत इन्द्रमभिमुखीभूय प्रकर्षेण गायत। हे सखायः सुहृदः (समानकर्मणि प्रवृत्ताः) कीदृशास्ते? स्तोमवाहसः स्तोमान् प्रापयितारः [इन्द्रं प्रति] ॥
अत्र ऋत्विज आमन्त्रिता इन्द्रस्तवनायेति कर्मपरं व्याख्यानमुपपद्यते द्विधाऽपि तात्पर्य प्रायशः सम्भवति मन्त्राणामित्युक्तमेवास्माभिः । परं तु अन्तरर्थस्य प्राधान्यं सर्वत्र, बाह्यार्थस्य विसंवादो नैकत्रेति च स्मरणीयम् । अत्र ’स्तोमवाहसः’ इति सखीनां आमन्त्रितानां विशेषणं साकूतं बोध्यम् । अन्तर्यागे, ’सखाय इमे युजः जामयः’ अतिमानुषभूचरा: देवकार्यधुरंधराः अस्माकं स्तोमान् इन्द्रं प्रति प्रापयितुं प्रभवन्ति । न तु केवलं स्तोतार इमे, अपि तु स्तोत्रवाचोऽस्मन्निर्गता हार्दवाणीर्वा नयन्ति स्तुतिविषयीभूतमिन्द्रम् । ’अरिः कृष्टय:’ प्रागुक्ता अप्येवंभूताः सुहृदो ज्ञेयाः ॥
पुरूतम पुरूणामीशान वार्याणाम् । इन्द्रं सोमे सचा सुते ॥२॥ पुरुऽतमम् पुरुणाम् ईशानम् वार्याणाम् इन्द्रम् सोमे सचा सुते ॥
कचोऽस्याः पूर्वयों एकवाक्यत्वात् ’प्रगायत’ इति अन्वय: ॥
सचा सह [सखिभिः यजमानेन सह ऋत्विग्भिर्वा सम्भूय] सोमे सुते अभिषुते इन्द्रम् अभिप्रगायतेति सम्बन्धः । कीदृशमिन्द्रम् ? पुरुतमम् अतिशयेन बहुल: [बहुधा भवन् प्रभूत इत्यर्थः] तम् । पुनः कीदृशम् ? पुरूणाम् वार्याणाम् ईशानम् बहूनां वरणीयानां (वराणाम्) स्वामिनम् ॥
पुरुतमम्-अत्र व्याख्यातारो विविधं व्याचक्षते । ’पुरून् बहून् [ शत्रून् ] तमयति गुपयति’ इति सायणः । शत्रुनाशन इति विशेषणमिहेन्द्रस्यायुक्तम् , वरदानशौण्ड इति स्तुतिप्रसक्तेः । ’अतिशयेन प्रभूतम्’ इति पदमिदं व्याख्यात-मन्यत्र सायणेन, इहापि तद्युक्तम् । ’यः पावकः पुरुतमः पुरूणि पृथून्यग्निरनुयाति भर्वन्’ (६-६-२) ॥
तृतीयाचमाह—
स घा नो योग आ भुव॒त्स राये स पुरन्ध्याम् । गमद्वाजेभिरा स नः॥३॥ स: घ नः योगे आ भुवत् सः राये सः पुरम् ऽध्याम् गमत् वाजेभिः आ सः नः ॥
घ पादपूरणः । अवधारणार्थो निपातोऽयमित्येके । तर्हि चतुर्धा प्रयुक्तेन तच्छब्देनास्य सम्बन्धः। सः इन्द्रः प्रागुक्तगुणविशिष्टः नः अस्माकं योगे अप्राप्तस्य लाभे विषये आ भुवत् अभिमुखं यथा तथा भवतु [सन्निहितो भूत्वा अलब्धं पुरुषार्थ लम्भयत्वित्यर्थ:] स: राये धनाय दिव्यसम्पदर्थ स ’आ भुवत्’ इति सम्बन्धः । सः पुरन्ध्याम् बह्वयां प्रज्ञायां [बहुविधायां बुद्धौ, आ भुवत्] सः वाजेभिः समृद्धिभिः (सर्वविधाभिः) नः अस्मान् आ गमत् आगच्छतु । वाजेभिरित्यत्र सहयोगलक्षणा तृतीया ॥
बहुविधपूर्णताविशिष्टः इन्द्रः सान्निध्येन अलब्धलाभ-लब्धसम्पद्रक्षण-बहुलप्रज्ञाः साधयत्विति प्रार्थना ॥
यस्य संस्थे न वृण्वते हरी समत्सु शत्रवः । तस्मा इन्द्राय गायत ॥४॥ यस्य सम्ऽस्थे न वृण्वते हरी इति समत्ऽमुं शत्रवः तस्मै इन्द्राय गायत॥
यस्य इन्द्रस्य संस्थे संस्थाने हरी अश्वौ द्वौ (द्वितीया) समत्सु सङ्ग्रामेषु शत्रवः शातयितारो वैरिणः न वृण्वते न वारयन्ति तस्मै इन्द्राय तस्येन्द्रस्य सन्तर्पणार्थम् गायत स्तुती: कुरुत ।
संस्थे-धात्वर्थानुसारेण ’संस्थाने’ इत्युक्तम् । इन्द्रस्य आवासस्थाने, समागमस्थाने वा शत्रवः हरिनामको इन्द्राश्वौ वारयितुं न प्रभवन्ति, तयोरप्रतिहत-वीर्यत्वात् ॥ ’हरी इन्द्रस्य’ इति निघण्टुपठितं इन्द्राश्वयो म प्रसिद्धम् । हरिः हरितवर्ण इत्याचक्षते प्रायशो व्याख्यातारः। हर्य गति-कान्त्योरिति धातो: हरिपदनिष्पत्तौ कान्त्यर्थसिद्धिः सुगमा भवति । हर्यश्वः, हरिकेशः, हरिवर्पसम् , हरिघायसम् इत्यादिप्रयोगे कमनीयत्वं भास्वरत्वं वा द्योतितं भवति । इन्द्रस्य प्रकाशमयस्य वाही ’हरी’ हरितवर्णावपि कान्तिमन्तौ। इन्द्रसंस्थाने तयोः प्रभां देवशत्रवः न ’वृण्वते’, नाच्छादयन्ति न आवृण्वन्ति, तयोः प्रसारं न प्रतिरुन्वन्ति । ’संस्थे रथे संयुक्तौ हरी’ इति सायणव्याख्या । अन्यत्र विविधमेवं सायणीयं संस्थपदव्याख्यानं भवति-’संस्थाने आसादने’ (५-१-८) ’स्थाने युद्ध’ (८-२१-११) ’संस्थानभूते यज्ञे’ (८-२७-१५) ’सङ्ग्रामे’ (८-३२-११)। अत्रेदं द्रष्टव्यम् । सर्वत्र संस्थानं स्थानं वा संस्थपदार्थमुक्त्वा तत: स्वसम्भावितप्रकरण-वशात् सङ्ग्रामो यज्ञो वा विवरणार्थ : कथितः । गूढार्थे अन्तर्दर्शनशक्तिविशेष-सङ्केतभूतौ हरी इन्द्रस्य ।
सुतपाने सुता इमे शुचयो यन्ति वीतये। सोमासो दध्याशिरः ॥ ५॥ सुतऽपाने सुताः इमे शुचयः यन्ति वीतये सोमासः दधिऽआशिरः॥
इमे सुताः सम्पादिताः सोमासः सोमाः सुतपान्ने सुतस्य अभिषुतस्य सोमस्य पान्ने पात्रे इन्द्राय यन्ति गच्छन्ति । किमर्थम् ? वीतये तदीयव्याप्तये (यजमाने इन्द्रस्य जन्मने, व्याप्तये, आगतये वा इत्यर्थः वेतेर्धातोर्गति-व्यात्याद्यर्थ-त्वात् । अन्तर्यागे देवानां वीति म यजमानमुद्दिश्य आगतिः, तत्र व्याप्तिः, जन्म वा भवति) कोदृशाः सोमाः ? शुचयः दीप्ताः [संस्कृताः शोधिता अत एव दीप्ताः, शुच दीप्तौ इति धात्वर्थानुगमो बोध्यः]। पुनः कीदृशाः ? दध्याशिरः दधिमिश्राः [आपूर्वकात् हिंसात् शृणातेर्निष्पन्नं, आशृणाति आशी: इति रेफान्तं पदम् । दोषविघातकं इत्यर्थः । दधि आशीः येषां ते दध्याशिरः इति सायणीय-व्याख्यानुसारत: शब्दार्थः] ।
व्याशिरः सोमाः प्रसिद्धाः श्रौतकर्मसु, गवाशिरः दध्याशिरः यवाशिर इति क्रमशः पयो-दधि-यवमिश्राः सोमा उच्यन्ते । अधिश्रयणसाधनभूतानि त्रीणि द्रव्याणि । श्रयणं च मिश्रणम् । अत्र सङ्केतार्थो लक्षणीयः । पयसा तत्प्रकृतिभूता गावो रश्मय: प्रज्ञाप्रकाशा लक्ष्यन्ते। तत्परिणामेन दध्ना धारणात्मिका सूक्ष्मा बुद्धिः, यवैः घनीभूत-बाह्यप्रज्ञा स्थूला बुद्धिश्च । एवं गवादिद्रव्यत्रय-सङ्केतितेषु प्रज्ञाप्रकाश-सूक्ष्मबुद्धिस्थूलप्रज्ञासत्त्वेषु सोमैः सह मिश्रणाय सिद्धेषु सत्स्वेव गवादिभिरधिश्रिताः सम्मदरसवाहिनः सोमाः पूताः तत्तद्देवताभ्योऽप्यन्ते, ताभिश्चादीयन्ते, भुज्यन्ते। तथा रसग्रहणेन देवानां मानुषे यजमाने वृद्धिरित्यादि स्पष्टं पूर्वोक्तं सर्व स्मार्यम् ।।
इति प्रथमस्य प्रथमे नवमो वर्ग:
अथ षष्ठीमृचमाह—
त्वं सुतस्य पीतये सद्यो वृद्धो अजायथाः। इन्द्र ज्यैष्ठ्याय सुक्रतो ॥६॥ त्वम् सुतस्य पीतये सद्यः वृद्धः अजायथाः इन्द्र इन्द्र ज्यैष्ठ्याय सुक्रतो इति सुऽक्रतो ॥
हे इन्द्र त्वम् सुतस्य अभिषुतस्य सोमस्य पीतये पानाय सद्यः तस्मिन्नेव समये वृद्धः शरीरेण वीर्येण च वृद्धि प्राप्तः अजायथाः जायसे, भवसि । किमर्थम् ? ज्यैष्ठ्याय ज्येष्ठानां प्रवृद्धानां श्रेष्ठानां वा कर्मणे, हे सुक्रतो शोभनकर्मन् ! ॥
इन्द्रः सोमं पीत्वा तत्प्रभावेण सद्यो वृद्धो भवति । अत एव प्रवृद्धवीर्यस्य तस्य श्रेष्ठकर्म युक्तम् । उपपन्नं च सुक्रतो इति सम्बोधनम् । ’पीतये’ इत्यत्र तृतीयार्थे चतुर्थी इति स्कन्दस्वामिनो व्याख्या समीचीनं तात्पर्यमुपपादयति । चेदेवम् , ’सद्यः’ इत्यस्य स्वरसता विहता शोषिता स्यात् । कर्मपरव्याख्याने तु ’तस्मिन्नेवाहनि’ इत्याहुः। ’गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च’ इति सूत्रानु-सारेण ज्यैष्ठयं कर्म अत्र उपपन्नं ग्राह्यम् , ’वृद्धो अजायथाः’ इत्युक्ते: पुनर्येष्ठ-भावो न विवक्षितः।
आ त्वा विशन्त्वाशवः सोमास इन्द्र गिर्वणः । शं ते सन्तु प्रचेतसे ॥ ७ ॥ आ त्वा विशन्तु आशवः सोमासः इन्द्र गिर्वणः शम् ते सन्तु प्रऽचेतसे ॥
हे इन्द्र गिर्वणः गीर्भिः स्तुतिभिः वननीय सम्भजनीय, त्वा त्वां आशवः व्यापनशीला: सोमासः सोमाः आविशन्तु प्रविशन्तु। ते तव प्रचेतसे प्रकृष्टज्ञानाय (ते सोमाः) शम् शान्तिसुखरूपाः सन्तु भवन्तु ।
पूर्वस्यामृचि पीताः सोमाः इन्द्रस्य श्रेष्ठकर्मणे प्रभवन्ति, अत्र तु इन्द्रं समन्तात् प्रविष्टास्ते तस्य श्रेष्ठज्ञानायेत्युक्तम् ।
त्वां स्तोमा अवीवृधन्त्वामुक्था शतक्रतो। त्वां वर्धन्तु नो गिरः ॥ ८॥ त्वाम् स्तोमाः अवीवृधन् त्वाम् उक्था शतक्रतो इति शतऽक्रतो त्वाम् वर्धन्तु नः गिरः॥
शतक्रतो शतकर्मन् इन्द्र [ शतं बह्वर्थकम् ] त्वाम् स्तोमाः सामरूपाणि स्तोत्राणि इत्यर्थः। अवीवृधन् वर्षितवन्तः । तया त्वाम् उक्था उक्थानि शस्त्राणि ऋग्भिः शंसनानीत्यर्थः । अवीवृधन् । त्वाम् नः अस्माकं गिरः स्तोत्रवाचः वर्धन्तु वर्धयन्तु [णि-लोपः छान्दसः, तथा परस्मैपदं च] ।
स्तोत्रेण मन्त्रात्मकेन देवानां यजमाने (उपासके) अभिवृद्धिरिति शतश उद्घोषयन्ति वेदाः। कर्मपरव्याख्याने मेघमण्डलादुपर्येव मध्यमस्थानस्येन्द्रस्य वृद्धिर्वक्तव्या । फलं तु अपां वृष्टिः ! ॥
अक्षितोतिः सनेमिं वाजमिन्द्रः सहस्रिणम् । यस्मिन्विश्वानि पौंस्या ॥९॥ अक्षितऽऊतिः सनेत् इमम् वाजम् इन्द्रः सहस्रिणम् यस्मिन् विश्वानि पौंस्या ॥
अक्षितोतिः अक्षिता अक्षीणा ऊतिः वृद्धिः यस्य स इन्द्रः इमम् अस्माभिः अर्यमाणं सहस्रिणम् सहस्रयुक्तं वाजम् (सोमात्मकं) समृद्धिविशेष सनेत् सम्भजेत् । यस्मिन् वाजे विश्वानि समस्तानि पौंस्या पुंस्त्वानि पुंसः कर्माणि कर्मोपलक्षितानि बलानि वर्तन्त इत्यर्थः ।।
अक्षितोति:-अहिंसितरक्षण इति सा० व्याख्या । क्षि क्षये इत्यकर्मको धातुः, तस्मान्नपुंसके भावे क्तः। एवं क्षितं इति रूपम् । न विद्यते क्षितं क्षयः अत्रेति अक्षिता ऊतिः वृद्धिः यस्येति विग्रहः । इन्द्रस्य वृद्धिः प्रस्तुता स्मार्या । तस्मादूतिः वृद्धिरेवात्र न तु रक्षा । तस्येन्द्रस्य वृद्धर्न क्षयो भवति । सहस्रिणम्-वाजविशेषणम् । बहुविधबलगुणसम्पन्नः समृद्धिवाचको वाज: इह सोमात्मको भवति । सोऽप्य॑माण इन्द्रस्वीकारक्षमो भवति । तेन शतक्रतोरिन्द्रस्य विश्वेषां कर्मणां निर्वाहः स्यात् । ’यस्मिन्’ इन्द्रे ’विश्वानि पौंस्या’ इति एके प्राहुः । उभयथाऽपि सम्भवं पश्यामः । यस्मिन् ‘वाजे’ समृद्धौ सोमरसात्मिकायां विश्वानि ’पौंस्या’ बलानि प्रादुर्भवन्ति । यस्मिन् इन्द्रे विश्वानि कर्माणि आयत्तानि इति च समञ्जसम् ।
मा नो मर्ता अभि द्रुहन् तनूनामिन्द्र गिर्वणः। ईशानो यवया वधम् ॥१०॥ मा नः मर्ताः अभि द्रुहुन् तनूनाम् इन्द्र गिर्वणः ईशानः यवय वधम् ॥
गिर्वणः स्तुतिभिर्वननीय देव हे इन्द्र मर्ताः मनुष्याः नः अस्माकं तनूनाम् शरीराणां मा अभि द्रुहन् द्रोहं मा कार्युः। ईशानः ईश्वरः त्वं वधम् नाशं यवय पृथक्कुरु ॥
मरणधर्मभ्यो विरोधिभ्यः विपत्तिाभूदस्मदीयानां देहानाम् । शरीरगतं ’वधं’ अपि पृथक्कतुं समर्थ ईश्वरस्त्वम् । अयमृगर्थः। अत्रेदं रहस्यमवधेयम् । तच्च तृतीयपादे निक्षिप्तम् । यौतिः पृथग्भावे तस्माणिचि ‘यवय’ (पृथक्कुरु) इति रूपम् । शरीरस्य नश्वरता इह वधापरपर्याय-हिंसया लक्षिता ।
शरीराद्वधं पृथक्कर्तुमिन्द्र एव प्रभुरित्युक्तम् । सदसतो: अमरण-मरणधर्मयोः मिश्रितयोराश्रयभूतादेहात् मृत्युलक्षणभूतं सर्व वधं, वधस्य आपादयितारं वा, मानुषममानुषं वा पृथक्कृत्य अपसारयितुमीश्वर इन्द्रोऽत्र प्रार्थितः ।
इति प्रथमस्य प्रथमे दशमो वर्ग: इति प्रथमाध्याये द्वितीयानुवाके द्वितीयं सूक्तम्
द्वितीयानुवाकस्य तृतीयं ’युअन्ति’ इति दशर्च सूक्तम् । ऋषिच्छन्दोदैवतानि पूर्ववदवगन्तव्यानि। अस्मिन् सूक्ते ’आ दह’ इत्येतां चतुर्थीमारभ्य षडचो मारुत्यः । तासु मध्ये ’वीळुचित्’ ’इन्द्रेण’ इत्येते द्वे ऋचौ मारुत्यौ सत्यौ ऐन्द्यावपि भवतः । इदं सर्वमनुक्रमणिकोक्तमुदाहृतं सायणभाष्ये । परमार्थपरेऽस्मिन् व्याख्याने कर्मसु विनियोगः सविस्तरं नोदाहियते । आवश्यकस्थलेषु ईषन्मात्रं सूच्यते ॥
तत्र प्रथमामृचमाह—
युञ्जति नमरुषं चरन्तं परि तस्थुषः। रोचन्ते रोचना दिवि ॥१॥ युञ्जन्ति ब्रनम् अरुषं चरन्तम् परि तस्थुषः रोचन्ते रोचना दिवि ॥
बध्नम् महान्तं अरुषम् आरोचमानम् चरन्तम् गच्छन्तं (न तु तिष्ठन्तम्) परि तस्थुषः परित: तस्थिवांसः स्थिताः युञ्जन्ति सम्बन्धयन्ति । दिवि द्युलोके रोचना रोचनानि ज्योतींषि रोचन्ते दीप्तानि भवन्तीत्यर्थः ॥
प्रथमं केवलपदार्थो दत्तः । तात्पांनुनारेण पदार्थो दास्यते । ततः प्राक्, ईषन्मात्र पूर्वेषां व्याख्या पालोचनीया, येन वक्ष्यमाणस्य तात्पर्यस्योपपत्ति: सुगमा स्यात् । बन्न:-इदं पदं महन्नामसु पठितम् । ब्रनं महान्तमिति पदार्थमनुतवा आदित्यं इति सावणव्याख्या। सर्वत्र सामान्यतः पदार्घ उक्तवैव सन्दर्भमनुसृत्य तात्पर्यमाविष्करोति, अान्तरं वा ब्रवीति सायणः । यथा वा-’वनस्य महतोऽने:’ (३-७-५) ’नं महान्तं वभुं अवम् (७-४४-३) ’अघि बन्नस्य विस्तृतस्य (अश्मनः) उपरि (८-४-१३) ’उद्यद् अन्नस्य विष्टपं महत् (आदित्यत्य) न्यानम् (८-५८-७) ’बन्नो यामः, महान् रय:’ (१०-२०-९) । अन्तिमोदाहरणे याम इति विशेष्यं मन्त्र एव पठितम् । अत्र युञ्जन्तीति अत्यामृ चि अन्यत्र क्वचिच्च आदित्यपपांयतया बन्नपदं गृहीतं सायणीयव्याख्यायाम् । । ’ब्रघ्नमादित्यं अरुषमग्निं चरन्तं वायुम् इति ब्राह्मणवाक्यवलेन तथा कृतम् । अनुक्रमणिकायामयं ऐन्द्रो मन्त्र इत्युक्तम् । तहिं कथमनेन ब्राह्मणवाक्यं सङ्गच्छेत? इन्द्र एव आदित्याग्निवायुरूपेणावस्थित इत्युपपादितम् ।
ब्रनम्-विकल्पबहुला व्युत्पत्तिः ’वन्ये ब्रधिबुधी च’ इत्युणादिसूत्रेण नक्प्रत्यय: बन्चेबघिरादेशश्चेत्येके ।
अरुषम्-हिंसा द् रुषबातोनिष्पन्नं अहिंसकम् अग्निमित्याचष्टे सावणः । बहुषु स्थलेषु आरोचमानमित्येव भवत्यन्य व्याख्या। आपूर्वकाद् दौत्यर्थकाद् रुशतेनिष्पादयति स्कन्दस्वामी, आङो ह्रस्वत्वं शकारस्य षञ्च भवत: । अरुषपदस्य आरोचमानत्वं प्रायः सर्वत्र सर्वेऽपि व्याख्यातारोऽभ्युपगच्छन्ति ।।
तत्युषः-विभक्तिव्यत्ययेन तस्थिवांस इति प्रथमावहुवचनान्तं पदं सायण-व्याख्यानुसारतः । युक्तमेतत् ॥
अघ अर्थविचारः समासतः क्रियते । युञ्जन्ति युगयुगन्धरयोजनेन रचं युक्तं सुसम्वद्धं कुर्वन्ति । न च रथो विशालो रोचमानञ्च भवति । सामथ्यात् ’चरन्तं’ रयम् । परितोऽवस्थिताः नित्यसूरयस्तत्र स्थिराः चरन्तं रधं सन्नद्धं कुर्वन्ति । तथा रघसन्नाहे क्रियमाणे सति धुलोके ज्योतिर्मयानि ऊर्ध्वस्थानानि भुवनानि वा रोचमानानि लक्ष्यन्ते । अन्तरांनुसारेण तात्पर्य पुरस्ताद् वक्ष्यते ॥
युञ्जन्त्यस्य काम्या हरी विपक्षसा रथे। शोणा धृष्ण नुवाहसा ॥२॥ युञ्जन्ति अस्य काम्या हरी इति विऽपक्षसा रथे शोणा धृष्णू धृष्ण इति नृऽवाहसा ॥
अस्य हरी अस्येन्द्रस्य अश्वौ (कर्म) रथे ब्रन्नादिगुणविशिष्टे पूर्वोक्ते रघे युञ्जन्ति योजयन्ति रघयुक्तौ विदधते । के ? पूर्वोक्ताः परित: स्थिताः (नित्यसूरयो द्युन्यानाः)। कीडझौ हरी ? काम्या कमनीयौ कामयितन्यौ वा । अन्यानि हर्यो विशेषणानि चत्वारि भवन्ति । विपक्षसा विपन्नौ वामवामेतरभेदेन विभिन्नौ रघपक्षौ ययोस्ती, रघस्य पार्श्वद्वये युक्तावित्यर्थः। शोणा रक्तवर्णी, धृष्णू घृष्टी, नृवाहसा नरं नेतृत्वबलान्यं देवं वहन्ती, [नृपदं देवं मानुषं वा पुरुष अभिवत्ते इदं बलोपलक्षणम् ] ।।
प्रथमत्वामृचि विशालस्य रोचिष्मत इन्द्ररथस्य सन्नाहः प्रोक्तः । अस्यां तु कमनीययोधृष्टयोबलवाहयोरिन्द्राश्चयो रघयोग उक्तः । उभयत्रापि कार्यनिर्वाह: पर्यवस्थितैः स्थिरैदिविषद्भिः सूरिभिर्मवति । एवं पूर्वाने साघिते, इन्द्र एवाविर्मवतीति तृतीयस्यां उच्यते । स किं कुर्वन् प्रादुर्भवति ? ।।
केतु कृण्वन्न केतवे पेशो मर्या अपेशसे। समुपद्भिरजायथाः ॥३॥ केतुम् कृण्वन् अकेतवे पेश: मर्याः अपेशसे सम् उपत्ऽभिः अजायथाः॥
हे मर्याः हे मर्य बलाझ्य, त्वं अकेतवे अविद्यमानप्रज्ञानाय तादयें चीं केतुम् प्रज्ञानं कृण्वन् कुर्वन् अपेशसे अविद्यमानरूपाय पेशः स्पं (कृण्वन् ) सम् सम्भूव उपद्भिः प्रज्ञानप्रभातरश्मिभिः अजायथाः जातोऽसि प्रज्ञामयानां दैवतांशु-भूतानां सङ्गतानां सहायानां उदयेन त्वं प्रादुरभरित्यर्थः ।।
मर्य:-बलार्यकाः शब्दाः प्रायदो हितार्थक्यातृभ्यो निष्पन्ना भवन्ति । दक्षपदं बलार्थे दंशते: दंसतेः दसयतेर्वेत्याहुः । शत्रूणां मारयितृत्वात् मर्य: बलवान् । ’स हि क्रतु: स मर्य:’ (१-७७-३) इत्यत्र सायणव्याख्याऽपि इममर्थ समर्थयति । अन्यत्र च शतशो मर्यपदं बलद्योतकं प्रयुक्तं लक्षणीयम् । अत्र ’मर्य’ इति इन्द्रसम्बोधनम् । रथे सन्नद्धे तत्र अश्वयोर्योगे च साधिते प्रज्ञामयदैवतांशुभिः सम्भूयोदिते, इन्द्रः प्रादुर्भूत: । स प्रसन्नो ऋषेदृष्टिगोचरोऽभवदित्यर्थः। तां च दृष्टिं स एव ऋषये ददाति । अत एव ’केतुं कृण्वन्’ इत्याह । केतु: अन्तर्बोधाज्जायमानं प्रज्ञाचक्षुः । एवं इन्द्रप्रसादलब्धं प्राज्ञं अन्तश्चक्षुर्नालं स्थैर्येण दिव्यदर्शनेऽवस्थातुम् । तादृशस्य दिव्यदर्शनकर्मणः किमप्यधिकरणं अपेक्षित भवति । तत्तु नेदं पार्थिव शरीरं भवितुमर्हति । यथा वाह्यचक्षुष आधारो बाह्यो देहः, तथा आन्तरस्य प्रज्ञाचक्षुषोऽपि तद्युक्तं शरीरं नियताय आश्रयणाय अवश्यं भवति। तच्च सामान्यतो मानुषे जने पार्थिवदेहे जडीभूतप्रज्ञे मिश्रित मग्नं निलीनं अत एव अनभिव्यक्तं भवति । तदेव रूपपदलक्षितं सूक्ष्मं दिव्य-दृष्टियोग्यं शरीरं अभिव्यक्तं कुर्वन् प्रकाशाऽभवदिन्द्र इत्यर्थः ।
अथेदमवधातव्यम् । रथो गतिविशेष: दिव्य: विस्तृतो रोचमानश्च भवति । तमधितिष्ठतीन्द्रः। तद्युक्ती हरी अपि दीप्तौ अश्वौ विशेषतो बलवाहिनौ । ऋक्संहितायां इन्द्राश्वगुणवर्णनपरैर्वचनैः हर्यो: स्वरूपं सामान्यतोऽवगन्तुं शक्यम् । इमौ अन्तर्दर्शनशक्तिविशेषौ दिव्यौ प्रज्ञाविभवौ इति बोध्यम् । ’स्तवा हरी सूर्यस्य केतू’ (२-११-६) ’केता’ ’द्युक्षा’ इत्यपि इन्द्राश्वौ वर्येते। इमौ प्रथमं ऋषेर्दि-वागात्मना मन्त्रेण युक्तौ भूत्वा तत: परं इन्द्राधिष्ठानभूते रथे युक्ती अत एव बहुषु मन्त्रवर्णेषु ब्रह्मयुजौ हरी इन्द्रस्य गीतौ। ’आ तिष्ठ वृत्रहन् रथं युक्ता ते ब्रह्मणा हरी’ (१-८४-३) ’ब्रह्मणा ते ब्रह्ययुजा युनज्मि हरी सखाया’ (३-३५-४) ’एहि हरी ब्रह्मयुजा शग्मा वक्षत: सखायम् । गीर्भि: श्रुतं गिर्वणसम् (८-२-२७) ॥’ एवमन्येऽपि भवन्ति मन्त्रवर्णाः, यैन केवलं इन्द्राश्वस्वरूपं गूढमगूढं च प्रतिपाद्यते, किंतु इन्द्राश्वप्रसादद्वारा दिव्यदृष्टयादि-सम्पत्तये महर्षीणां ब्रह्मपदवाच्यमन्त्रात्मा हार्दवागेव साधनमभूदिति अवगम्यते । भवतः ।
अथेन्द्रप्रादुर्भावात्परं तत्कार्यस्य मरुतां साहाय्यमपेक्षितं भवति । मरुतश्च चण्डवेगानां दीप्तानां धीवृत्तीनां दिव्यगतिविधायिनो देवविशेषाः । दिव्यमनस्साम्राज्य इन्द्रस्येति प्रागस्माभिः प्रतिपादितं स्मार्यम् । तत्र परिपक्वस्य ऋषेप्रवेशात् तद्वत्तीनां तत्र पुनर्जन्म भवति। इदं च मानुषे व्यष्टौ मरुतां द्वितीयं जन्म । प्रथमं तु सर्वेषां देवानामिव सृष्टौ समष्टौ स्वाधिकाराय भवति । इदं च मरुतां पुनर्जन्म इन्द्रजन्मन: परं भवति । अत एव इन्द्रज्येष्ठा मरुद्गणा इति प्रसिद्धिर्वेदे । इममेवार्थमाह ऋक् चतुर्थी । एवं पूर्वेषां मतमनुसृत्य मरुतां जन्मेत्युक्तम् । वस्तुतस्तु देवकामानां ऋषीणामेव दिव्यत्वप्राप्तये पुनर्जन्म तत् ।।
आदह स्वधामनु पुनर्गर्भत्वमेरिरे। दधाना नाम यज्ञियम् ॥ ४॥ आत् अह स्वधाम् अनु पुनः गर्भऽत्वम् आऽईरिरे दधानाः नाम यज्ञियम् ॥
आदह अनन्तरमेव (आत् इत्यानन्तर्ये अह इत्यवधारणे च निपातौ)। खधाम् अनु स्वधापदवाच्य-स्वीयधारणधर्मानुसारेण पुनः गर्भत्वम् पुनर्जनिष्य-माणशिशुभावम् एरिरे प्रापुः । के ? सामर्थ्यात् देवकामा ऋषयः। कीदृशाः ? यशियम् यज्ञार्ह नाम अभिधानं (देवताव्यक्तिबोधकं संज्ञात्मक) दधानाः धारयमाणाः ॥
स्वधाम्-स्वं दधाति धारयते, स्वभावधारणसमर्थी शक्तिः, ताम् । स्वभाव सर्वस्यापि विविधस्य सतः यो धारयते पोषयति वा स धर्म: स्वधापदवाच्यो भवति वेदे। एरिरे-आङ्पूर्वकस्य ईर गतौ इति धातो: लिटि रूपम् ।
इन्द्रप्रादुर्भावानन्तरमेव मरुतां जन्म । तच्च कथं पुनर्जन्मेति प्रागुक्तम् । इह तेषां स्वधारणसामर्थ्यरूप-धर्मानुसारि जन्मेत्युक्तम् ’स्वधामनु’ । तत्र तथाविधपुनर्जन्मलाभविषये स्वार्थतावर्ज देवार्थ क्रियमाणस्य अर्पणरूपस्य यज्ञाख्यस्य कर्मणः यद्युक्तं देवताप्रतिबोधकं रहस्यं पावनं’ नाम भवति, तस्य धारणं साधनं भवति ’दधाना नाम यज्ञियम्’ ।।
वीलु चिदारुजमुभिर्गुहा चिदिन्द्र वह्निभिः। अविन्द उस्रिया अनु ॥५॥ वील चित् आरुजत्नुभिः गुहा चित् इन्द्र वह्निऽभिः अविन्दः उस्रियाः अनु ॥
हे इन्द्र ! वीळुचित् दृढमपि (पर्वतादिस्थानम्) आरुजत्नुभिः भाद्भिः गुहाचित् गुहायामपि (गुप्तिस्थानेऽपि) वह्निभिः वोदृभिः (त्वां वोढुं समर्थ: लब्ध-दिव्यजन्मभिः सहायभूतैः) उस्रियाः गाः अनु अनुगम्य अविन्दः अलब्धाः ।।
वीलु–बीलयते: संस्तम्भनार्यान्निष्पन्नं बलनामसु पठितम् । आरुजनुभि:-हज भङ्गे इत्यन्मात् आपूर्वकाद् धातो: औणादिक-तनु-प्रत्यये परे तृतीया-बहुवचनान्तं पदम् । गुहा गुहा नमम्याडाददाः । उलियाः उस्राः कान्त्वाद् बटेनिप्पन्नाः (पन्ध न:), वननेरिति नायणीयम् । प्रज्ञानरश्मयो गाव उस्रियाः प्रोक्ताः ।।
ज्योतिईदां पूर्वोक्तमन्त्रार्यानुनारेण अतिमानुषभुवि पुनर्जन्मलाभे पणिभि-रपहतानां पर्वतगुहायां न्यापितानां गवां अधिगमाय इन्द्रनाहाव्ये प्रवृत्तिरुक्ता । तेषां पर्वतद दलक्षितन्य घनीभूतप्रज्ञन्य जडन्य भजने नामर्य, तत्र अन्धकारवन्धुरं गुहापदवाच्यं रहन्यन्यानं प्रविय, तत्रेन्द्र-नद्विभूतीर्वोढुं शक्तिञ्च प्रोक्ते। ईदृश: प्रभाव: कयं नमभवत् तेषामिति चेत् , इन्द्रााधिकारे गर्भसम्भवाद् देवकामास्ते कतंश्चमधिकृत्य इन्द्रप्रसादलभ्यं दिव्यावेदश्रवणं प्रतिपालयन्त उपतस्थिरे, अतोऽचमेषां विभव इति उत्तरत्र वक्ष्यते ।।
इति प्रथमस्य प्रथमे एकादयो वर्ग:
देवयन्तो यथा मतिमच्छा विदद्वसुं गिरः। महामनूषत श्रुतम् ॥ ६ ॥ देवऽयन्तः यथा मतिम् अच्छ विदत्ऽवसुम् गिरः महाम् अनूषत श्रुतम् ॥
देवयन्तः देवकामा ऋषय: महाम् महान्तं श्रुतम् दिव्यावेश अतिगोचरं इन्द्रं अनूषत न्तृतवन्तः [ दिव्यवाणीश्रवणलाभात् ] । तत्र दृष्टान्तमाह । गिरः गृणन्त: स्तोतारः विदद्वसुम् वेदयतुं वेदयद्धनं मतिम् मन्तारं इन्हें अच्छ अभिमुखं यथा न्तुवन्ति (अनूषत) वसुलाभात्तघेति ॥
देवयन्तः-देवानान्मन इच्छन्तः, क्यच् । मतिम्-मतिशब्दो बुद्धिपरोऽपि उपचारादिन्द्रे बोद्धरि वर्तते। एवं गिरः न्तृतय: न्तोतृषूपचर्यते ।।
विदद्वसृम्—विदन्ति वेदयन्ति अन्तभ वितण्यर्थः ज्ञापयन्ति लम्भवन्ति वा ’मतिम् इन्द्रमात्मानं वसूनि धनानि वन्य तम् । वसु धनं ऐश्वर्य भवति । तत्त्व ज्ञानमयत्वाद् इन्द्रं ज्ञापयितुं साम मस्तीति तात्पर्यम् । अनूषत-णू स्तवने इति धातो: लुङि प्रथमपुरुषबहुवचनम् . गुणाभावः छान्दनः, तथा आत्मनेपदं च ।।
अयं मन्त्राों भवति-यथा स्तोतारः स्ववैभवप्रापकदिव्यधनयुक्तं इन्हें स्तुतिभि: उपतिष्ठन्ते, तथा प्रत्यग्रजन्मानो ज्योतिर्दशिन इन्द्रकामा इन्द्रात् श्रुति लभमानास्तं दिव्यावशवाणीश्रवणगोचरमुपासत इति। अघ प्राधान्येन प्राणपद-मचितिष्ठतां क्रियाशक्तिपराणामपि ऐन्द्रतेजोक्लदीपितानां येषां मरुतां साहाय्य-मत्वन्तमुपयुक्तमभूत् पर्वतभजनादौ, तेषामधुना समुदायेन गणरूपतया स्तृतिर्भवति ।
इन्द्रेण सं हि दृक्षसे सञ्जम्मानो अबिभ्युषा । मन्दू समानवर्चसा ॥ ७ ॥ इन्द्रेण सम् हि दृक्षसे सम्ऽजग्मानः अबिभ्युपा । मन्दू इति समानऽवर्चसा ॥
हे मरुद्गण ! त्वं इन्द्रेण सजग्मानः सङ्गच्छमान: संवादसम्पन्नो युक्त इति यावत् , सन्दक्षसे हि सम्यग् दृश्यसे । कीडशेन्द्रेण ? अविभ्युषा भयवर्जितेन । युवां इन्द्रो मरुद्गणश्च मन्दू मुदितौ समानवर्चसा तृल्यदीप्ती [भवधः] ॥
दृक्षसे-लिङर्थे प्रार्थनायां लेट् इति सायणीयम् । ’दृश्यसे’ इति कर्मणि लडेव स्कन्दस्वामीये। युक्तमेतत् , प्रत्यक्षकृतो ह्ययम् । मन्दू-मन्दतेमोंदनार्थत्येदं रूपम् ॥ सजग्मानः-सम्पूर्वाद्गम: लिट: कानच् । अविभ्युषा-विभेते: वसुः, अन्यत् छान्दमम् ।।
एवं इन्द्रेण सङ्गतस्य तत्तुल्यतेजसो मुदितस्य मरुद्गणस्य सन्दर्शनात् सम्प्राप्तद्युतिविशेष ऋषिर्यज्ञकारी बलवडचमुच्चारयतीति वक्ष्यते ।।
अनवद्यैरभियुभिर्मुखः सहस्वदति। गणैरिन्द्रस्य काम्यैः ॥ ८ ॥ अनवद्यैः अभिद्युऽभिः मुखः सहस्वत् अर्चति गणैः इन्द्रस्य काम्यैः ॥
मखः यज्ञकारी (तत् करोति तदाचष्टे, मखपति यज्ञं करोति) अर्चति स्तौति कचमुच्चारयति । कथम् ? सहस्वत् बलवत् वीर्यवद्यया भवति तथा (अर्चति) कीदृशः सन् ? गणैः मरुद्गणैः उपेत: (प्रसादात्तेषामावेशाद्वा तैर्युक्त इत्यर्थः) कीदृशैर्गणैः ? अनवद्यैः दोषरहितैः शुभैरित्यर्थः (धोवृत्तीनां दिव्य-भावमापन्नानां अत एव लब्धपुनर्जन्मनां दिव्यमनोमयसम्राज इन्द्रस्य साहाय्ये वर्तमानानां मरुतां निष्कलङ्कत्वमुपपन्नम् ) । पुन: अभिद्युभिः अभितः (मखं यज्ञकारिणं) प्राप्ता द्युलक्षिता द्युतिः येषां तैः । पुनश्च, इन्द्रस्य काम्यैः इन्द्रस्य स्पृहणीयैः, प्रियैरित्यर्थः ।।
अर्थाविष्कार एव विशिष्टशब्दनिर्वचनं दत्तम् , तेन तात्पर्यबोधाय द्वारं च कृतम् ॥
ऋषिर्यजमानः स्वीयामर्चनविधां मरुदणसहितेन्द्रप्रसादलब्धां विस्रम्भेण गायन् , सर्वतोऽपि इन्द्रसान्निध्यं प्रार्थयत उत्तरे मन्त्रे ॥
अतः परिज्मन्नाहि दिवो वा रोचनादधि । समस्मिन्नुजते गिरः ॥९॥ अतः परिज्मन् आ गहि दिवः वा रोचनात् अधि सम् अस्मिन् ऋञ्जते गिरः ॥
परिज्मन् परितो गामिन् [सर्वव्यापिन् इत्यर्थः, परि-उपसर्गस्य अज-धातोः रूपम् , मनिन्प्रत्यय:] हे इन्द्र ! अतः अस्मान्मध्यमादन्तरिक्षस्थानात् आगहि आगच्छ दिवो वा द्युलोकाद्वा, रोचनादधि रोचमानात् दीप्तात् ततोऽप्यूज़लोकाद्वा आगच्छ (सर्वत्र व्यापकत्वात् , तत्तत्स्थानविभवसम्पन्नस्य इन्द्रस्य आगमनं ऋषेर्दिव्याभ्युदयपोषकं भवति)। अस्मिन् मदीये अन्तर्यजने कर्मणि, [अयं मधुच्छन्दाः] गिरः स्तुतीः मन्त्रवाच इत्यर्थः, समृञ्जते प्रसाधयति, उजवलाः करोति ॥
प्राधान्येनास्मिन् ऐन्द्रे सूक्ते, विस्पष्टा इन्द्रस्तुतिरन्ते भवति ।।
दशमीमृचमाह–
इतो वा सातिमीमहे दिवो वा पार्थिवादधि । इन्द्र महो वा रजसः ॥१०॥ इतः वा सातिम् ईमहे दिवः वा पार्थिवात् अधि । इन्द्रम् महः वा रजसः॥
इतो वा अस्माकं सन्निहितात् पृथिवीम्थानाद्वा सातिम् लब्धि सम्भजनीयं प्राप्तव्यमित्यर्थः। ईमहे प्रार्थयामहे । न च प्राप्तव्य इन्द्र एव भवति। इन्द्रम प्राप्तव्यतया ईहामहे । तस्य त्रैलोक्याधिराज्यत्वात् इतो वा स प्राप्यो भवति । पार्थिवादधि दिवो वा पृथिवीसम्बन्धिनो द्युलोकाद्वा, महो रजसो वा महतो-ऽन्तरिक्षलोकाद्वा तं प्राप्तव्यमिन्द्रमीहामहे ।
व्याख्यातं युञ्जन्तीति सूक्तम् । अनुक्रमणिकोक्तप्रकारेण ऐन्द्रमारुतऋचौ द्वे मारुत्यश्चतस्रश्च ऐन्द्यश्चतस्रञ्च व्याख्याताः । दार्चेऽस्मिन् ऋचां पूर्वो तर सम्बन्धः प्रदर्शितः । रहस्यगर्भितमिदं स्थूलपक्षव्याख्यातॄणामाविष्कारनये शुष्कभावं संवृत्तम् । नेष्यते तत्तात्पर्य परीक्षा । अस्ति त्वस्माकमिह वक्तव्यम् ॥
बह्वस्ति रहस्यमस्मिन् गाडं कामतो निक्षिप्तमृषिणेति वक्तव्यम् । इदं च प्रबलं निदर्शनं भवति प्रागस्माभिभूमिकायां आर्ष रहस्यमधिकृत्य प्रतिपादितस्यार्थस्य । ’इदं च रहस्यं ऋषीणां विदितं, तच्छिष्याणां च। ये च गुरुभ्यो महर्षिभ्यो दीक्षा लब्ध्वा अन्तरङ्गशोधनसाधनादिभिः अन्तर्यजनाय शिक्षिताः ।’ इत्यादि ह्युक्तम् । अत्र गवाश्वकेत्वादिपदानि साङ्केतिकानि द्वयर्थानि वा पदानि परिचितान्यस्माकमधुना न कष्टप्रदानि भवन्ति। तथाऽपि रहस्यं सूक्ते स्पष्टुं विचारपूर्वकं निहितमिति वक्तुं वाक्यान्येवालम् ॥
प्रथमस्यामृचि ’युञ्जन्ती’त्याह । के? कर्तृपदं नोक्तम् । ’परि’ ’तस्थिवांसः’ इति विभक्तिव्यत्ययेन गृहीतमपि विशेषणमेव तत् , विशेष्यस्य स्वरूपमनुक्तवा शिष्यशिक्षार्थ अन्तर्याजिनो बोधाय वा विसृष्टम् । ’चरन्तम्’ अत्रापि कम् ? इति नोक्तम् । द्वितीयस्यामपि कर्तृपदमध्याहृतं तत्तु सुलभं प्रथमर्गपेक्षया। तृतीयस्यां, ’उषद्भिः’ कैः इन्द्रजन्म? नोक्तम् । चतुर्सा, के ’पुनर्गर्भत्वमेरिरे’? पञ्चम्यां ’आरुजनुभिः’ वह्निभिः कैः इन्द्रस्य गोलाभः ? षष्ठया, के ’देवयन्त:’ देवकामाः महान्तं श्रुतं नुतवन्त: ? सप्तम्यां, कः सम्बोध्यते इन्द्रेण सह सन्दृश्यमानः, तेन ’समानवर्चा:’ ? अष्टम्यामपि कण्ठतो नोक्तं ’इन्द्रस्य काम्या गणाः’ के? इति । नवम्यां, ’परिज्मन्’ इति कस्यामन्त्रणम् ? दशम्यामेव स्पष्टमुक्तमिन्द्रं ’ईमहे’ इति ।
अस्य सर्वस्योत्तरं वचनं उद्देशपूर्वकमेवान्तर्निधाय गोपितं वाक्यविदैव साक्षात्कृतधर्मणा महर्षिणा मधुच्छन्दसेति ब्रूमहे । एवमपि तत्र तत्र ऋक्षु स्पष्टान्यस्पष्टानि वा लिङ्गानि क्षिप्तानि । तेषां परीक्षणेन प्राचीनैः कृतं दैवतनिर्णय आधारीकृत्य बृहद्देवतानुक्रमणिकादयः प्रवृत्ताः । बहुषु स्थलेषु पूर्वेषामेव देवतनिर्णये मतभेदः सन्देहो विवादश्च दृश्यन्ते। इदं च पर्यालोचनीयम् । आद्यानां मन्त्रद्रष्टुणां तदपेक्षया अर्वाचीनानां श्रौतकल्पादिसूत्रकाराणां च युगान्तरकालभेद एव कारणं भवति देवतादिविषयकविचिकित्सायाः । प्राधान्ये-नान्तर्यागसम्बन्धिनो हि मन्त्राः। तेषां बहिर्यागोपयोगाय भावमाविष्कर्तुमुद्यताः, तत्राप्यर्वाचीनाः मन्त्रप्रतिपादितदेवता अत्यन्तस्थूलदृष्टया निरणैषुरिति नात्र चित्रम् । अत एव सामान्येन मन्त्रार्थविचारे विशेषतोऽन्तर्यांगानुरोधेन क्रियमाणे, मन्त्रार्थस्य कात्यायनादिभिरुक्ताया देवतायाश्च उभयो लक्ष्यते संवाद: । अस्मिन्नेव ’युअन्ति’ इति सूक्ते ’देवयन्तः’ इत्यादिमन्त्रेषु विस्पष्टं विसंवादो भवति । यद्यपि यावत् शक्यं यथासम्भवं अनुक्रमणिकाकारमेव देवताप्रतिपादनविषयेऽनुसरामः, क्वचित् स्पष्टं अयुक्तस्थलेषु विप्रतिपन्नाः स्मः । तरमादरविन्दश्रीचरणानामाशयमवलम्ब्य अन्तरर्थपरेऽस्मिन् विवरणे ’देवयन्तः’ इति मन्त्रे मरुतो देवता इति नाङ्गीकृताः । तथा ’अत: परिज्मन्’ इत्यत्र न मरुद्गण आमन्त्रित: । अन्यत् सर्व व्याख्यायामुक्तम् ।
इति प्रथमस्य प्रथमे द्वादशो वर्ग:
द्वितीयेऽनुवाके चतुर्थ ’इन्द्र’ इत्यादिकं दशर्च सूक्तम् । ऋषिच्छन्दोदेवताः पूर्ववत् ।
इन्दुमिद्गाथिनो बृहदिन्द्रमर्केभिरविणः। इन्द्रं वाणीरनूषत ॥१॥ इन्द्रम् इत् गाथिनः बृहत् इन्द्रम् अर्केभिः अर्किणः। इन्द्रम् वाणी: अनूषत ॥
गाथिनः सामगायिन: [गाथा एषां सन्ति, गायतेर्गाथा] इन्द्रम् इत् इन्द्रमेव बृहत् बृहता सामा [’त्वामिद्धि हवामहे’ इति प्रसिद्धेन बृहत्सामा] अनूषत स्तुतवन्तः। अर्किणः ऋग्भिः स्तोतारो होतारः अर्केभिः अझै: ऋग्रूपैमन्त्रैः इन्द्र एव ’अनूषत’ । इन्द्रम् वाणीः वाचः अवशिष्टाः सर्वाः यजूंषीत्यर्थः, विभक्ति-व्यत्ययेन यजुर्भिः सामर्थ्यांदध्वर्यवः इन्द्रमेव ’अनूषत’ ।
ऋक्संहितायामवैव प्रथमं ऋग्यजुस्सामात्मिका वयी, तस्या उपयोक्तारः क्रमशो होतध्वयूँगातार इति सूचितम् ।
इन्द्र इद्धर्योः सचा संमिश्ल आ वचोयुजा । इन्द्रो वजी हिरण्ययः ॥२॥ इन्द्रः इत् होः सचा सम्ऽमिश्लः आ वच:ऽयुजा इन्द्रः वज्री हिरण्ययः॥
इन्द्रः इत् इन्द्र एव होः अश्वयोः, अश्वाभ्यामिति तृतीयार्थे । सह आ आगच्छति। कीदृशः ? संमिश्लः संमिश्रः लकारश्छान्दसः। सर्वेषां वस्तूनां सम्यमिश्रयिता योजयितेति यावत् । कीदृशोर्हो: ? वचोयुजा वचोयुजोः वचोयुग्भ्यां । सुविनीतौ अश्वौ स्वामिन इन्द्रस्य वचनमात्रेण स्वयं युज्येते, इति स्थूल व्याख्यानं पूर्वेषाम् । अस्माकं तु न चतुष्पात्पशुरश्वः, तत्रापि विशेषतो ’इन्द्रस्य हरी’ प्रति किमु वक्तव्यम् दीप्तिविशिष्टप्राणबलसङ्केताविति ? तस्मात् वचोयुजा ’ब्रह्मयुजा’ इति ग्राह्यम् । ’युञ्जन्त्यस्य काम्या हरी’ इत्यस्या ऋचो व्याख्यानमवधेयम् । पुनः कीदृगिन्द्रः ? इन्द्रो वज्री वज्रोपेतः हिरण्ययः हिरण्मयः स्वर्णप्रभोजवल इत्यर्थः ।
मिश्रणम् मिश्रः, समीचीनो मिश्रो यस्य सः संमिश्रः । इन्द्र आगच्छति। स हरिद्वयसहितः सर्ववस्तुसम्यक्संयोजनकारी, तस्याश्वौ ब्रह्मपदवाच्य-मन्त्रवाग्युक्तौ । वृतभिदा वज्रेणोपेत: हिरण्योजवल आगत्य किं करोति ?
इन्द्रो दीर्घाय चक्षस आ सूर्य रोहयढिवि। वि गोभिरद्रिमैरयत् ॥३॥ इन्द्रः दीर्घाय चक्षसे आ सूर्यम् रोहयत् दिवि वि गोभिः अदिम् ऐरयत् ॥
इन्द्रः दीर्घाय दूरगामिने शाश्वताय प्रौढाय वा चक्षसे दर्शनाय सूर्य (सर्वस्यापि जगतः) प्रेरकम् , सूर्यसङ्केतितं ऋतज्योतिरित्यर्थः । दिवि चुलोके आरोहयत् आरोपितवान् । म इन्द्रः गोभिः स्वीयैः रश्मिभिः अद्रिम् अदिशब्द-लक्षितं तमोमयं जडं जगत् व्यैरयत विभिन्नं यथा तथा ऐर यत् , व्यभेत्सीदित्यर्थः ।
चक्षम-दर्शनार्थात् चक्षेः, सर्वधातुभ्योऽसुन् । ऐरयत्-ईर गतौ ण्यन्तात् लुङ्ग । सूर्यम्-पू प्रेरणे, सुवति प्रेर यति. धात्वादे: षस्य मः, सर्वस्यापि प्रेरक: सूर्य: प्रसिद्धः, कधं तं प्रेरयतीन्द्रः ? यद्यपि देवास्सर्वेऽपि ज्योतिर्मया ऋतजाः ऋतनदः, तथाऽपि तत्र ज्येष्ठ इन्द्रः, ऋतज्योतिम्तु माक्षात्सूर्यात्मकं सूर्यवाच्यं भवति । तस्माद् यदा इन्द्रः स्वीयैदिव्यैः प्रज्ञारश्मिभिस्तमस्सर्व व्यपोहति, तदा ऋतज्योतिष: मन्ततदानं मम्भवति । अत एव दीर्घाय चक्षसे, वि--ऐरयत्’ ’वितत्य रश्मिभिः सूर्य यथा दिवि सर्वदा दर्शनक्षमं तथा उच्च स्थान प्रापयदित्युक्तम् । ’सदा पश्यन्ति सूर य: दिवीव चक्षुराततम्’ इत्युत्तरत्र मन्त्रोऽप्येवं नङ्गच्छते । इन्द्रमधिकृत्य प्रथमानुवाके द्वितीयसूक्तव्याख्याने समाख्यातमिति नेह विस्तर इप्यते ।
इन्दु वाजेपु नोऽव सहस्रप्रधनेषु च। उग्र उग्राभिरूतिभिः ॥ ४॥ च इन्द्र वाजेषु नः अब सहस्रऽप्रधनेषु च उग्रः उग्राभिः ऊतिभिः ॥
हे इन्द्र, उग्र अप्रधृप्य उग्राभिः अप्रष्याभिः ऊतिभिः रक्षाभिः वाजेषु ममृद्धिपु, [अस्माभिरधिगतासु, इतः परं प्राप्यमानास्वपि] नः अस्मान् अव रक्ष, यथा देवशत्रुभ्यो भीतिर्न भवति तथेति भावः । सहस्रप्रधनेषु च अत्यधिक-प्रकृष्टधनेषु लब्बेष्वपि नोऽव । ज्ञानवलादीन्यव प्रकृष्टानि धनानि अन्तर्याजिना-मृषीणाम् ।
इन्द्रं वयं महाधन इन्दुमभै हवामहे । युजं वृत्रेषु वज्रिणम् ॥५॥ इन्द्रम् वयम् महाऽधने इन्द्रम् अर्भे हवामहे युजम् वृत्रेषु वज्रिणम् ॥
वयं देवार्थ आत्मानं समर्पयन्तोऽनुष्टातारः इन्द्रं महाधने महत्यैश्वर्ये लब्धे लब्धव्ये वा, निमित्तसप्तमी। अर्मे तथा अल्पेऽपि इन्द्रम् हवामहे आह्वयामः । न केवलं सम्पत्तौ विपत्खपि तमेवाश्रयामह इति तृतीयपादेनोच्यते। वृत्रेषु बहुधा आवरकेषु शत्रुष्वसुरेषु प्राप्तेषु युजम् युक्तम् , अस्मासु कृतयोगं सहकारिणम् वज्रिणम् वृत्रवधसाधनेन वज्रेणायुधेनोपेतं इन्द्रमेवाह्वयामः । ’हवामह’ इत्याह्वानं च सर्वथा समाश्रयणम् ।।
इति प्रथमस्य प्रथमे त्रयोदशो वर्ग:
अथ ’इन्द्रमिद्गाथिन’ इति सूक्ते षष्ठीमृचमाह—
स नो वृषन्नमुं चरुं सत्रादावन्नपावृधि। अस्मभ्यमप्रतिष्कुतः ॥ ६॥ सः नः वृषन् अमुम् चरुम् सत्राऽदावन अप वृधि । अस्मभ्यम् अप्रतिऽस्कुतः॥
सः तथाभूतस्त्वम् नः अस्मदर्थ हे वृषन् वर्षितः सर्वस्याप्यभीष्टस्य, हे सत्रादावन सत्रा सह युगपत् दावन् दात: ज्ञानेश्वर्यतेजोबलादे:, अमुम् पुरतो दृश्यमानम् चरुम् चरन्तं मेघं सततपरिचलत्प्राणमनोवृत्त्यात्मनाऽवस्थितं चित् तेजोबलाद्यावरकम् अप वृधि अपावृणु, उद्घाट्य प्रकाशय स्वात्मानम् , अस्मभ्यं अस्मदर्थ अप्रतिष्कुतः अप्रतिशब्दितः, दानशौण्डस्त्वं न कदापि ’न दास्यामि’ इति न: प्रतिवचनं ददासीत्यर्थः । अथवा त्वत्क्रियाविघातोपलक्षणं प्रतिवचनं न कुतोऽपि भवतीत्यर्थः। एवंविधं सायणीयं व्याख्यानम् । वस्तुतस्तु न केनापि छादयितुं शक्य इति वक्तव्यम् । स्कुञ् आवरणे इति नाविकरणी धातु: । प्रतिपूर्वकात्तस्मात् क्तः। ततो नञ् समास: । आवरकं चरुं अपावृणु, निरा-च्छादनो नित्यप्रकाशो भव नः इत्यर्थ: । ’ अस्कुनात् शरवृष्टिभिः’ बाणवर्षे: छादितवान् इत्यादिः प्रयोगः अद्यापि द्रष्टव्यः ।।
चरुम्-मेघनाम, पात्रेऽपि वर्तते क्वचित् । चरतेनिष्पन्नं, तस्मादुपपन्न-मन्तरर्थपरं व्याख्यानम् । सत्रादावन्-सत्रा सहार्थे, दवा दातरि, छान्दसं रूपम् । वृधिवृञ् वरणे, लोटि मध्यमपुरुषे धिरादेशः, छान्दसः ।।
तुओतु य उत्तरे स्तोमा इन्द्रस्य वज्रिणः। न विधे अस्य सुष्टुतिम् ॥ ७॥ । तुओऽतुले ये उत्ऽतरे स्तोमाः इन्द्रस्य वज्रिणः। न विन्धे अस्य सुऽस्तुतिम्।।
तुओ-तुजे प्रतिप्रेरणम् [तुजतिः यज्ञे वा दाने वेति पूर्वे, बलादानयोरपि वर्तते, त्वरयति प्रेरयतीत्यर्थेऽपि क्वचित् सा०. व्या०.। तस्मात् प्रेरणबलं, तदादानं वेति वयम् ] ये उत्तरे उत्कृष्टतराः स्तोमाः स्तोत्राणि मदीयानि प्रवर्तन्ते, तैः अस्य मम सन्निहितस्य वज्रिणः महापराक्रमद्योतकवज्रयुक्तस्य इन्द्रस्य सुष्टुतिम् सुष्ठु पर्याप्तां स्तुतिं न विन्धे न विन्दामि, न लभे ।
यदा यदा प्रेरणानि मामाविश्य स्तावयन्ति तदा तदा उक्तरोत्तराः श्रेष्ठाः स्तुती: करोम्येव । तथाऽपि वज्रबाहोरिन्द्रस्य वर्णने नालमिमाः स्तुतय इति मे मतिः इति भावः । विन्धे-विद्ल-लाभे दस्य व्यत्ययेन ध: छान्दस: ॥
वृषा युथेव वसगः कृष्टीरियोजसा। ईशानो अप्रतिष्कुतः ॥ ८ ॥ वृषा यथाऽइव वंसगः कृष्टीः इयर्ति ओजसा ईशानः अप्रतिऽस्कुतः ॥
वृषा इन्द्रः वर्षिता दिव्यानां कामानां कृष्टीः कर्षणपदलक्षितनित्योद्यम-शीलान् आर्यान् मनुष्यान् ओजसा वीर्यवत्तमेन खानुग्रहबलेन इयति प्राप्नोति, प्रेरयतीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । वंसगः यः वंसं वननीयं यथा तथा गच्छति, सः वननीयगतिः वृषा वृषभः यूथेव गोयूथानीव । यथा गवां यूथानि प्रविष्ट: बलिष्ठो बलीवर्दः तान् प्रेरयति तथा स चेन्द्रः ईशानः ईश्वरः, अप्रतिष्कुतः न केनापि छादयितुं शक्य:, अत एव नित्यप्रकाशः । अन्यत् प्रागुक्तम् ॥
य एकश्चर्षणीनां वसूनामिरज्यति। इन्दुः पञ्च क्षितीनाम् ॥ ९॥ यः एकः चर्षणीनाम् वसूनाम् इरज्यति । इन्द्रः पञ्च क्षितीनाम् ॥
यः इन्द्रः एकः समान: खयमेक एव चर्षणीनां चर्षण-कर्षण-अरणादि-प्रागुक्तलक्षणानां मनुष्याणां इरज्यति ईष्टे, ईश्वरो भवति, तथा वसूनां विविधानां धनानामपि इरज्यति ईश्वरो भवति, स इन्द्रः पश्च पञ्चानां, विभक्तिव्यत्यय: । क्षितीनाम् निवासस्थानानां ईश्वर इति शेषः ।।
चर्षणीनाम्-न केवलं मनुष्यसामान्यपरं ग्राह्यम् । यौगिकार्थानुसारेण ’आर्य: कृष्टिः’ इत्यादिवग्राह्यः । इरज्यति-ऐश्वर्यकर्मा । ’पञ्च क्षितीनाम्’ इत्यत्र पञ्चजनानां इति सायणीयम् । सर्वत्र पञ्चजनाः निषादपश्चमा इति व्याख्या । स्थूलपक्षानुसारेण अपि सन्दिग्धमिदम् । उपन्यस्तोऽयं विषयो भूमिकायाम् । क्षियतेर्निवासार्थस्य रूपं क्षितिः । क्षितयो निवासस्थानानि पृथिव्यादीनि पञ्च इत: पृथिवीमारभ्य उत्तरोत्तरं ऊर्ध्व सृष्टौ परिकल्पितानि भवन्ति। एवं त्रिलोकसंस्थानं, सप्तलोकसंस्थानं क्वचित् चतुर्व्याहृतिप्रतिपादितचतुर्लोक संस्थान चामनन्ति। यथा पृथिव्यस्तिस्र इति वेदे प्रतिपादिताः त्रैलोक्यसम्बन्धिनीः पृथुला भूमीरभिदधते, यत्रेयं नः पृथिवी स्थूला भूमिः प्रथमा भवति, तथा पञ्च क्षितयोऽपि पञ्च वासभूमय: यत्रेयं क्षितिर्नः प्रथमेति बोध्यम् ।। ।
इन्द्रं वो विश्वतस्परि हवामहे जनेभ्यः। अस्माकमस्तु केवलः ॥ १० ॥ इन्द्रम् वः विश्वतः परि हवामहे जनेभ्यः अस्माकम् अस्तु केवलः॥
भो यजमानाः, देवतानुग्रहसम्पादनप्रवृत्तान् प्रति सम्बोधनम्। वः युष्मदर्थ विश्वतः सर्वेभ्यः जनेभ्यः जातेभ्यः मनुष्येभ्यः प्राप्तजन्मभ्यो लोकेभ्योऽपि परि उपरि अवस्थितं इन्द्रम् हवामहे आहयाम: । स इन्द्रः अस्माकम् सर्वेषामनुष्ठातॄणां केवलः असाधारणः, अद्वितीयाराध्यः अनन्योपास्तिविषयभूतः अस्तु भवतु । इतरेभ्योऽप्यधिकमनुग्रहमस्माकं करोत्विति व्याख्यानमयुक्तम् । न तद्भक्ति-लक्षणम् । अल्पमनस्कता मधुच्छन्दसि महर्षावारोपिता भवति ।
इति प्रथमस्य प्रथमे चतुर्दशो वर्ग: इति प्रथमे मण्डले द्वितीयोऽनुवाक:
तृतीयोऽनुवाकः चतुस्सूक्तात्मकः, तत्र प्रथमं ’एन्द्र सानसिम्’ इति दशर्च सूक्तम् । ऋषिच्छन्दोदेवताः पूर्ववत् ।। तत्र प्रथमामृचमाह—
एन्द्र सानसिं रयिं सजित्वानं सदासहम्। वषिष्टमूतये भर ॥१॥ आ इन्द्र सानसिम् रयिम् सऽजित्वानम् सदाऽसहम् वर्षिष्ठम् ऊतये भर ॥
हे इन्द्र ऊतये अस्मदभिवृद्धये रयिं धनं आभर आहर। नेदं साधारणं धनमिति ज्ञापयन्ति रयिविशेषणानि इमानि भवन्ति। सानसिम् सभ्भजनीयं (षणधातो: असिप्रत्ययनिपातः)। सजित्वानम् समानजयशीलं (समानस्य सभाव: जयते: वनिप्) सदासहम् सदा साहयितारं अभिभवप्रापकं शत्रूणामिति शेषः । वेर्षिष्ठम् प्रवृद्धं (वृद्धशब्दस्य वर्षादेशः, तत इष्ठन् ) । अत्र तेजोबलरूपं प्रार्थ्यते तत्तु सर्वस्यापि श्रेयस्कामस्य सम्भजनीयम् । प्रबलशत्रभिः तेजोबलविरोधिभिः समानं युद्ध्वा तान् जेतुं शीलं अस्य तेजोबलरूपस्य धनस्य, अत: ’सजित्वानम् रयिम्’। शत्रुजयपरिचयवान् ‘रयिः’ न तु अशिक्षित:, अतः ’वर्षिष्ठं रयिम्’ ।।
नि येन मुष्टिहत्यया नि वृत्रा रुणधामहै। त्वोतासो न्यर्वता ॥२॥ नि येन मुष्टिऽहत्यया नि वृत्रा कृणधामहै त्वाऽऊतासः नि अर्वता ॥
येन पूर्वोक्तलक्षणेन धनेन दिव्यतेजोबलेन वृत्रा आवरकतमोघनान् असुरान् शत्रून् नि नितरां मुष्टिहत्यया मुष्टिभिः प्रहरणेन निरुणधामहै निरुद्धान् करवाम वयम् । कीदृशो वयम् ? त्वोतासः त्वया रक्षिताः [ त्वद् इत्यत्र दकारलोपः छान्दसः, ऊतास: अवनिष्ठायां इडभावः, अन्यत् छान्दसम् ] पुनः कीदृशा वयम् ? नि नितरां अवता अश्वेन तल्लक्षितेन प्राणवलेन युक्ताः इति सहयोगलक्षणा तृतीया ॥
इन्द्र त्वोतास आ वयं व घना ददीमहि। जयेम संयुधि स्पृधः ॥ ३॥ इन्द्र त्वाऽऊतासः आ वयं वजं घना दीमहि जयेम सम् युधि स्पृधः ॥
हे इन्द्र त्वोतासः त्वद्रक्षिताः वयम् वज्रम् दिव्यमायुधं घनीभूत-अरिष्ट-अनृतज्ञानादिभेदकं घना घनत्वेन, तृतीयाविभक्तिः भावप्रधानम् आददीमहि लभेमहि, युधि युद्धे स्पृधः स्पर्धमानान् शत्रून् सञ्जयेम सम्यग्जितवन्त: स्याम । वज्रम्-वज व्रज गती, रन्-प्रत्ययो निपात्यते। घना-वज्रविशेषणतया गृहीतं सायणीये। तत्रापि अस्मदीयतात्पर्यस्य न क्षतिः ॥
वयं शूरेभिरस्तृभिरिन्द्र त्वया युजा वयम् । सासह्याम पृतन्यतः॥४॥ वयम् शूरेभिः अस्तृऽभिः इन्द्रं त्वया युजा वयम् । ससह्याम पृतन्यतः ॥
हे इन्द्र वयं त्वदाराधका अन्तर्वांगानुष्ठायिन: शूरेभिः शूरैः शौर्ययुक्तैः अस्तृभिः दूरादेव आयुधप्रक्षेपणशीलै: (असु-क्षेपणे, तृन् ताच्छील्ये) शत्रुभिः सह युद्धे जेतारः स्यामेति शेषः। केचन देवद्विषो यागशत्रवः क्वापि निलीय दूराद्वा अस्त्राणि प्रयुञ्जते तान् प्रति इदमुक्तम् । कीदृशो वयं एवं जेतारो भवाम इति चेत् युजा त्वया युञ्जता युक्तेनास्मन्नित्यसहायेनेत्युक्तम् । तथाभूता वयं पृतन्यतः सेनामिच्छतः, सम्मुखीनं युद्धं कर्तुमिच्छतः शत्रूनपि ससह्याम अतिशयेन साहयेम अभिभवेम ॥
पृतन्यतः-पृतनामात्मन इच्छत:-क्यच् , आकारलोप: लट: शतरि, द्वितीयाबहुवचनान्तं रूपम् ॥
महाँ इन्द्रः परश्च नु महित्वमस्तु वज्रिणे। द्यौर्न प्रथिना शवः॥ ५॥ महान् इन्द्रः परः च नु महिऽत्वम् अस्तु वज्रिणे द्यौः न प्रथिना शवः ॥
महान् बृहत्स्वरूपः इन्द्रः परश्च उत्कृष्टोऽपि भवति । न केवलं स्वरूपेण बृहन्नयं, प्रभावेण सर्वोत्कृष्टश्च । नु पादपूरणः (बह्वर्थोऽयं निपातः) वज्रिणे वज्रयुक्ताय इन्द्राय महित्वम् महत्त्वं परत्वं च पूर्वोक्तं द्विविधं गुरुत्वं अस्तु भवतु । इदं च भक्तेन ऋषिणा भगवते कृतं मङ्गलाशासनम् । तस्मादुपपन्नमिदं स्वभाव-सिद्धमहत्त्वादिविशिष्टस्येन्द्रस्य स्तोत्रे। अद्यापि गुरुदेवाद्याराधने मङ्गलाशासन-सम्प्रदाय: जयवादो लौकिक इव सुप्रसिद्धः । द्यौन द्युलोक इव प्रथिना पृथुलत्वेन वैपुल्येन शवः दीप्तं बलं अस्येति शेषः, अस्तु जयत्विति वा अध्याहारः ॥
प्रथिना-प्रथिना, मकारलोपछान्दसः ।।
इति प्रथमस्य प्रथमे पञ्चदशो वर्ग:
अथास्मिन् सूक्ते षष्ठीमृचमाह—
समोहे वा य आशंत नरस्तोकस्य सनितौ। विप्रासो वा धियायवः ॥६॥ सम्ऽओहे वा ये आशत नरः तोकस्य सनितौ विप्रासः वा धियाऽयवः ॥
ये नरः पुरुषाः समोहे सङ्ग्रामे, देववैरिभिः सहेति बोध्यम् । तोकस्य अपत्यस्य सनितौ वा लाभे वा आशत प्राप्तवन्तः, (अश् व्याप्तौ लुङि छान्दसं रूपम् ,) ये पुरुषा इन्द्रमाश्रयन्ते ते लभन्त इति शेषः । वा अथवा धियायवः प्रज्ञाकामाः विप्रासः विप्राः मेधाविन: ये इन्द्रं ’आशत,’ तेऽपि लभन्त इत्यर्थः । नरः पुरुषा देवा मनुष्या वा बलिन:। देवानां अपत्यलाभस्तु मनुष्ये स्वांशप्रादु-र्भावः । मनुष्याणामपि स्वान्तरे दैवतजन्मैव तोकपदवाच्यमपत्यं भवति । उभयथाऽपि अपत्यलाभप्रतिरोधकैर्विरोधिभिर्योद्धव्यमवश्यं भवति । अत: ’समोहे सङ्ग्रामे’ इति निघण्टुपठितमभ्युपगम्य व्याख्यातम् ।।
यः कुक्षिः सोमपातमः समुद्र इव पिन्वते । उर्वीरापो न काकुदः ॥ ७ ॥ यः कुक्षिः सोमऽपातमः समुद्रऽइव पिन्वते उर्वी: आप न काकुदः ॥
अस्येन्द्रस्य यः कुक्षिः उदरदेशः सोमपातमः अतिशयेन सोमरसस्य पाता, स समुद्र इव पिन्वते वर्धते, यथा समुद्रः अक्षयो गभीरो विपुलश्च भवति, सर्वसिन्धु-समागमेन विशेषत: पोषवान् लक्ष्यते, तथा इन्द्रकुक्षिः सर्वलोकरस-भूयिष्ठ: न कदाऽपि शुष्यति, सदा सिक्त आर्द्र एव भवति ’पिवि सेचने’ इति धातो: पिन्वति नुमागमः, औचित्यात् वर्धते इति पूर्वैर्व्याख्यातम् । इन्द्रकुक्षे-नित्यबृहत्त्वसोमसिक्तत्वबोधनाय उपमान्तरमाह-उर्वीरापो न काकुदः इति । ककुत् उच्छित: प्रदेशः शिखरभूत: ’अग्निर्मूर्धा दिवः ककुत्’ इत्याद्यवधेयम् । स च धुलोकः तत्सम्बन्धिन्यः काकुद: उर्वीः बृहत्यः आपो न आपः जलानीव, दिव्या आप इव बृहत्त्वं स्वभावसिद्धरसार्द्रत्वं च धत्ते कुक्षिरिति भावः । अत्र पूर्वे प्राहुः-’काकुत् जिह्वा’ इति निघण्टुपाठमालम्ब्य जिह्वासम्बन्धमास्योदकं यथा न कदा-चिदपि शुष्यति तथेन्द्रस्य कुक्षि: सोमपूरितो न शुष्यतीति ।।
एवा ह्यस्य सूनृता विरप्शी गोमती मही। पक्का शाखा न दाशुषे ॥ ८ ॥ एव हि अस्य सूनृता विऽरप्शी गोऽमती मही पक्का शाखा न दाशुषे ॥
एव हि एवं खलु वक्ष्यमाणप्रकारेण अस्य इन्द्रस्य सूनृता वाक् (प्रिय-सत्येति सामान्यवाद:) वस्तुतस्तु कल्याणी सत्या वाक् सम्पद्यत इति शेषः । ’चोदयित्री सूनृतानाम्’ इति मन्त्रस्य व्याख्याने प्रतिपादितम् । का सा सूनृता? मही भारतीति प्रसिद्धा इळासरस्वत्योः सहचरी ऋतज्योतिषो बृहत्त्वद्योतिनी, न केवलं महतीत्यर्थः, न विशेषणं कि तु विशेष्यम् , ’इळा सरस्वती मही’ इति भारतीपर्यायत्वात् । पुन: कीदृश्येषा मही इन्द्रसम्बन्धिनी सम्पन्ना भवति ? विरप्शी वैपुल्यवाहिनी महन्नामैतदिति बहुषु मन्त्रेषु सायणव्याख्या । विविधरपणशीला विविधोपचारवादिनीत्यादि दृश्यते। पुनश्च सा गोमती अंशुमती प्रज्ञाकिरणवती। अत्रोपमामाह-पक्का पक्वफला शाखा दाशुषे न यजमानाय यथा। पक्वफलगुच्छसम्पन्ना शाखा भोग्या यथा यजमानाय सन्तृप्तये भवति तथा इन्द्रकृते उक्तगुणसम्पन्ना भारती भवतीति भावः ॥
एवा हि ते विभूतय ऊतय इन्द्र मावते । सद्यश्चित्सन्ति दाशुषे ॥९॥ एव हि ते विऽभूतयः ऊतयः इन्द्र माऽवते सद्यः चित् सन्ति दाशुषे ॥
हे इन्द्र ! एव हि एवं महीपदवाच्यभारतीसमाश्रितः खलु त्वम् । ते तव विभूतयः विभवा ऐश्वर्यविशेषाः मावते मत्सदृशाय मद्विधायेत्यर्थः (अस्मच्छब्दात् छन्दसि वतुप) दाशुषे यजमानाय सद्यश्चित् सपद्येव ऊतयः सन्ति अस्मदभिवर्ध-नानि भवन्ति । अन्यथाऽपि व्याख्येयम् । अन्यथाऽपि व्याख्येयम्। ’एव हि’ एवं वक्ष्यमाणरीत्या खलु । ’ते विभूतयो मावते दाशुषे सद्यश्चित् ऊतयः सन्ति’ इति ।
एवा हास्य काम्या स्तोम उक्थं च शंस्या । इन्द्राय सोमपीतये ॥ १० ॥ एव हि अस्य काम्या स्तोमः उक्थम् च शंस्या इन्द्राय सोमपीतये ॥
एव हि एवं खलु अस्मदनुष्ठानप्रकारेणेत्यर्थः । अस्य इन्द्रस्य काम्या कामनायोग्ये स्पृहणीये प्रिये इत्यर्थः, स्तोमः उक्थम् च सामगानात्मकं ऋग्रूपं च शंस्या शंसनीये। किमर्थम् ? इन्द्राय इन्द्रार्थम् , सोमपीतये तदीयसोम-पानाय तदीयसोमस्वीकारः सर्वशिवङ्करः यजमानस्यपेस्तेजोबलवृद्धि-दैवतापत्य-लाभादये प्रभवति इति सूक्तमन्त्रार्थपर्यालोचनया दृढं भवेदित्यसंशयम् ।।
इति प्रथमस्य प्रथमे षोडशो वर्ग:
तृतीयेऽनुवाके द्वितीयं ’इन्द्रेहि’ इत्यादिकं दशर्च सूक्तम् ऋषिच्छन्दोदेवताः पूर्ववत् ॥
इन्द्रेहि मत्स्यन्धसो विश्वेभिः सोमपर्वभिः। महाँ अभिष्टिरोजसा ॥१॥ इन्द्र आ इहि मत्सि अन्धसः विश्वेभिः सोमपर्वऽभिः महान् अभिष्टिः ओजसा॥
हे इन्द्र एहि आगच्छ । अन्धसः अन्नैः सोमात्मकर्नोग्यैः (व्यत्ययेन तृतीया) मत्सि माद्य हृष्टो भव। विश्वेभिः सर्वैः सोमपर्वभिः सोममयानि रसभरितानि पर्वाणि अङ्गानि अवयवसन्धयो वा येषां तै: देवैः सह आगत्य सोमैः स्वीकृतैः प्रहृष्टो भवेत्यर्थः । ततः ओजसा स्पष्टेन बलेन महान् प्रभूतस्त्वं अभिष्टिः अभिगन्ता शत्रूणां भवसि । ओजसा-व्यक्तीभावार्थात् आर्जनार्थीद्वा उब्जतेर्धातो: ओजतेर्वा । अभिष्टि:--अभिपूर्वकात् इष-धातोः । इष्टिरिति भाव-प्रधानं पदं, तेन भविता लक्ष्यते। सोमपर्वभिः सोमरसपूर्णै: ’अन्धसः’ अन्नैरिति पूर्वेषां व्याख्या। पर्व पूरणे इति धात्वर्थानुसारेणेदं समर्थयन्ति । ’पर्व’ अङ्गं, तेन शरीरं, अवयवसन्धिश्च, द्विधाऽपि वेदे प्रयुक्तम् । तथा सायणव्याख्या च (१-६१-१२, ४-१९-९, ७-१०३-५, १०-१६३-६.) ।।
पो एमेनं सृजता सुते मन्दिमिन्द्राय मन्दिने । चर्कि विश्वानि चक्रये ॥२॥ आ ईम् एनम् सृजत सुते मन्दिं इन्द्राय मन्दिने चक्रिम् विश्वानि चक्रये॥
अन्तर्यागे प्रवृत्तान् सखीन् सम्बोधयति । ईम् पादपूरणाय । सुते अभिषुते अभिषवे समाप्ते निष्पीडिते रसे संस्कृते सति, एनम् मन्दिम् मोदमानं सोमं रसात्मानं इन्द्राय आसृजत अतिसृजत, अभ्युन्नयनार्थ दत्त । कीदृशम् मन्दिम् ? चक्रिम् साधुकार्यकरणशीलम् (करोतेरभ्यासः, किन् ताच्छील्ये, अन्यच्छान्दसम् ) कीदृशे इन्द्राय ? मन्दिने मोदहेतवे, मोदमानाय वा। पुनः कीहशे? विश्वानि चक्रये विश्वेषां कार्याणां । अन्तर्याजिना स्वानुभूति-रसार्पणेन स्वाभ्युन्नतये स्वस्मिन् स्रष्टव्यानि सर्वाणि समोद इन्द्रः स्रष्टा सानोति ।।
मत्सा सुशिप्र मन्दिभिः स्तोमेभिर्विश्वचर्षणे । सचेषु सवनेष्वा ॥ ३ ॥ मत्स्व सुऽशिप्र मन्दिऽभिः स्तोमेभिः विश्वऽचर्षणे सचा एषु सवनेषु आ॥
सुशिप्र शोभनहनो, सुनस, वा (शिप्रं हनुसा वा) सुमुखेति दर्शनीयत्वं द्योतितं, मुखैकदेशेन मुखं लक्षितम् । विश्वचर्षणे (पश्यतिकर्माऽयं निघण्टुपठितः) विश्वदृष्टे, इन्द्र! मत्स्व मोदस्व, कान्तो भव वा, कैः ? मन्दिभिः स्तोमेभिः मोद-हेतभिः, कान्तिहेतुभिर्वा, अस्मदीयैः स्तोत्रैः । अथ च सचा सह त्वदीयैः विभूतिभूतैरन्यैर्देवैर्वा, इति शेषः, एषु सवनेषु अस्मदीयेषु यज्ञेषु देवाराधनेषु, आ आगत्य सन्निहितो भव । भो: विश्वदर्शिन् ! अस्माकं मदकरैः स्तोत्रैः हर्षित: कमनीयवदन: सन् अस्मदीयदेवताराधनकर्मसु अन्तर्यागेषु सन्निधिं कुरु, इति भावः ॥
असृग्रमिन्द्र ते गिरः प्रति त्वामुदहासत । अजोषा वृषभं पतिम् ॥४॥ असृग्रम् इन्द्र ते गिरः प्रति त्वाम् उत् अहासत अजोषाः वृषभम् पतिम् ॥
हे इन्द्र! ते तुभ्यं गिरः स्तुतीः असृग्रम् असृजं, सृष्टवानस्मि । (जकारस्य गकारः छान्दसः रुडागमश्च) ताश्च गिरः त्वां प्रति उदहासत स्वासिनं त्वां प्रति ऊर्ध्व गताः (ओहाङ् गतौ, लुङ्, छान्दसम्) अजोषाः सेवितवानसि, ताः स्तुती: (जुषी प्रीति-सेवनयोः, लङ् छान्दसम्)। कीदृशं त्वां गिरः उद्गत्य प्राप्नुवन् ? वृषभम् वर्षितारम् , पुनः कीदृशम् ? पतिम् पातारं रक्षकम् ।
सञ्चोदय चित्रमर्वाग्राध इन्द्र वरेण्यम्। असदित्ते विभु प्रभु ॥५॥ सम् चोदय चित्रम् अर्वाक् राधः इन्द्र वरेण्यम् असत् इत् ते विऽभु प्रऽभु॥
हे इन्द्र ! चित्रम् विविधम् वरेण्यम् श्रेष्ठं राधः धनम् अर्वाकू अस्मदभिमुखं सञ्चोदय सम्यक् प्रेरय। नेदं लौकिकं पश्वादि धनं, इन्द्रस्यैवेदमिति तत्स्वरूपं तृतीयचरणेनाह-ते तव इदं ’राधः’ असत् इत् अस्त्येव, अस भुवि, (छन्दसि लेट्) कीदृशम् तत् ? विभु विततं भवति, अपि च प्रभु प्रकर्षण भवति। प्रभुत्वं एकत्र संहत्य स्थित्वा राजमानत्वं ईशितृत्वरूपं ऐश्वर्यम् । विभुत्वं तु वितत्य व्यापकतया विभूतिभूतत्वं ऐश्वर्यम् । एवं द्विविधमपि ’राधः’ ऐश्वर्यमिन्द्रस्य, तदीश्वरप्रेरणया विना नेषदपि प्राप्यम् । अन्यत्सर्व धीमद्भिरूह्यम् ॥
इति प्रथमस्य प्रथमे सप्तदशो वर्ग:
अस्मान्त्सु तत्र चोदयेन्द्र राये रभवतः। तुविद्युम्न यशस्खतः ॥ ६॥ अस्मान् सु तत्र चोदय इन्द्र राये रभस्वत: तुविऽद्युम्न यशस्वतः ॥
हे इन्द्र तुविद्यम्न बहुद्युते चित्रभानो इत्यर्थः (तुवि बहुनाम, द्युम्नं द्युतिः) अस्मान् तव स्तावकान् तत्र यत्र ’विभु प्रभु राध:’ वर्तते तत्र सु सुष्टु चोदय प्रेरय । किमर्थम् ? राये धनाय पूर्वोक्तलक्षणाय । कीहशे? रभस्वतः (चतुर्थ्यर्थे षष्ठयेकवचनम् ) तीव्रवेगाय (रभ राभस्ये, तीव्रवेगेन उद्योगवते इत्यर्थः)। पुनः यशस्वतः विश्रुताय चतुर्थ्यर्थे षष्ठी। पूर्वस्यामृचि तत्र तव धाग्नि स्थितं विभु प्रभु धनं अस्मदर्थ प्रेरय ‘सञ्चोदय’ इत्युक्तम् । अस्यां ऋचि तस्मा एव धनाय अस्मान् प्रेरय ’सुचोदय’ इत्युक्तम् । तच्च दिव्यं धनं ऊर्ध्व वर्तते, तस्मिन्नस्माकं इह लब्धव्ये स्वामिन इन्द्रस्य प्रेरणमवश्यं भवति । तेन तदस्मदर्थमिह आगच्छेत् । अस्माभिरपि तत्र गन्तव्यम् । तत्रापि इन्द्र-प्रेरणया विना गमनशक्तिर्न सिद्धयति । उभयथाऽपि गत्यागती स्याताम् । ऊर्ध्व-स्थस्य धनस्येहागमनम् , इतश्चास्माकमूर्ध्वगमनं उभयं च इन्द्रकृतप्रेरणासाध्यम् । प्रेर्यमाणस्य ’रायः’ रभसा गतिसामर्थ्य, तस्य विश्रुतत्वं च द्योतयितुं ’रभस्वतः’ ’यशस्वतः’ इति विशेषणद्वयम् । नेमे ’अस्मान्’ इत्यस्य विशेषणे। स्तोतारः स्वयमेव ’वयं यशस्विनः सरभसं प्रार्थयामहे, अतः प्रेरय ते धनम्’ इति आविष्कृतं व्याख्यानमसमञ्जसम् । तस्य ऐन्द्रस्य धनस्य स्वरूपमुत्तरत्रापि वक्ष्यते ॥
सं गोमदिन्द्र वाजवदस्मे पृथु श्रवो बृहत् । विश्वायुर्वैयक्षितम् ॥ ७॥ सम् गोऽमत् इन्द्र वाजऽवत् अस्मे इति पृथु श्रवः बृहत् विश्वऽआयुः धेहि अक्षितम् ॥
हे इन्द्र ! अस्मे अस्मभ्यं सन्धेहि सन्धानं कुरु अविच्छिन्नं यथा तथा सम्बन्धय पूर्वोक्तं रायं इति शेषः। तस्य ‘राधसः’ धनस्य विशेषणानि भवन्ति । गोमत् प्रज्ञांशुमत् वाजवत् समृद्धिमत् । अन्यच्च सन्धेहि पृथु पृथुलं विस्तीर्ण श्रवः दिव्यावेशश्रवणम् बृहत् प्रभावेण महत् च अपि च अक्षितम् क्षयरहितं विश्वायुः विश्वायुष्यं विश्वजीवितं सन्धेहि । यजमानव्यष्टौ विश्वायुष्ट्वं धातव्यमिति प्रार्थना। अत्र ’श्रवः’ धनमिति कृत्वा तद्विशेषणानि गोमदादीनि गृहीतानि स्थूलव्याख्यानेषु ॥
अस्मे धेहि श्रवो बृहद्द्युम्नं सहस्रसातमम्। इन्द्र ता रथिनीरिषः ॥८॥ अस्मे इति धेहि श्रवः बृहत् द्युम्नं सहस्रऽसातमम् इन्द्रं ताः रथिनीः इषः ॥
हे इन्द्र अस्मे अस्मभ्यं बृहत् महत् श्रवः श्रवणं दिव्यावेशप्रेरितं धेहि धारय, देहीत्यर्थः। सहस्रसातमम् अतिशयेन सहस्रसङ्ख्यालक्षित-बाहुल्य-सम्भक्तबह्वर्थसम्भजनसमर्थमित्यर्थः, द्युम्नम् प्रकाशं तेजो वा घेहि। रथिनीः रथः आसामस्तीति रथिन्य: ताः, (रथो रहते:) शीघ्रगमना इत्यर्थः इषः प्रेरणाः धेहि । ताः याः पूर्व प्रार्थिताः ‘सञ्चोदय, सुचोदय’ इति । अत्र इष: अन्नानि कर्मठानां, तदनुसारेण विशेषणस्य बहुरथोपेता इति व्याख्या ।
वसोरिन्, वसुपति गीर्भिर्गुणन्त ऋग्मियम्। होम गन्तारमूतये ॥९॥ वसोः इन्द्रम् वसुऽपतिम् गी:ऽभि गृणन्तः ऋग्मियम् होम गन्तारम् ऊतये॥
वसोः वसुनः (यावल्लब्धं अन्तर्घनस्य) ऊतये वृद्धये इन्द्रम् होम वयं आह्वयामः ह्वेजू स्पर्चायां गमने चेत्यस्य रूपम् , लट् छान्दसम् । वयं किं कुर्वन्तः? गीर्भिणन्तः स्तुतिभिः स्तुवन्तः । कीदृशमिन्द्रम् ? वसुपतिम् वसूनां धनानां पतिं पालकम् , पुनश्च, ऋग्मियम् ऋचां मातारं (कचो मिमीत इति ऋग्मी: तमिति सायणव्याख्या)। अर्चना कक् तद्वन्तं (स्तुतियोग्यमिति स्कन्दस्वामीयम् ) पुनः कीदृशम् ? गन्तारम् यजमानं तदीयं यजनं वा गन्तुं शीलमस्येति गन्ता, तम् । अत्र ’वसोः वसुपतिम् ’ अन्वयं उपपादयति स्कन्दस्वामी। प्रकृष्टो वीणायामिति प्रवीणशब्दव्युत्पत्तौ सिद्धायामपि वीणायां प्रवीण इति प्रयोगो दृश्यते, एवं वसोर्वसुपतिरिति ।।
दशमीचमाह—
सुतेसुते न्योकसे बृहबृहत एडरिः। इन्द्राय शूषमर्चति ॥ १० ॥ सुतेऽसुते निऽओकसे बृहत् बृहते आ इत् अरिः इन्द्राय शूषम् अर्चति ॥
सुतेसुते यत्र यत्र अभिषुतः सोमः तत्र तत्रेत्यर्थः, इन्द्राय सोमपायिने अरिः स्वामी यजमानः (इयर्ति गच्छति कर्तव्यमित्यरिरित्याहुः, अरणशीलोऽरिरर्य: इत्यादि प्रागुक्तम् ) शूषम् बलम् (इन्द्रसम्बन्धि) अचंति स्तौति । कीदृशं शूषम् ? बृहत् महत् । कीडशे इन्द्राय ? न्योकसे नियतं ओक: स्थानं यस्य तस्मै नियतवासस्थानाय बृहते महते (स्वरूपतः प्रभावतश्चेति बोध्यम् ) । इन्द्रस्य नियतं दिव्यं धाम स्वर्लोकः, तत्स्वरूपं प्रायुक्त अवधातव्यम् । आकारः इच्छब्दश्च पादपूरणी॥
इति प्रथमस्य प्रथमेऽष्टादशो वर्ग:
तृतीयेऽनुवाके तृतीयं ’गायन्ति’ इति द्वादशर्च सूक्तम् । अनुष्टुप् -छन्दस्कम् । ऋषिदेवते पूर्ववत् ॥
गायन्ति त्वा गायत्रिणोऽर्चन्त्यमणिः । ब्रह्माणस्त्वा शतक्रत उद्वंशमिव येमिरे ॥१॥ गायन्ति त्वा गायत्रिणः अर्चन्ति अर्कम् अर्किण: ब्रह्माणः त्वा शतक्रतो इति शतऽतो उत् वंशम्ऽइव येमिरे ॥
हे शतक्रतो शतसङ्ख्यालक्षितबहुप्राज्ञकर्मन् , त्वा त्वां गायत्रिणः स्तोतारः गायन्ति साममिः स्तुवन्ति, अर्किण: ऋग्भिमन्त्रैः अर्चन्तः, अर्कम् अर्चनीयं त्वां अर्चन्ति स्तुवन्ति। ब्रह्माणः स्वयं साक्षात्कृत-ब्रह्मपदवाच्यमन्त्राः मन्त्रदर्शिनः त्वा त्वां उद्येमिरे उद्गत्य प्राप्नुवन्ति । तत्र दृष्टान्त:-वंशमिव यथा वंश वंशनिर्मितं सोपानपथमारोहन्ति तथा, वंशः वेणु: प्रकृतिः तद्विकारः आरोहण-साधनभूत: सोपानपथोऽपि प्रकृत्या वंशेन प्रतिपाद्यते। अयं च प्रयोगः साधारणो वेदे। ’गोभिः श्रीणीतमत्सरम्’ (९-४६-४) अत्र ’गोभिः गोविकारैः पयोभिः सोमं संस्कुरुत’ इति सायणीयम् । इन्द्रमेव सानुमन्तं बृहन्तं शिखरिणमिव आरोहन्ति पदे पदे क्रमश इति भावः । अयमर्थः स्पष्टं समर्थितो भवति ’यत् सानो: सानुम्’ इति मन्त्रवर्णेनेति न सन्देहः । ’यथा वंशाग्रे नृत्यन्तः शिल्पिनः प्रौढं वंशं उन्नतं कुर्वन्ति, यथा वा सन्मार्गवर्तिनः स्वकीयं कुलं उन्नतं कुर्वन्ति तद्वत्’ इति पूर्वव्याख्या। अर्थसङ्गतिम॑ग्या ॥
यत्सानोः सानुमारुहृद्भूर्यस्पष्ट कर्ध्वम् । तदिन्द्रो अर्थ चेतति यूथेन वृष्णिरेजति ॥२॥ यत् सानोः सानुम् आ अरुहत् भूरि अस्पष्ट कर्वम्। तत् इन्द्रः अर्थम् चेतति यूथेन वृष्णिः एजति ॥
यत् यदा सानोः एक स्मात् पर्वतसंविभागात् सानुम् अन्यं उपरिष्टात् स्थितं पर्वतप्रस्थं आरुहत् आरोहति ऋषिरन्तर्यजनाध्वगामीति शेषः (लडर्थे लडू) भूरि प्रभूतं कवंम् कर्तव्यं (कर्मनाम) आरोहणकर्मसाध्यं अस्पष्ट अस्पशत स्पृष्टवान् (स्पश स्पर्शने, लङ्ग लडथै) आरोहणीयं अवशिष्टं प्रभूतमिति स्पष्टं भवती-त्यर्थः। तत् तदा इन्द्रः अर्थम् आरोहणलक्ष्यभूतं प्रयोजनं उच्चैर्चामेत्यर्थः, चेतत्ति चेतयति (अन्तर्भावितण्यर्थः) संज्ञपयति प्रकाशयतीति यावत् । वृष्णिः वर्षिता स इन्द्रः यूथेन गणेन, स्वीयविभूतिभूतदैवतगणेन सहेत्यर्थः (मरुद्गणेनेति सायणीयम् ) एजति कम्पते, ईषच्चलति ऋषेरिन्द्रकामस्यानुग्रहाय तदभिमुखं तद्वाचः श्रोतुं प्रवर्तत इत्यर्थः । अनयोरुभयो ऋचोरात्यन्तिक: सम्बन्ध: अन्तर्यागपरेऽर्थे स्पष्टो भवति, तथा च व्याख्यातम् । विस्तर भिया नातोऽपि विवृतिः क्रियते। क्रमनियमानुसारेण ऊर्ध्वगतौ शरीरिणा पुरुषेण लभ्यमानायां, उत्तरोत्तराधिरोहे प्रभूतं प्राप्तव्यमिति स्पष्टं भवति । तादृश्यां दशायां देवराज इन्द्रः सगण ’एजति’ भक्तं गम्यं समग्रं स्वर्धाम नेतुम् । एवं साधनरहस्यं किञ्चित् प्रदर्य ऋषिरिन्द्रं आसूक्तसमाप्ति स्तौति ।।
युक्ष्व युक्ष्वा हि केशिना हरी वृषणा कक्ष्यप्रा। । अथा न इन्द्र सोमपा गिरामुपश्रुतिं चर ॥३॥ हि केशिना हरी इति वृषणा कक्ष्य ऽप्रा अथ नः इन्द्र सोमऽपाः गिराम् उपऽश्रुतिं चर ॥
हे सोमपाः सोमस्य पातः, इन्द्र! हरी त्वदीयावश्वौ युक्ष्व हि संयोजय (छान्दसः श्नम्लोपः)। कीदृशौ हरी ? केशिना केशिनी, प्रशस्ताः स्कन्धप्रदेशे लम्बमाना: केशाः अनयोः । पुनः कीदृशौ ? वृषणा वर्षितारौ स्वीयेन ओजसा सेक्तारौ। पुनः कीदृशौ ? कक्ष्यप्रा पुष्टाङ्गो (कक्ष्या उदरबन्धनरज्जुः तस्याः पूरकौ, अत: शरीरपुष्टिं द्योतयितुमिदं विशेषणम् ) अथ एवं अश्वयोगसन्नाहादनन्तरं नः अस्माकं गिराम् स्तुतीनां उपश्रुतिम् श्रुतेः समीपं चर आगच्छ, यावति देशे नः स्तुतयः त्वदीयश्रवणगोचराः भवन्ति तावन्तं देशं प्राप्नुहीत्यर्थः । प्राणबलसङ्केतोऽस्माकं परिचितः । इन्द्रों विशेषत: कान्तिमत्त्वं स्मार्यम् । ’केशिनौ’ केशै: मशकमक्षिकादय: तामस्यः शक्तयो विधूयन्ते । ’वृषणौ’ अन्त-जिन ओजसो वर्धयितारौ । ’कक्ष्यप्रा’ पुष्टौ सन्तौ आयासवर्ज देवराजं वहत: यजमानानुग्रहाय । अत्र तात्पर्यग्रहणपद्धतिः सूचिता। अन्यत् स्पष्टं भवेन्मति-अश्वः मताम् ॥
एहि स्तोमा अभि स्वराभि गृणीह्या रुव । ब्रह्म च नो वसो सचेन्द्र यज्ञं च वर्धय ॥४॥ आ इहि स्तोमान् अभि स्वर अभि गृणीहि आ रुव ब्रह्म च नः वसो इति सचा इन्द्र यज्ञं च वर्धय ॥
हे इन्द्र एहि आगच्छ। स्तोमान् अस्मदीयानि स्तोत्राणि अभिस्वर अभिमुखीभूय ॐ इति अनुज्ञाक्षरं शब्दय, ’ओमित्यनुज्ञाक्षरं’ ’ओमिति स्वरन्नुदेति’ इति छन्दोगाः (स्वरतिर्न शब्दसामान्यार्थकः, तत्र वैशिष्ट्यं बोध्यम् । ओमिति स्वरात्मकं शब्दं कुर्वित्यर्थः) एवमनुज्ञानात्परं अभिगृणीहि आरुव अभितः गुणीहि, सर्वतः शब्दय (हेतुमत्कर्तृतया उभयत्रापि इन्द्रस्य कर्तृत्वं इति स्कन्द-स्वामीयं उपपन्नतरं, त्वमेव स्तावय उच्चारयेत्यर्थः)। वसो वसुभूत, सर्वस्यापि प्राप्तव्यत्वेन धनभूत, (अन्तर्गौतमत्वर्थे) धनवन् , (शतपथे वसिष्ठ इति वसुशब्दः प्रशस्यनामेति च स्कन्दस्वामी) नः अस्माकं ब्रह्म च मन्त्रं च यज्ञं च सचा सह वर्धय वृद्धि प्रापय। मन्त्रात्मकं ब्रह्म ज्ञानसम्पाद्यं ज्ञानसम्पादकं च भवति । । यज्ञो यजनम् , तच्च योगयुक्तकर्मानुष्ठानेन सम्पाद्यं तस्य सम्पादकं च भवति। इद-मुभयं भक्तस्येन्द्रानुग्रहलभ्यम् । तस्माद्वर्धय इति प्रार्थना ।।
उक्थमिन्द्राय शंस्यं वर्धनं पुरुनिष्षिधे । शुक्रो यथा सुतेषु णो रारणत् स॒ख्येषु च ॥५॥ उक्थम् इन्द्राय शंस्यम वर्धनम् पुरुनिःऽसिधे शक्रः यथा सुतेषु नः सरणत् सख्येषु च ॥
इन्द्राय उक्थम् ऋग्रूपं शस्त्राख्यं स्तोत्रम् शंस्यम् शंसनीयम् । कीदृशं उक्थम् ? वर्धनम् सामर्थ्यात् इन्द्रस्य, उपास्या स्तुता देवता उपासके वर्धते । कीदृशायेन्द्राय ? पुरुनिष्षिधे पुरूणां शत्रूणां निषेधकाय निवारकायेत्यर्थः (निरुप-सर्गस्य निशब्दार्थः, षिध गत्याम् , क्विप्)। केन प्रकारेण शंस्यम् ? यथा पुत्रेषु पिता, सख्येषु विषये सखा वा रमते तथेत्याह । शक्रः शक्त इन्द्रः (शक्नोते:) नः अस्मदर्थ सुतेषु पुत्रेषु, सख्येषु च सखित्वेषु च यथा रारणत् रमेत तथा शंस्यम् । (रारणत् , रमेर्भािवः मस्य णः छान्दस: लेट्) ॥
तमित्सखित्व ईमहे तं राये तं सुवीर्ये । स शुक्र उत नः शकदिन्द्रो वसु दयमानः ॥६॥ तम् इत् सखित्वे ईमहे तम् ग़ये तम् सुऽवीर्ये स शुक्रः उत नः शकत् इन्द्रः वसुदयमानः॥
तमित् तमेवेन्द्रं सखित्वे सख्ये (निमित्तसप्तमी) ईमहे प्रार्थयामहे । तम् राये धनार्थ ’ईमहे’। तम् सुवीर्ये शोभनाय सामर्थ्याय च (निमित्तसप्तमी) ’ईमहे’। उत अपि च सः शक्रः शक्तः इन्द्रः वसु धनं दिव्यं श्रेष्ठं नः अस्मभ्यं दयमानः वितरन् शकत् शक्नोति शक्तो भवति ।।
इति प्रथमस्य प्रथमे एकोनविंशो वर्ग:
सुविवृतं सुनिरजमिन्द्र त्वादातमिद्यशः । गवामप वजं वृधि कृणुष्व राधो अद्रिवः॥७॥ सुऽविवृतम् सुनिःऽअजम् इन्द्र त्वाऽदातम् इत् यशः गवाम् अप वजम् वृधि कृणुष्व राधः अद्रिवः॥
हे इन्द्र यशः त्वदीयं वैभवं (प्रभावप्रसारशालिव्यापकत्वमेव यशः) सुविवृतं सुष्ठु अनावृतं, प्रकटमित्यर्थः । सुनिरजम् सुखेनानायासेन निर्गन्तुं शक्यम् , निष्प्रतिबन्धविसारक्षममित्यर्थः, सुनिष्पूर्वकस्य गत्यर्थस्य अज-धातो: खलि रूपम् । त्वादातम् इत् त्वया शोधितमेव (दैप शोधने कर्मणि क्तः) वृत्रतद्विभूतिभूतास्त्वद्वैभवविघातका अपसारिताः । तेन शोधनेन निष्प्रतिरोधं त्वद्यशो-ऽस्मान् परितो विलसतीति भावः । अतः परं इन्द्रस्यैव कार्यमाह। हे अद्रिवः पर्वतलक्षितवज्रोपेत अदिरस्येति मतुप् छान्दसम् , गावो यत्र गूढा आसन् स पर्वत: अधुना तव वशं गतः, तस्मात् पर्वतवन् पर्वतस्वामिन् इति युक्तमामन्त्रणम् (पर्वतो जडस्य सङ्केतः स्मार्यः)। गवां व्रजम् प्रज्ञानरश्मीनां आवासस्थानम् अपवृधि उद्घाटितद्वारं कुरु । राधः वृद्धिरूपं सिद्धिरूपं वा धनं कृणुष्व कुरु सम्पादये-त्यर्थः। राध्यते: राघ्नोतेर्वा राधः । त्वद्वैभवं अस्मान् परितो लब्धप्रसरं ज्योतिः शत्रूणामपगमेन त्वयैव स्वच्छं कृतमधुना । तदस्मभ्यं दिव्यचिद्रश्मीन् तद्धामः द्वारमुद्धाट्य विसर्जय, एवं सिद्धिं न: सम्पादयेति समस्तार्थ:। स्थूल-व्याख्यानेषु ’यशः अन्नं’ इति कृत्वा कथमपि तात्पर्यमाविष्कृतम् ।।
न हि त्वा रोदसी उभे ऋघायमाणमिन्यतः। जेपः स्वर्वतीरपः सङ्गा अस्मभ्यं धूनुहि ॥ ८॥ न हि त्वा रोदसी इति उभे इति ऋयायमाणम् इन्वत: जेप: स्व:ऽवती: अपः सम् गाः अस्मभ्यम् धूनुहि ॥
हे इन्द्र! रोदसी द्यौः पृथिवी उभे अपि ऋघायमाणम् उग्रतया अवतिष्ठ-मानं त्वा त्वां न हि इन्वतः न व्याप्नुतः, त्वां धतुं न शक्नत इत्यर्थः (नेत्यर्थे ’नहि’ इति निपात:)। त्वं स्वर्वती: स्वरादित्यः स्वर्लोको वा तद्वत्यः ज्योतिष्मत्यः ताः अपः अप्छब्द सङ्केतिताः ब्रह्माण्डधारणपोषणात्मिका: ज्योतिर्वाहिनीः शक्ती: जेष: जयसि (जयते: लेटू छान्दसं, जयेरित्याशासनम् । तात्त्विकी सार्वकालिक-जयक्रिया, अतो लडथै)। अतो लडथै)। चिज्योतिरावरकवृत्ररूपतमोद्रिभेदनात् उक्तलक्षणानां अपां जयः बोध्यः। अत आह-अस्मभ्यं गाः प्रज्ञानमरीचीः सन्धूनुहि प्रेरय । ऋघायमाणम्-अत्र शत्रुहिंसां कुर्वन्तमिति व्याख्यातारः। ’नृन् हन्तीति नृहा, नकारलोपः, हकारस्य घकारः, एवं ऋघा ततः अभूततद्भावे लोहितादि-डाज्भ्यः क्यः । तस्मादात्मनेपदम् , लट: शानचू’ इति सायणीया व्युत्पत्तिः ।।
आश्रुत्कर्ण श्रुधी हव नू चिदधिष्व मे गिरः। इन्द्र स्तोममिमं मम कृष्वा युजश्चिदन्तरम् ॥ ९ ॥ आश्रुत्ऽकर्ण श्रुधि हवम् नु चित् ढधिष्व मे गिर: इन्द्र स्तोमम् इमम् मम कृष्व युज: चित् अन्तरम् ॥
आशुत्कर्ण आ सर्वतः शृणुत इति आश्रुतौ (क्विप्) तौ कौँ यस्य तादृश, इन्द्र मे मम हवम् आह्वानं श्रुधि शृणु नु क्षिप्रम् । शीघ्रश्रवणशालिनौ कर्णी तीव्रौ, न मन्दौ, तस्मात् क्षिप्रमाकर्णनं प्रार्थ्यते । गिर; चित् स्तुतीरपि दधिष्व धत्स्व (दधाते: छान्दसम् ) चित्ते धारयेत्यर्थः । युजः युञ्जत: त्वयि युक्तस्य सख्यु: मम इमं स्तोमम् स्तोत्रं अन्तरम् चित् अत्यासन्नमपि कृष्व कुरु [अन्ततरं समीपम् । अत एव ’आसन्नं’ इति सायणीयम् । अर्थात् प्रियं हृद्यमिति बोध्यम् । तरप-तमपो: तकारलोपः छान्दस: ’अन्तमानाम्’ इति प्रयोगेऽपि द्रष्टव्य:] आह्वानस्य श्रवणम् , गिरां चित्ते धारणम् , स्तोमस्य हृद्यत्वेन स्वीकरणम् , इति पदत्रयवान् क्रमः ऋषे: स्तवप्रकारगतः, तदनुरोधेन इन्द्रस्य तत्स्वीकारगतश्चेति लक्षणीयम् ।।
विद्मा हि त्वा वृषन्तम वाजेषु हवनश्रुतम् । वृषन्तमस्य हूमह ऊतिं सहनुसातमाम् ॥ १० ॥ विद्म हि त्वा वृषन्ऽतमम् वाजेषु वन॒ऽश्रुतम् वृषन्ऽतमस्य हूमहे ऊतिम् सहस्रऽसातमाम् ॥
हे इन्द्र, त्वा त्वां वृषन्तमम् अतिशयेन वर्षितारं दिव्यानामभीष्टानाम् । वाजेषु समृद्धिषु निमित्तभूतासु हवनश्रुतम् आह्वानस्य श्रोतारम् (विधेयविशेषणे द्वे अपि) विद्म विद्मः (मसो मादेशः)। हि यस्मादेवं जानीमः तस्मात् वृषन्तमस्य अतिशयेन वर्षितुस्तव ऊतिम् त्वत्कर्तृकां वृद्धि हूमहे आह्वयामः । कीदृशीमूतिम् ? सहस्रसातमाम् अतिशयेन सहस्रस्य दात्रीम् । सहस्रं बहुविधस्य ऐश्वर्यस्य द्योतकम् ॥
एकादशीमृचमाह—
आ तू न इन्द्र कौशिक मन्दसानः सुतं पिब । नव्य॒मायुः प्र सू तिर कृधी सहस्रसामृषिम् ॥ ११ ॥ आ तु नः इन्द्र कौशिक मन्दसानः सुतम् पिब नव्यम् आयुः प्र सु तिर कृधि सहस्रऽसाम् ऋषिम् ॥
ऐषिरथेः कुशिकस्य प्रार्थनानुरोधेन इन्द्र एव तत्पुत्रो विश्वामित्रो जात इति वृत्तान्तमुदाहृत्य ’कौशिक’ इति अस्यामृचि इन्द्रस्य सम्बोधनमुपपादयन्ति व्याख्यातारः। ऋग्वेदे बहुषु सूक्तेषु उपासक ऋषिरुपास्यमानं देवं स्वनाम्ना-ऽभिधत्ते । अत्र कारणमिदं भवति । उपासके मानुषे उपास्यस्य दैवतस्य जन्मलाभात् स्वनाम्ना ऋषिर्व्यवहरति साक्षात्कृतं तदैवतम् । स्वात्मरूपतया दैवतं पश्यतीत्युक्तम् भवति । अन्यच्च, ऋषे: स्वनाम्ना गोत्रनाम्ना वा देवतायां अभि-हितायां, ऋषौ देवतायां च अवयवार्थ उपपद्यते। गोतम-जमदग्नि-भरद्वाजादयोऽत्र निदर्शनम् । अस्मिन् , कुशिकस्य गोत्रापत्यं कौशिको मधुच्छन्दाः। कोशादृषेः शारीरकोशाद्भवति, ब्रह्माण्डकोशे वा भवतीति कौशिकः (भवार्थे ठक्) । अथ ऋगर्थ: स्पष्टो भवति । हे इन्द्र कौशिक नः अस्मदर्थ आ आगच्छ । तु पादपूरणः। कीदृशः सन् ? मन्दसानः (मन्दतेः असानचू ) मोदमानः । आगत्य सुतम् अभिषुतं सोमं पिब । नव्यमू स्तुत्यं उत्कृष्टं नवं नूतनं वा आयुः जीवितं अस्म-दीयमिति शेषः। प्रसुतिर प्रकर्षेण सुष्ठु वर्धय (तरतेयंत्यय इति सायणीयम् )। अपि च सहस्रसाम् सहस्रस्य संभक्तारं ऋषिमू अतीन्द्रियार्थदर्शिनं कृधि कुरु । अतीन्द्रियदर्शने सिद्धे विभवसहस्रप्राप्तेः सम्भव इति तथाविधमृषित्वं मे सम्पादये-त्युक्तम् ॥
द्वादशीमृचमाह—
परि त्वा गिर्वणो गिर इमा भवन्तु विश्वतः । वृद्धायुमनु वृद्धयो जुष्टा भवन्तु जुष्टयः ॥ १२ ॥ परि त्वा गिर्वणः गिर: इमा: भवन्तु विश्वत: वृद्धऽआयुमू अनु वृद्धय: जुष्टाः भवन्तु जुष्टयः॥
हे गिर्वणः गीर्भिर्वननीय स्तोत्रभागित्यर्थः, विश्वतः सर्वथा, सर्वांसु अवस्थासु सर्वेष्वाराधनेषु, इमाः मदीयाः गिरः स्तुतयः त्वा परि त्वां परितः भवन्तु प्राप्नुवन्तु। कीदृश्यो गिर: ? वृद्धायुम् अनु (अस्मासु) प्रवृद्धजीवितं (त्वां) अनुसृत्य वृद्धयः वर्धमानाः, जुष्टाः सेविताः, त्वया प्रीत्या स्वीकृता इत्यर्थः, जुष्टयः प्रीतिहेतवः भवन्तु (त्वत्प्रीतिरेवास्माकं प्रीतिहेतुरिति हृदयम् ) ।
इति प्रथमस्य प्रथमे विंशो वर्ग: ।
अथ ’इन्द्रं विश्वा’ इत्यनुष्टुप्छन्दस्कं अष्टर्च सूक्तम् । अस्य जेता मधु-च्छन्दसः पुत्र ऋषिः, इन्द्र एव देवता । तत्र प्रथमामृचमाह—
इन्द्रं विश्वा अवीवृधन्त्समुद्रव्यचसं गिरः रथीतमं रथीनां वाजानां सत्पतिं पतिम् ॥१॥ इन्द्रम् विश्वाः अवीवृधन् समुद्रऽव्यचसम् गिरः रथिऽतमम् रथिनाम् वाजानाम् सत्ऽपतिम् पतिम् ॥
विश्वाः समस्ताः गिरः स्तुतयः इन्द्रम् अवीवृधन् वर्धितवत्यः, स्तूयमानो देवः स्तोतरि आधारे वर्धते। कीदृशम् ? समुद्रव्यचसम् समुद्रवद् व्याप्तवन्तम् , अन्तरिक्षवत् सर्वव्यापिनम् इति साधीयानर्थः, अन्तरिक्षपर्यायत्वात् समुद्रस्य (व्याप्त्यर्थाद्वयचेरसुन्) । पुन: रथिनाम् रथयुक्तानां मध्ये रथितमम् अतिशयेन रथिनम् वेगार्थाद्रहतेः रथः प्रागुक्तः, इदं च विशेषणं सर्व-व्यापक आकाश इव न केवलं निश्चलः, सर्वत्र शीघ्रगामीति प्रतिपादनार्थम्। पुनश्च वाजानां पतिम् बहुविधानां समृद्धीनां पालकं ईश्वरम् , अपि च सत्पतिम् सतां प्राप्तसत्ताकानां सर्वेषामपि सृष्टानां पालकं, ईश्वरम् ।
सख्ये त इन्द्र वाजिनो मा मेम शवसस्पते । त्वामुभि प्र णोनुमो जेतारमपराजितम् ॥२॥ सख्ये ते इन्द्र वाजिनः मा भेम शवस: पते त्वाम् अभि प्र नोनुमः जेतारम् अपराऽजितम् ॥
हे शवस: पते दीप्तिमद्बलस्य स्वामिन् इन्द्र! ते तव सख्ये सखित्वे वर्तमानाः वाजिनः समृद्धिमन्तः वयम् मा मेम मा भैष्म (च्लेर्लोपादि छान्दसम् ) शत्रुभ्यो भीता मा भूमेत्यर्थः । त्वाम् अभिप्रणोनुमः सर्वतः प्रकर्षण स्तुमः । कीदृशं त्वाम् ? जेतारम् सर्वत्र जयशीलम् । अपराजितम् पराजयरहितम् । अत्र ऋषिभक्तः स्वनाम्ना भगवन्तं स्तौति । तत्र युक्तिः प्रागुक्ता अवधेया ।
पूर्वीरिन्द्रस्य रा॒तयो न वि दस्यन्त्यूतयः। यदी वाजस्य गोमतः स्तोतृभ्यो मंहते मघम् ॥३॥ पूर्वीः इन्द्रस्य रातयः न वि दस्यन्ति ऊतयः यदि वाजस्य गोऽमतः स्तोतृऽभ्य: मंहते मघम् ॥
इन्द्रस्य रातयः दानानि रातिर्दानकर्मा, पूर्वीः बह्वयः बहूनि तस्यानुग्रह-कार्याणि दानानीत्यर्थः । अथवा पूर्वीश्चिरन्तन्यो रातयः, स्वभावसिद्धा-स्तस्येत्यर्थः । तस्मात् स इन्द्रः स्तोतृभ्यः भक्तेभ्यः गोमतः प्रज्ञानकिरण-सम्पन्नस्य वाजस्य समृद्धिवाचिनो धनस्य सम्बन्धिनं अंशभूतं मघम् धनं मंहते ददाति यदि, ऊतयः तस्य वृद्धयो नित्याः न विदस्यन्ति नोपक्षीयन्ते। इन्द्रस्य अगण्यानां ऐश्वर्याणां नित्यवर्धनानां नित्यदानैरपि नास्ति क्षयः। ऐश्वर्यस्य धनस्य स्वरूपं गोमद्वाजशब्दप्रयोगेणोक्तम् ।
पुरां भिन्दुर्युवा कविरमितौजा अजायत । इन्द्रो विश्वस्य॒ कर्मणो धर्ता वज्री पुरुष्टुतः ॥४॥ पुराम भिन्दुः युवा कविः अमितऽओजाः अजायत इन्द्रः विश्वस्य कर्मणः धर्ता वज्री पुरुऽस्तुतः॥
अयं इन्द्रः अजायत समपद्यत । किंप्रभाव:, किंगुणविशिष्टः ? पुरां भिन्दुः असुरवासपुराणां भेदकः । भिदेर्भेदनार्थाद्धातोभिन्दुः तेन दुर्भेद्यानि दुर्गवन्ति पुराणि, तेषां भेदनीयत्वाक्षेपात् तानि देवद्विषां सम्बन्धीनीति च द्योतितम् । युवा यौवनसम्पन्नः औद्धत्यं असुरपुरध्वंसायावश्यम् , यौवनेन तल्लक्षितम् । कविः द्रष्टा सर्वान्तरदर्शी, गूढानामसुरदुर्गवासस्थानानां दर्शने समर्थः। अमितौजाः अमितं प्रभूतं ओजो बलमस्य । विश्वस्य कर्मणः धर्ता धारयिता, तेनैव धार्यन्ते सर्वाणि अस्मदन्तर्यजनानि। वज्री वज्रयुक्तः तमोवृत्रादिशत्रुभेदनाय । पुरुष्टुतः बहुभिः बहुषु कार्येषु वा स्तुतः स्तुत्या आश्रित: ।
त्वं वलस्य॒ गोमतोऽपावरद्रिवो बिलम् । त्वां देवा अबिभ्युषस्तुज्यमानास आविषुः ॥ ५॥ त्वम् वलस्य गोऽमतः अप अव: अद्विऽवः बिलम् त्वाम् दे॒वाः अबिभ्युषः तुज्यमानासः आविषुः॥
स्वर्वतीर्गा: अपहृत्य पर्वतगुहायां क्वापि अन्धतमसे जडोपलक्षणे निहितवान् असुरो वलो वृत्रबन्धुः। पिहितद्वारं ताद्वैलं अभियां देवानां साहय्येन उद्घाट्य, तास्सौरीः ऐन्द्रीर्वा गा विमोच्य पुनर्लब्धवान् । जडांशभूयिष्ठे देहे तामसेषु छिद्रेषु चिज्योतिर्मरीचयो गोपिता: दिव्यज्योतिश्शत्रूगां एकेनासुरेण वलयित्रा शक्तिविशेषेण। ऋतचित्तेजोबलभासिना चेतसा साधनेन तदध्यक्षेण स्वर्धामा इन्द्रेण गूढं घनं छिद्रं प्रविश्य उक्तस्वरूपाः गावो निस्सारिताः । इदं च वृत्तान्तान्वाख्यानस्य तत्त्वं सङ्कपत उक्तम् । सुरूपकृत्नुमिति सूक्तस्य व्याख्याऽप्यत्रावधेया। अद्रिवः हे वज्रिन् ! त्वम् गोमतः गोयुक्तस्य वलस्य उक्तलक्षणस्य बिलम् छिद्रं अपावः अपावृणो: वृञ्-वरणे लङ् छान्दसम् , देवाः त्वत्सहायाः मरुत इति व्याख्या-तारः ब्राह्मणमुदाहरन्ति, अबिभ्युषः अबिभिवांस: प्रथमार्थे द्वितीया, अभीताः शत्रोरित्यर्थः, तुज्यमानासः क्षिप्रनामैतत् , त्वरमाणा इति स्कन्दस्वामी। त्वाम् आविषुः आविविशुः (लिट् विशेः, अभ्यासाभावः छान्दस: शकारस्य षश्च) ।
तवाहं शूर रातिभिः प्रत्यायं सिन्धुमावदन् । उपातिष्ठन्त गिर्वणो विदुष्टे तस्य कारवः ॥ ६॥ तव अहं शूर रातिऽभिः प्रति आयम् सिन्धुम् आऽवदन् उप अतष्ठन्त गिर्वणः विदुः ते तस्य कारवः॥
गिर्वणः स्तुतिभिः सम्भजनीय! शूर शौर्योपेत इन्द्र तव रातिभिः अनुग्रहलक्षणैः दानैः सिन्धुम् स्यन्दमानं सिन्धुवत् प्रवहन्तं त्वां, सोममित्येके व्याख्यातारः अहं प्रत्यायम् प्रत्यागमं त्वत्सन्निधिमहमागतवानस्मीत्यर्थः। आयम् , इण गतो लङ्क। किं कुर्वन् ? आ वदन् सर्वत: उच्चारयन् ख्यापयन्नित्यर्थ:, तव महिमानमिति शेषः । शूरस्य तव प्रसादाल्लब्धैः तेजो-बल-पराक्रमैरेव सर्वत्र कृतवानस्मि योगयात्राम् । अस्मदीयान-प्राण-मनोगतसोमरसशोषणैरसुरैरशोषित: सन् सिन्धुवन्नित्यरसप्रवाहं त्वां प्राप्तवानस्मीति भावः । ’शूर’ ’सिन्धुम्’ इति प्रयोगस्य प्रयोजनं बोध्यम् । ’मायाभिः’ इत्युत्तरर्चा सम्बन्धोऽस्या ग्राह्यः। तदिदं ते माहात्म्यं यद् विशुद्धबुद्धयो यज्ञशालिनो वा त्वामुपतिष्ठन्ते। मन्त्रकृतामृषीणां तत्ते विदितमिति चेत्युत्तरार्धेनाह । गिर्वणः गीर्भिर्वननीय हे इन्द्र, मेधाविनो यज्ञवन्तो वा उपातिष्ठन्त उपतिष्ठन्ते स्तुतिभिस्त्वामिति शेषः । तस्य ताहशस्य ते तव महिमानं कारवः कर्तारः स्तोत्राणाम् विदुः जानन्ति ।
मायाभिरिन्द्र मायिन त्वं शुष्णमवातिरः। विदुष्टे तस्य॒ मेधिग़स्तेषां श्रवांस्युक्तिर ॥ ७ ॥ मायाभिः इन्द्र मायिनं त्वम् शुष्णम् अव अतिरः विदुः ते तस्य मेधिराः तेषां श्रवांसि उत् तिर ॥
इन्द्र त्वम् मायाभिः तव प्रज्ञाभि: कापट्य गवेषणदर्शनविध्वंसनकुशलाभि: विविधाभिरित्यर्थः मायिनम् विविधकपटप्रज्ञोपेतं शुष्णम् एतन्नामकं असुरं अवातिर: हतवानसि अवतिरतिर्वधकर्मेति स्कन्दस्वामी, अधस्तात् कृतवान् इत्युपपन्नः पदार्थः । मेधिरा: मेधाविन ऋषय: तस्य ते तादृशस्तव महिमानं विदुः जानन्ति । तेषां ऋषीणां श्रवांसि श्रवणानि दिव्यानि उत्तिर वर्धय, उत्कृष्टानि कुरु। वृत्रबन्धुर्वल इव तज्जातीयकोऽसुरः शुष्णः शोषयिता रसानां [भूतानां इत्येके] । अन्यत्प्रारव्याख्यातं ’सिन्धुम्’ इति प्रसक्तो। ’विदुष्टे तस्य’ इति आवृत्ति: ’मेधिराः’ ’कारवः’ इति श्रवणं च उभयोचो: सम्बन्धं द्योतयेताम् ॥
इन्द्रमीशानमोजसाभि स्तोमा अनूषत । सहस्रं यस्य रातय उत वा सन्ति भूयसीः॥ ८॥ इन्द्रम् ईशानम् ओजसा अभि स्तोमा:अनूषत सहस्रम् यस्य रातयः उत वा सन्ति भूयसीः॥
ओजसा बलेन ईशानम् विश्वस्य नियामकं ईश्वरं (ईष्टे इत्यस्मात् शानच् )। इन्द्रं स्तोमाः स्तोतारः अभ्यनूषत अभिमुखं स्तुवन्ति, लडथै लुङ् । यस्य इन्द्रस्य रातयः दानानि सहस्रम् बहुसङ्खयोपलक्षणमिदम् , सन्ति, उत वा अपि वा भूयसी: भूयस्य: विभक्तिव्यत्यय:, बहुतराः सन्ति भवन्ति ।
सूक्तेऽस्मिन् ऋचा पदार्थकथन एव सामान्यतस्तत्र तत्र तात्पर्यमाविष्कृत-मिति नेह विस्तर इष्यते। मधुच्छन्दस एवेदमपि सूक्तं न तत्पुत्रस्येति प्राहुरेके। तथा आनन्दतीर्थ-आचार्यो मन्यते। ऋषिर्जेतैव भवतु मा वा। तात्पर्यावगतो ऋाषेनिर्णय अधिकृत्य मतभेदोऽकिञ्चित्करः, विशेषतो गतिसामान्यात् । माधु-च्छन्दसानि सूक्तानि एकादश दाशतय्यामाद्यानि व्याख्यातानि । अग्नीन्द्रादि-देवतानां तत्त्वं भूमिकायां प्रतिपादितमवधृत्य एषां सूक्तानां अवलोकने गूढार्थपद्धति-विंशदा भवेदित्यसंशयम् ।
इति प्रथमस्य प्रथमे एकविंशो वर्ग: इति तृतीयोऽनुवाकः
अथ चतुर्थोऽनुवाकः । तत्र षट्सूक्तानि । ऋषिर्मेधातिथि: कण्वपुत्रः । आद्यं अग्निं दूतमिति द्वादशर्च आग्नेयं गायत्रं सूक्तम् । तत्र प्रथमामृचमाह—
अग्नि दूतं वृणीमहे होतारं विश्ववेदसम् । होतारं विश्ववेदसम् । अस्य य॒ज्ञस्य सुक्रतुम् ॥१॥ अग्नि दूतं वृणीमहे होतारम् विश्वऽवेदसम् अस्य य॒ज्ञस्य सुऽक्रतुम् ॥
अग्निम् वृणीमहे अभ्यर्थयामहे इति स्कन्दस्वामी। अस्मदर्थ देवान् प्रति दूतत्वे अध्येषामहे इत्युपपन्नतरम् । कीदृशम् ? दूतम् सामर्थ्याद्विधेयविशेषणं ग्राह्यम् । पुनः कीदृशम् ? होतारम् आह्वातारम् । पुनश्च विश्ववेदसम् विश्वस्य वेत्तारम् । अस्य प्रवर्तमानस्य यज्ञस्य सुक्रतुम् शोभनकर्माणम् । कर्मणि प्रज्ञायां च वर्तते ऋतुशब्दः । अत्र विश्वज्ञानसम्पन्नमिति विशेषणमन्यत् प्रयुक्तमवधेयम् । तस्मात् कर्मेति ग्रहणमुपपद्यते ।
अग्निमग्नि हवीमभिः सदा हवन्त विश्पतिम् । हव्यवाहं पुरुप्रियम् ॥२॥ अग्निम्ऽअग्निम् हवीमऽभिः सदा हवन्त विश्पतिम् हव्यऽवाहम् पुरु-ऽप्रियम्
अग्निमग्निम् वीप्सायां द्विर्भावः, अग्निमेव सर्वत्र यजमाना ऋषयः हवीमभिः आह्वानमन्त्रैः, हे-धातो: मनिन् छान्दसम् । सदा हवन्त आह्वयन्ति, लडर्थे लङ् छान्दसम् । कीदृशम् ? विश्पतिम् प्रजानां पालकम् । हव्यवाहम् यजमानेन समय॑माणानां हव्यानां देवान् प्रति वोढारं प्रापकमित्यर्थः । पुरुप्रियम् पुरूणां बहूनां प्रियम्। अन्तर्यजने हविरादीनि घनद्रव्याणि शरीरसम्बन्धीनि अंशत: साकल्येन च अर्पणीयानि ग्राह्याणि। येनार्पणेन देवाधीनं क्रियते शरीरम् । अन्यत् सर्व सुगम अन्तरर्थे ।
अग्ने दे॒वाँ इहा वह जज्ञानो वृक्तबहिषे । असि होता न ईड्यः ॥ ३॥ अग्ने दे॒वान् इह आ वह जज्ञानः वृक्तऽबर्हिषे असि होता नः ईड्य:॥
हे अग्ने त्वं जज्ञान: जायमानः, अन्तर्यजमाने मयि प्रादुर्भवन्नित्यर्थः, जने: लिटि कानच् , जानातेर्वा इति स्कन्दस्वामी। वृक्तवहिषे वृक्तं आस्तीर्ण बहिर्येन तस्मै यजमानाय देवान् इह अत्रेदं मम यजनं आवह आनय । नः अस्माकं ईड्यः अध्येषणीयत्वेन स्तुत्यः त्वं होता आह्वाता देवानां असि ।
वृक्तबर्हिषे-व्याख्यातम् , अन्तर्यजने देवानामागमने आसनसन्नाह इत्यादि प्रागुक्तम् ’दम्रा युवाकवः’ इति मन्त्रस्य विचारे । ।
ताँ उशतो वि बोधय॒ यदग्ने यासि दृत्यम् । देवैरा सत्सि बर्हिषि ॥४॥ तान् उशतः वि बोधय॒ यत् अग्ने यासि दूत्यम् देवैः आ सत्सि बर्हिषि ॥
हे अग्ने यत् यस्मात्कारणात् , येषां यान् प्रति वा दूत्यं दूतकर्म यासि गच्छसि वहसीत्यर्थः, तस्मात् , तान् उशतः कामयमानान् यज्ञमिति शेषः, देवान् विबोधय प्रबुद्धान् कुरु। विबोध्य च तै: देवैः सह बर्हिषि उचिते सिद्ध च अस्मिन्नासने आसत्सि आसीदसि, आसीदेत्यर्थः, सीदतेर्लट् छान्दसम् ।
घृताहवन दीदिवः प्रति म रिषतो दह। अग्ने त्वं रक्षखिनः ॥५॥ घृतऽआहवन दीदिऽवः प्रति स्म रिषतः वह अग्ने त्वम् रक्षस्विनः॥
हे अग्ने घृताहवन घृतेनाहूयमान, दीप्तया धिया आहूयतेऽग्निरन्तर्यजने, ’धियं घृताचीम्’ इत्यत्र घृतं व्याख्यातम् । दीदिवः द्योतमान, द्योतनार्थाद दीव्यते: लिट: वसुन् , अन्यत् छान्दसम् । प्रति प्रतिकूलमाचरतो रिषतः शत्रून् हिंसार्थाद् रिषतेः शतृ। त्वं दह स्म भस्मीकुरु । स्मेति पादपूरणो वा । कीदृशान् रिषतः ? रक्षस्विनः रक्षोयुक्तान् , रक्षरशब्दान्मतुबर्थे विनिः ।
अग्निनाग्निः समिध्यते कविर्गृहपतिर्युवा। हव्य॒वाडू जुह्वास्यः ॥६॥ अग्निना अग्निः सम् इध्यते कविः गृहऽपतिः युवा हव्यऽवाट् जुहुऽआस्यः॥
अग्निः आहवनीय:, अन्तर्यजननिर्वाहार्थ आह्वातव्यः कृतचिद्धामा दिव्यः । अग्निना यजमानतपोबलादन्तर्निमथ्येनाग्निना समिध्यते सम्यग्दीप्यते [तपो ब्रह्म, तपसा विजिज्ञासस्वेतिवत् अग्निना अग्निः सम्पाद्यः । अलसस्य स दुर्लभः, ऋषेरायंस्य कृष्टेरग्निहोत्रं स्वभावसिद्धं सहजं कर्म]। कीडशोऽग्निः ? कविः अती-न्द्रियदर्शी। गृहपतिः अग्नये भगवते सर्वथा यजमानेन आत्मसमर्पणे क्रियमाणे, तस्य गृहस्य वासस्थानस्य स्वामी भवत्यग्निः, गृहस्य पालकः । युवा स नित्य-यौवनः, हव्यवाट् हव्यानां वोढा [व्याख्यातम् ], जुह्वास्यः जुहूरास्यं मुखमस्य, जिह्वा ज्वाला भवति । अग्ने: सैव मुखम् (जुहोतेर्जुहू:) ’जुहूभिजिह्वाभिः’ साय-णीयम् (१-५८-४) ’उत्तानं ऊर्ध्वः अधयत् जुहूभिः’ (५-१-३)।
इति प्रथमस्य प्रथमे द्वाविंशो वर्ग:
अथास्मिन् सप्तमीमृचमाह—
कविमग्निमुप स्तुहि सत्यधर्माणमध्वरे । देवममीवचातनम् ॥ ७ ॥ कविम् अग्निम् उप स्तुहि सत्यऽधर्माणम् अध्वरे दे॒वम् अमीवऽचातनम्॥
अग्निम् उप उपेत्य स्तुहि स्तुतिं कुरु। सखायमन्तर्याजिनं अन्तरात्मानं एव वा आमन्त्र्य ऋषेर्वचनम्। कीदृशम् ? कविम् द्रष्टारमतीन्द्रियार्थानां अध्वरे अनुष्ठाने दिव्यपथस्य दातरि यज्ञे, सत्यधर्माणम् सत्यं ऋतमेव धर्मो यस्य तम् (विस्तरभिया न व्याख्यायते, इदं त्ववधेयम् । सत्यधर्म एव परमं श्रेयः यदर्थमेव ऋषीणां सर्वाण्यनुष्ठानानि प्रवर्तन्ते। उपनिषदि ’सत्यधर्माय दृष्टये’ इत्युक्तिश्चानु-सन्धेया)। देवम् दीप्तिमन्तम् । अमीवचातनम् अमीवानां हिंसकानां रोगाणां वा चातनं नाशयितारं, (अम रोगे इत्यस्मात् ईंडागमो वन् प्रत्ययश्च ।) चते याचने इत्यस्य णिचि रूपमित्याहुः । किं तु ’चातयते नाशयति’ इति सायणीयम् । ’अयं वृत: चातयते’ (४-१७-९) अन्यत्रापि एवमेव ।
अष्ठमीमृचमाह—
यस्त्वामग्ने हविष्पति तं देव सर्यति । तस्य स्म प्राविता भव ॥ ८॥ यः त्वाम् अग्ने हविःऽपतिः दूतम् देव सर्यति तस्य स्म प्रऽअवता भव ॥
हे अग्ने देव यः हविष्पतिः हविष: स्वामी यजमानः । हविरग्नये अर्पण-योग्यं द्रव्यम् । सङ्केतः प्राग्विवृतः। दूतम् देवानां अस्मदर्थमिति शेषः, त्वाम् सपर्यति परिचरति तस्य हविरपणं कुर्वतो यजमानस्य त्वम् प्राविता प्रकर्षण वर्धयिता भव स्म असीत्यर्थः, ’स्म’ पादपूरणो वा
नवमीमृचमाहू—
यो अग्नि देववीतये हविष्माँ आविवासति । तस्मै पावक मृळय ॥९॥ य: अग्निम् देवऽवीतये हविष्मान् आऽविवासति तस्मै पावक मृळय ॥
यः हविष्मान् हवियुक्तः यजमान: देववीतये देवानां वीतिरागमनं यस्मिन् यज्ञे तस्मै (बहुव्रीहिः, तस्माद्विशेषणमध्याहार्यस्य यज्ञस्य) अग्निम् आविवासति परिचरति (अन्तर्भावितण्यर्थः, गत्यर्थो वातिर्धातु: तस्मात् सन् , आगमयितुं इच्छतीति धात्वर्थः, तादृशीच्छैव परिचर्यायां पर्यवस्यतीति हेतो: निघण्टौ तथा पठितम् )। तस्मै यजमानाय हे पावक शोधक अग्ने मृळय सुखं कुरु । यज्ञ प्रति देवानां ’वीतिः’ यजमाने तेषां प्रादुर्भाव एव भवति । पुनातेः पावको रूढिरग्नौ । अर्पणद्रव्यस्य हविषः स्वरूपं प्रागुक्तम् ।
स नः पावक दीदिवोऽग्ने दे॒वाँ इहा वह । उप यज्ञं हविश्च नः ॥१०॥ सः नः पावक दीढिऽव: अग्ने देवान् इह आ वह उप यज्ञम् हविः च नः॥
हे पावक शोधयितः, दीदिवः दीप्तिमन् , अग्ने सः त्वं नः अस्मभ्यं तादर्थे चतुर्थी, देवान् इह अत्र अस्मदीययजनस्थाने आवह आहर । अस्माकं यज्ञम् यजनम् हविश्व उप समीपं तेषां, प्रापयेत्यर्थः ।
एकादशीचमाह—
स नः स्तवान आ भर गायत्रेण नवीयसा। रयिं वीरवतीमिषम् ॥ ११ ॥ सः नः स्तवानः आ भर गायत्रेण नवीयसा रयिम् वीरऽवतीम् इषम् ॥
सः त्वम् नवीयसा नवतरेण गायत्रेण स्तोत्रेण गायत्र्या इदं गायत्रम् तेन स्तवानः स्तूयमानः नः अस्मदर्थ आभर आहर सम्पादयेत्यर्थः । आहरणीयं आह। रयिम् धनम् वीरवतीम् वीर्योपेतां इषम् प्रेरयित्री शक्तिं च । ’इषं अन्नं’ इति स्थूल: पक्षः। सूक्ष्मे तु सर्वत्र प्रेरणबलं, एषणाशक्तिरिति वा बोध्यम् । केवलं प्रेरणा निर्बलाऽपि स्यात् , अत एव वीरवतीति विशेषणम् । वीरशब्देन वीर्य लक्षितं ग्राह्यम् । रयिर्धनं अन्तर्याजिनः प्राधान्येन दिव्यं धनमेव भवति । (स्तवानः ष्टुबू स्तुतौ कर्मणि शानचू छान्दसं रूपम्) ’नवीयसा गायत्रेण’ पूर्वकै-रप्यसम्पादितमिदं गायत्रं सृक्तमिति सायणः । अन्यैरकृतपूर्वेण इति स्कन्द-स्वामी।
अग्ने शुक्रेण शोचिषा विश्वाभिर्देवहूतिभिः। इम स्तोमं जुषस्व नः ॥ १२ ॥ अग्ने शुक्रेण शोचिषा विश्वाभिः दे॒वहूतिऽभिः इमम् स्तोमम् जुषस्व नः ॥
हे अग्ने शुक्रेण शुभ्रेण शोचिषा रोचिषा विश्वाभिः सर्वाभिः देवहूतिभिः देवाहानसाधनभूताभिः स्तुतिभिश्च युक्तः, (बहुव्रीहिः, देवानां हृतय: यासु ता: स्तुतयः) नः अस्माकं इमम् स्तोमम् जुषस्व सेवस्व ॥
इति प्रथमस्य प्रथमे त्रयोविंशो वर्ग:
व्याख्यातं काण्वस्य मेधातिथेराद्यं आग्नेयं सूक्तम् । अथ तस्यैव द्वितीयं गायत्रं द्वादशर्च आप्री-संज्ञकं सूक्तमारभ्यते। तत्र प्रत्यूचं प्रतिपाद्यमाना द्वादश देवता इति अनुक्रमणिका। अग्निरेक एव द्वादशविभागभूतदेवतात्मकतया स्तूयत इति हेतोराग्नेयेषु सूक्तेषु मध्ये पट्यत इदमाप्रीसूक्तम् । अग्नीषोमीयं पशुं विधाय तत्र एकादश प्रयाजान् विपत्ते ’आप्रीभिराप्रीणाति’ इति ऐतरेयिण: समामनन्ति । प्रयाजदेवतानां याज्याः (स्तुतय:) प्रीतिहेतुत्वात् आप्रीशब्देनोच्यन्ते । एवं कर्मसु विनियोगः स्पष्टः स्थूलपक्षे, तथा मन्त्राणामर्थोऽपि सुखेन योजनीयतां लभते। सूक्ष्मार्थ एव विचारणीयः । कथं अग्निराधातव्यो यजमाने ? कीदृशं यजमानस्वरूपम् ? कीदृशोऽग्नेापारः ? इतीमानि अधिकृत्य तत्त्वे दृढं गृहीते आप्रीमन्त्रार्थानां रहस्यं अनायासेन स्पष्टं भवेदित्यसंशयम्। मन:-प्राण-शरीरात्मकस्य त्रिकस्योपयोक्ता उपभोक्ता अधिष्ठाता योऽन्तरे स्फुरन्नात्मा भवति स जीवो यजमानः पुरुष उच्यते। परिपाकवशात्तस्य दिव्यसम्पदे दिव्यजन्मने देवतानुग्रह-सम्पादनाय प्रवृत्तौ जातायाम्, तस्य हृद्ता काङ्क्षा तीव्रा भवति । सा च भक्ति-परवशया धिया तपोबलेन वा उभयथाऽपि वा विशेषतो ज्वलिता भवति। एवं देवकामस्य जीवस्य ज्वलितायां काङ्क्षायां, स्वयमेवेश्वरो द्रष्टा दर्शयिता च सर्वस्य, ’कविः’ कर्ता कारयिता च कर्तव्यस्य ’क्रतुः’ प्रादुर्भवति । अत एव ’अग्निनाग्निः समिध्यते’ इति मन्त्रदृष्टिः । तथा तस्याग्नेयजमाने जन्मनः परं क्रमेण स एव यजमानस्य सर्व भारं वहन् कार्य साधयति । स होता पुरोहित: सत्य: सत्यवर्मा गृहपतिः इत्यादीनां विशेषणानां प्रयोजनमधुना सुगमं भवेत् । स जातो वर्ध-यितव्य:, ज्वलयितव्य: अस्मदीयैः स्तोत्रैयानैः कर्मभिश्च । स एव न: कर्तव्येषु अध्येषणीय:। सर्वथा स प्रीणनीय:। प्रीते तस्मिन् , तस्योद्योगे सति तद्विभूति-भूतानि दैवतान्यन्यानि आविर्भूय स्वीयाः सम्पदो यजमानं प्रापयन्ति । ता एव देवता: आप्रियः अस्मिन् सूक्ते प्रतिपादिताः। सर्वाश्च ता अग्निसम्पद एवेति ग्राह्याः। प्रीज् प्रीणने इति धातो: आप्रीशब्दनिर्वचनं प्राहुः, तर्हि आप्रिय: स्तुतय इति युक्तम् । पृ-पालनपूरणयोरिति धातोश्च निष्पाद्यः शब्दः, तर्हि देवता: आप्रियः आपूरयित्र्य: यजमानस्येति शेषः । यजमानं इमाः स्वात्मना पूरयन्ति अग्निविभूतय इत्यर्थः । ’स विद्वाँ आ च पिप्रय:’ (२-६-८) स त्वं विद्वान् विशेषाभिज्ञः सन् आ च सर्वतोऽस्मान् ‘पूरय’ कामैः इति सायणव्याख्या लक्षणीया ।
तदस्मिन् सूक्ते इध्मापरनामकसमिधाद्याः आप्रिय: यजमाने लब्धजन्मनोऽग्नेः वर्धमानस्य दशाविशेषान् प्राप्नुवतः पूर्णाविष्कारायोपकरणभूताः काश्चन विभूति-विशेषा मूर्तिविशेषाश्च प्रतिपादिता भवन्ति । अथ च इदमवधातव्यम् । आप्री-सूक्तेषु सर्वत्र सर्वाश्च प्रधानदेवताः यज्ञे सान्निध्यं कर्तुं स्तूयन्ते। अग्निमुखेन ता आहूयन्ते। अतोऽग्निमुखा देवा भवन्तीति अग्निदेवत्यमाप्रीसूक्तमित्याहुः । यद्यपि परदैवतस्य मूर्तय एव सर्वांश्च देवताः, तथाऽपि व्यापारभेदो व्यक्तिभेदश्च बोध्यौ। ऋचां व्याख्याने तत्सर्व यावदपेक्षितं प्रदर्शयिष्यामः ।
सुसमिद्धो न आ वह दे॒वाँ अग्ने हविष्मते । होत: पावक यक्षि च ॥१॥ सुऽसमिद्धः नः आ वह देवान् अग्ने हविष्मते होतरिति पावक यक्षि च ॥
हे अग्ने सुसमिद्धः शोभनत्व-विशिष्टः सम्यग्दीप्तः त्वं नः मह्यम् (वचन-व्यत्ययेन बहुवचनमुक्तम् ) हविष्मते हविर्युक्ताय यजमानाय देवान् आवह आनय। हे होतः आह्वात:, पावक शोधक, यक्षि च यज च। सुसमिद्धः-सम् इति सम्यगर्थे इन्धनक्रियाविशेषणम् , तस्मात् समिद्धः गतिसमासः, सुशब्दः शोभन-वाची तस्मात् कर्मधारयः। यक्षि-यजेति लोटि मध्यमपुरुषैकवचनम् । सुसमिद्ध-शब्देन इध्मनामकोऽग्निः सूचित इत्याहुः। प्रादुर्भूतस्य प्रथमं अल्पाकारस्य ज्वालावर्धनं स्तोत्रध्यानकर्मानुष्ठानैः समित्सङ्केतितैः सम्पद्यते । अत्र ’अग्ने’ इति तत्संवर्धनोपकरणभूतसमिधः सम्बोधनं अवधेयम् । अन्यत् प्रागुक्तम् ।
मधुमन्तं तनूनपाद्यज्ञं देवेषु नः कवे । अद्या कृणुहि वीतये ॥२॥ मधुऽमन्तम् तनूऽनपात् यज्ञं देवेषु नः कवे अद्य कृणुहि वीतये ॥
हे अग्ने, तनूनपात् एतत्संज्ञक, कवे द्रष्टः, सर्वार्थदर्शिन् , अद्य न: अस्माकं अस्मदीयं मधुमन्तम् रसवन्तमुपभोगक्षममित्यर्थः यज्ञ इमं सर्व देवेषु देवानां मध्ये तत्समीपमित्यर्थः कृणुहि कुरु, नय । किमर्थम् ? वीतये आगतये तेषामिति शेषः । इमं यज्ञं निवेदय देवानाम् , येन ते च आगताः स्युः । अग्निरेव तनूनपात् प्रोक्तः । शरीरे प्रादुर्भूतोऽग्निरस्माभिः प्राग्व्याख्यातलक्षण-स्तनूनपात् । ऊर्जानपात्, अपां नपात् इत्यादौ यथा शक्तेर्जातोऽग्निरुच्यते, तथा यजमानस्य तन्वां जातः पुत्रः ।
अत्र तृतीयामृचमाह—
नराशंसमिह प्रियमुस्मिन्य॒ज्ञ उप ह्वये । मधुजि हविष्कृतम् ॥३॥ नराशंसम् इह प्रियम् अस्मिन् यज्ञे उप ह्वये मधुऽजिह्वम् हवि:ऽकृतम् ॥
नराशंसम् एतन्नामकमग्निं इह अस्मिन् यज्ञे अस्मदीयेऽत्र प्रवर्तमाने यजने उपह्वये आह्वयामि । कीदृशम् ? प्रियम् प्रीणनशीलं, देवानां प्रीतिं जनयति, यजमानस्यापि प्रीतिहेतुरग्निः । मधुजिह्नं मधुरवाचम् , जिह्वया वाग्लक्ष्यते । हविष्कृतम् हविष: कर्तारम् , हविषि य आस्वाद्यो रसः तस्य ग्रहणे समर्था जिह्वा तस्याग्नेः, हविरन्नमपि अग्निनैव पक्वं भवति, तस्माद्विशेषणद्वयमिदं उपपद्यते स्थूले बाह्ये कर्मणि। अन्तरर्थे तु देवाह्वानसमर्था मधुरभाषिणीव ज्वाला दिव्यमध्वान-मूर्ध्व गत्वा देवानधिगम्य आकर्षति, यजमानेनार्पणीयं देवाह्वानसाधनं हविरपि कविक्रतुना अग्निनैव साधितं भवति, यजमानप्रयाससाध्यं हव्यं अग्निनैव भगवता सफलं क्रियते । एवमुपपद्यते विशेषणद्वयम् । नराशंस इत्यग्निरेवोक्तोऽस्यामृचि । नराणां देवानां शंस इति व्युत्पत्तिः। देवानां शंसनेन देवकामं यजमानमुत्तेजय-त्यग्निः ।
अग्ने सुखतमे रथे देवाँ ईळित आ वह । अस होता मनुर्हितः॥४॥ अग्ने सुखऽतमे रथे देवान ईळित: आ वह असि होता मनुःऽहितः ॥
हे अग्ने, ईळित: इटू-शब्दाभिधेयोऽग्निः आप्रीषु प्रतिपादितानामेक: ईळितशब्देनोक्त इत्याहुः । यद्यपि अस्य शब्दस्य सामान्यार्थः स्तुतोऽस्माभिरिति भवति, तथाऽपि अस्माभिः काक्षितः, कर्तव्ये देवकार्येऽस्मिन् यजने सत्कारपूर्वकं नियोजित इति भवति । अत एव अध्येषित इति प्राग्वद् ग्राह्यम् । तथाभूतस्त्वं सुखतमे अत्यन्तसुखहेतौ रथे शीघ्रगतिके याने देवान् उपवेश्य, आवह आनय। सुखतमेन रथेन आवहनसाधनेनेति, तृतीयार्थे सप्तमी । तथा देवानां आनयनं अग्ने: कार्यम् । अत आह । त्वं होता आह्वाता असि आह्वानं तव धर्मः । किं च मनुर्हितः मनुना मन्त्रेण अस्माभिः हित: दृढं निहितः स्थापित: । ’मन ज्ञाने मन्यत इति भनुः छान्दस: सु इत्यादेशः तस्य रुत्वम् । मन्त्रा ज्ञात्रा यजमानेन हित इति विग्रहः । मन्त्रेण ब्रह्मपदवाच्येन हादवाग्विभवेन स्थापितोऽग्निर्यजन-निर्वाहायेत्यपि बोध्यम् । अद्यापि मनुशब्दः तन्त्रशास्त्रेषु मन्त्रपयितया प्रसिद्धः । अत्र ईळितः साक्षादग्निरेवेति स्पष्टम् ।
स्तुणीत बहिरानुषग्घृतपृष्ठं मनीषिणः। यत्रामृतस्य चक्षणम् ॥ ५॥ स्तृणीत बर्हिः आनुषक् घृतऽपृष्ठम् मनीषिणः यत्र अमृतस्य चक्षणम् ॥
हे मनीषिणः बुद्धिमन्तः सखायः, बर्हिः दर्भ (अन्तरे देवानामासनं बर्हिषा सङ्केतितं बोध्यम् )। स्तृणीत आस्तीर्ण कुरुत, वेदेरुपरिभागं आच्छादयत, अन्तर्वेद्यामासनं सुखं सिद्धं कुरुत। अन्यत्रापि वेद्यां बर्हिः सुखासनं भवतु देवा-नामिति द्योतयितुं ऊर्णाकम्बलवन्मृद्वित्युक्तं ’ऊर्णाम्रदाः’ (५-५-४)। कीदृशं बर्हिः ? आनुषक् आ समन्तादनुक्रमेण अनुषजति, परस्परसम्बद्धं सुसङ्गत-मित्यर्थः। घृतपृष्ठम् घृतशब्दवाच्यदीप्तियुक्तं पृष्ठं उपरिभागोऽस्य बहिर्वाच्यस्या-यत्र बर्हिषि अमृतस्य मरणरहितस्य नित्यस्य देवानां आगतौ तदासन-रूपतयाऽप्यवस्थितस्याग्ने:, चक्षणम् दर्शनं भवति । अमृतचक्षुःस्थानं भवति अन्तर्वेद्यां आसनमित्युक्तम् ॥ सनस्य । ।
वि श्रयन्तामृतावृधो द्वारो देवीरसश्चतः। अद्या नूनं च यष्टवे ॥६॥ वि श्रयन्ताम् ऋतऽवृधः द्वारः दे॒वीः असश्चतः अद्य नूनम् च यष्टवे ॥
यज्ञ ऊर्ध्व गच्छतीति प्रसिद्धिर्वेदे। अन्यत्रापि आप्रीसूक्तेषु यज्ञमूवं कुरुतेति प्रार्थना श्रूयते। तेन यजमानस्यैवोर्ध्वगतिः। ऊर्ध्वगमनाय द्वाराणि विवृतानि भवेयुः। अयज्वनः पुरुषस्य तानि पिहितानि भवन्ति । ततो यजमानस्तेषां ऊर्ध्वगतिद्वाराणां उद्घाटनाय दैवीः शक्तीः प्रार्थयते । देवीः द्योतमानाः द्वार: यज्ञगतिद्वाराणीत्यर्थः विश्रयन्ताम् विवृता भवन्तु। कीदृश्यो द्वारः ? ऋतवृधः ऋतस्य सत्यस्य वर्धयित्र्य:, असश्चत: सश्चतिः सङ्गकर्मा असक्ताः कवाटबन्धने, सुखोद्धाटना इत्यर्थः । किमर्थम् ? अद्य इदानीं नूनम् च अवश्यं यष्टवे यष्टुम् यज्ञायेत्यर्थः।
इति प्रथमस्य प्रथमे चतुर्विंशो वर्ग:
नक्तोषासा सुपेशसास्मिन् यज्ञ उप ह्वये। इदं नो बहिरासदे ॥७॥ नक्तोषासा सुऽपेशसा अस्मिन् यज्ञे उप ह्वये इदम् नः बर्हिः आऽसदे ॥
नक्तशब्द उषश्शब्दश्च रात्रि प्रभातं च अभिदधाते। रात्रिशब्देन अस्माकं साधारणी मानुषी प्रज्ञा, उषोलक्षितेन अह्ना दैवी प्रज्ञा च सङ्केतिते। दिने प्रकाशमानं सर्व रात्रिगर्भे वर्तते। दैवप्रज्ञायां प्रकाशमानं सर्व मानुषप्रज्ञागर्भे वर्तते। पर्यायेण वर्तमाने उभे अपि प्रज्ञे यशेऽस्मिन् आह्वयामीति मन्त्रार्थः ।
नक्तोषसा नक्तं च उषाश्च नक्तोषसा, आकारश्छान्दस: (द्वितीयाद्विवचनम् ) अस्मिन् यज्ञे उपह्वये आह्वयामि । कीदृश्यौ ? सुपेशसा शोभनरूपयुक्ते विविच्य ग्राह्ये शुभप्रदे च। किमर्थम् ? नः अस्माकं अस्माभिः आस्तीर्ण साधितं इदं बहिः आसदे आसत्तुं प्राप्तुमित्यर्थः। आङ्-पूर्वकात् सीदतेः भावे क्विप, प्रादिसमास:, आसत् तस्मै आसदे। ’विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभयं सह’ इत्याद्युपनिषद्वाक्यानां ईदृशी मन्त्रदृष्टिमूलमिति धीमद्भिरूह्यम् ॥
ता सुजिह्वा उप ये होतारा दैव्या कवी। यज्ञं नो यक्षताम॒मम् ॥ ८॥ ता सुऽज़िौ उप हये होतारा दैव्या कवी इति यज्ञं न: यक्षताम् इमम् ॥
ता तौ (आकार छान्दसः) सुजिह्रौ शोभनवाचौ, जिह्वया आह्वात्री वाग् लक्ष्यते । दैव्या दैव्यौ देवसम्बन्धिनौ होतारा होतारौ आह्वातारो, अत एव अग्निमूर्तिविशेषौ कवी अतीन्द्रियदर्शिनौ उपह्वये आह्वयामि । नः अस्माकं इम यज्ञं तौ यक्षतां यजताम् [लोटि प्रथमपुरुषद्विवचनं छान्दसम् ] ।
इळा सरस्वती मही तस्रो देवीर्मयोभुवः । बहि:सीदन्त्व॒स्रिधः ॥९॥ इळा सरस्वती मही ति॒िस्रः दे॒वीः मयःऽभुवः बर्हिः सीढन्तु अनिधः ॥
’तिस्रो देवीः’ इति अन्यत्रापि आप्रीसूक्तेषु श्रूयमाणत्वात् तिसृणामासां साह-चर्यश्रवणाच्च तासामेका भारतीति प्रसिद्धेश्च अत्र ’मही’ भारतीति न सन्देहः । इळा एतदाख्या सरस्वती एतन्नाम्नी मही महती भारती इति तिस्रः देवी: दिव्याः शक्तिमूर्तय: । बर्हिः सिद्धमासनमिति बोध्यम् । सीदन्तु प्राप्नुवन्तु। कीदृश्य:? मयोभुवः मय: सुखनाम, तस्य सुखस्य अन्तर्भावितण्यर्थात् ’भुवः’ भावयित्र्यः । पुनः कीदृश्य:? अनिधः अहिंसिताः अबाधिताः, अथवा शोषणरहिताः, सिधेः शोषणार्थो हिंसार्थश्च भवतः । इळा ज्ञानदृष्टिदेवी शक्तिः, इति सारतोऽव-गन्तव्यम् ।8
इह त्वष्टारमग्रियं विश्वरूपमुप हये । अस्माकमस्तु केवलः ॥ १० ॥ इह त्वष्टारम् अग्रियम् विश्वऽरूपम् उप ह्वये अस्माकम् अस्तु केवलः ॥
इह अत्र यजने त्वष्टारम् एतन्नामकं सर्वेषां रूपाणां तक्षाणं देवम् उपह्वये आह्वयामि। कीदृशम् ? अग्रियम् श्रेष्ठम् सर्वदेवात्मकस्य ईश्वरस्यैव त्वष्टभूत-त्वात् यजमाने नवनवदिव्यरूपाणां आविष्कारायेति बोध्यम् । विश्वरूपम् विश्वानि सर्वाणि रूपाणि यस्य तम् , न केवलं स विश्वेषां रूपाणां साधु निष्पादक: स एव भवति विश्वरूपसामग्री। स: अस्माकम् केवलः अनन्याराधनविषयभूत: अस्तु भवतु। अत्र त्वष्टा ’अस्माकमस्तु केवल:’ इति मधुच्छन्दसा स्तुत इन्द्रः ’सुरूपकृत्नुः’ इव लक्ष्यते। यद्यपि अग्नेरेव मूर्तिविशेष एष इति व्याख्यातारः प्राहुः, देवदेवस्यैकत्वेऽपि देवानां पृथगात्मकत्वाभ्युपगमात् द्युस्थानोऽयं ऐन्द्रो देवः, इन्द्रकार्यनिर्वाही, तदात्मकतयाऽवस्थितः सर्वेश्वर इति वक्तव्यम् , विशेषत: केवलशब्दश्रवणात् ।
अव सृजा वनस्पते देव देवेभ्यो हविः। प्र दातुरस्तु चेतनम् ॥ ११ ॥ अव सृज़ वनस्पते देव देवेभ्य: हविः प्र दातुः अस्तु चेतनम् ॥
हे वनस्पते सोम, देव! त्वं देवोऽसि, तस्मात् देवेभ्यः इन्द्रादिभ्य: हवि: अस्मदीयं रसवदर्पितम् अवसृज समर्पय। प्रदातुः तथा देवेभ्य: स्वीयं सर्वानुभूतिसारात्मकं दैवतस्वीकरणक्षम संस्कृतं हव्यं ददते यजमानाय, चेतनं अस्तु संज्ञानं भवतु। चिती संज्ञान इति धात्वर्थांनुगमो बोध्यः। साक्षात्सम्पर्क-रूपं ज्ञानं संज्ञानं, दैवत-तदावासघामविषयकं ज्ञानं अस्माभिः सम्यक् स्पृष्टं लब्धं च भवत्विति भावः।
सोमस्य ओषधीशत्वं रसमयत्वं, अत एव आनन्दमयत्वं च प्रसिद्धम् ।
स्वाहा यज्ञं कृणोतनेन्द्राय यज्वनो गृहे। तत्र देवाँ उप ह्वये ॥ १२ ॥ खाहा यज्ञम् कृणोतन इन्द्राय यज्वनः गृहे तत्र देवान् उप ह्वये ॥
समानप्रवृत्तिकान् सखीनाह-हे यजमानाः, इन्द्राय इन्द्रार्थम् यज्ञं स्वाहा सुहुतं कृणोतन कुरुत। हविःप्रदानवाची स्वाहाशब्दः देवतासन्तृप्तिकारिण: सुहुतस्य प्रतिपादको भवति । कुत्र? यज्वनो गृहे यजमानस्य निकेतने मन:-प्राणशरीरात्मक इति ग्राह्यम् । तत्र पूर्वोक्ते गृहे देवान् यष्टव्यान् उपह्वये आइयामि।
इति प्रथमस्य प्रथमे पञ्चविंशो वर्ग:
अथ चतुर्थेऽनुवाके काण्वस्य मेधातिथेः तृतीयं द्वादशर्च सूक्तं गायत्रम् । अग्नयादिबहुदेवताकमिदं व्याख्याने स्पष्टं भवति ।
ऐभिरग्ने दुवो गिरो विश्वेभिः सोमपीतये । देवेभिर्याहि यक्षि च ॥१॥ आ एभिः अग्ने दुवः गिरः विश्वेभिः सोमपीतये देवेभिः याहि यक्षि च ॥
हे अग्ने, एभिः विश्वेभिः देवेभिः सह, पूर्वनिर्दिष्टानां सर्वेषां देवानां परामर्श: ’एभिः’ इत्यनेन बोध्य:। आयाहि आगच्छ, यक्षि यज च (यजतेर्लोटि, छान्दस:) किमर्थम् ? सोमपीतये सोमपानाय। दुवः अस्मदीयपरिश्रमरूपं कर्म प्रति गिरः स्तुतीश्च प्रति आयाहीति सम्बन्धयितव्यः। अस्मदीयस्तुतिषु परि-श्रमेषु च य: सारांशो वर्तते तं रसभरितं सोमपदवाच्यं सम्मदं स्वीकतुं देवैः सहागत्य त्वमेव यजमानो भूत्वा यजेत्युक्तम् । ।
आ त्वा कण्वा अहूषत गृणन्ति विप्र ते धियः। देवेभिरग्न आ गहि ॥२॥ आ त्वा कण्वाः अषत गृणन्ति विप्र ते धियः देवेभिः अग्ने आ गहि ॥
आ अहूषतेति क्रियया सम्बन्धयितव्यः । हे अग्ने त्वा त्वां कण्वाः मेधाविनः (वयं कण्ववंशजा वा) आहूषत आह्वयन्ति (हृञ् धातोर्लुङ्-छान्दस:, लडर्थे)। हे विप्र विपश्चित् , किञ्च, ते तव धियः धारणात्मिकाः प्रज्ञावृत्ती: गृणन्ति स्तुवन्ति। देवेभिः देवैः सह आगहि आगच्छ । न साधारणाः किं तु विशिष्टाः प्राज्ञाः आह्वानसमर्थास्त्वामाह्वयन्ति, तदागच्छ देवैः सह ।
इन्द्रवायू बृहस्पतिं मित्राग्निं पूषणं भगम्। आदित्यान् मारुतं गणम् ॥३॥ इन्द्रवायू इति बृहस्पतिम् मित्रा अग्निम् पूषणम् भगम् आदित्यान् मारुतम् गणम्॥
अत्र द्वितीयानिर्देशात् तान् सर्वान् आह्वयामि सोमपीतये यैः सह अग्ने: आगमन प्रार्थितवानहमिति बोध्यम् । अथ देवानां नाम्ना निर्देशः । इन्द्रवायू इन्द्रं च वायुं च बृहस्पतिम् (पारस्करप्रभृतीनि च संज्ञायामिति सूत्रस्य वात्र्तिका-नुसारेण बृहत: तलोपः सुडागमश्च) । मित्रा मित्रावरुणौ, द्विवचनश्रवणं साहचर्याद्वरुणग्रहणार्थम् । अग्निम् पूषणम् भगम् आदित्यान् अदितिसम्भवान् मारुतं गणम् मरुद्गणम् - इमान् आह्वयामीति शेषः ।
प्र वो भ्रियन्त इन्दवो मत्सरा मादयिष्णवः । द्रुप्सा मध्वश्चमुषदः ॥ ४ ॥ प्र वः भ्रियन्ते॒ इन्दवः मत्सराः मादयिष्णवः द्रुप्साः मध्वः चमूऽसदः ॥
वः युष्माकमर्थाय तादर्थ्य चतुर्थो, प्रकृतानामिन्द्रादीनामर्थाय प्रभ्रियन्ते प्रकर्षण भृताः भवन्ति इत्यर्थः। के ? इन्दवः क्लेदनशीलाः सोमाः । कीदृशाः ? मत्सरा: तृप्तिकराः (मन्दतेः तृप्तिकर्मणः सरप्रत्यय:, कृसर-धूसरवत् ) मादयि-ष्णवः हर्षयितारः। पुन: के ते? द्रप्साः रसबिन्दवः । मध्वः मधुस्वादाः मधुरा इत्यर्थः (मध्व इति लिङ्गव्यत्यय: जसि गुणाभावश्च) चमूषदः शरीरात्मक-पात्रे सीदन्ति गच्छन्ति। चमू-चमसादिशब्दोपलक्षित-यजमानशरीरात्मकपात्रगताः सोमा इति भावः । देवेभ्य: समर्पणाय मन:-प्राण-शरीरात्मके पात्रे कणशः कणशः (द्रप्साः) सम्पाद्य भूयांसो भूत्वा सम्भृताः (प्रभियन्त) सुखाः ’इन्दवः’ तृप्तिकारिणः हर्षहेतवः सुताः सिद्धा भवन्तीत्यर्थः। द्रुधातोनिष्पन्नः द्रप्सशब्दः, ईरणचलनादौ वर्तमानः ध्वजपर्यायो भवति क्वचित् , यथा ’ऊर्ध्व भानुं सविता देवो अश्रेद्रप्सम्’ (४-१३-२) । प्रायशः अत्यन्तमल्पांशद्योतक-बिन्दु-स्फुलिङ्ग-ज्वालैकदेशाद्यर्थे प्रयुक्तो लक्ष्यते । अत्र द्रप्सशब्दः द्रवणशीलो द्रुतोत्पतनो वा बिन्दुरित्यर्थे गृहीत:। अत एव कणशः सम्भृता: सोमा इत्युक्तम् । चमू-चमसादिवाच्यं पात्रं अन्तर्यजने शरीरमिति पुरस्ताद् आर्भवसूक्तव्याख्यानावसरे प्रपञ्चयिष्यामः।
ईळते त्वामव॒स्यवः कण्वासो वृक्तबर्हिषः। हविष्मन्तो अरंकृतः॥ ५॥ ईळते त्वाम् अव॒स्यवः कण्वास: वृक्तऽबर्हिषः ह॒विष्मन्तः अम्ऽकृतः ॥
हे अग्ने त्वाम् ईळते अध्येषन्ते । के ? अवस्यवः वर्धनकामाः कण्वासः मेघाविनः, वयममी कण्वा इति वा। कीदृशाः ? वृक्तबर्हिषः स्तीर्णासनाः, देवेभ्य इति शेष: । हविष्मन्तः देवार्थ उपकल्पितहव्याः । अरंकृतः अलं पर्याप्तं कुर्वन्तीति उपपदसमासः । अन्यूनकारिण: समृद्धकर्माण इत्यर्थः ।
घृतपृष्ठा मनोयुज़ो ये त्वा वहन्ति वह्नयः । आ देवान्त्सोमपीतये ॥६॥ घृतऽपृष्टाः मनःऽयुज: ये त्वा वहन्ति वह्नयः आ देवान् सोमपीतये ॥
हे अग्ने घृतपृष्ठाः घृतं दीप्तं पृष्ठं बहिरङ्गं येषां ते दीप्तबाह्यशरीरभागा इत्यर्थः । मनोयुजः मनसा युज्यमानाश्च ये वह्नयः अश्वा: त्वा त्वां वहन्ति, तै: आनयन-साधना है: देवान् इन्द्रादीन् सोमपीतये सोमस्य पानाय आ आवह । यज-मानमनोयुक्तवं एषां अग्निवाहानां उक्तम् । ब्रह्मयुजौ इन्द्राश्वौ प्राग्व्याख्यातौ । उभयं अपि सजातीयमभिप्रायं द्योतयति ।
इति प्रथमस्य प्रथमे षड् विंशो वर्ग:
सप्तमीमृचमाह-तान्यजत्राँ ऋतावृधोऽग्ने पत्नीवतस्कृधि । मध्वः सुजिह्व पायय ॥ ७ ॥ तान् यजत्रान् ऋतऽवृधः अग्ने पत्नीऽवत: कृधि मध्वः सुऽजिह्व पायय ॥
हे अग्ने तान् इन्द्रादीन् यजत्रान् यजनीयान् ऋतवृधः ऋतस्य सत्यस्य वर्धयितॄन् देवान् पत्नीवत: पत्नीयुक्तान् कृधि कुरु । हे सुजिह्व शोभनवाग्युक्त, अग्ने, तान् देवान् मध्वः मधुरस्य सोमस्य भागं पायय पिबतेर्हेतुमण्णिचू ।
अत्रेदमवधेयम् । पुमांस इन्द्रादयो देवाः, तच्छक्तय इन्द्राण्यादयो देव्य: । अयं विषयो भूमिकायां आवेदितः । पुंसो देवस्य महिमा शक्तया देव्या प्रख्याप्यते देवप्रभावविसारो देव्या निरुह्यते। तस्मात् शक्तिं देवीं विना शक्तस्य देवस्याविष्कारो दुर्घटः । ऋतं यजमाने वर्धयतो यष्टव्यान् इन्द्रादीन् तत्कार्यनिर्वाहशक्तियुक्तान् विधेहीति तात्पर्यम् ॥
ये यजत्रा य ईड्यास्ते ते पिबन्तु जिह्वया। मधोरग्ने वषट्कृति ॥८॥ ये यजत्राः ये ईड्याः ते ते पिबन्तु जिह्वया मधोः अग्ने वषटूऽकृति ॥
हे अग्ने, ये यजत्राः यजनीयाः ये ईड्याः स्तुत्याः अध्येषणार्थमिति शेषः, ते देवाः ते तव त्वदीयया जिह्वया ज्वालारूपया वाचा मधोः मधुरस्य सोमस्य भागं पिबन्तु वषट्रकृति वषट्कारयुक्ते यज्ञे पिबन्त्विति सम्बन्धः । वषट्कृति-करोतेः भावे क्विप, वषडिति करणं यस्मिन् सः वषट् कृत् तस्मिन् वषट्कृति यज्ञे। स्वाहाकार इव वषट्कारः देवेभ्यः सम्प्रदाने प्रयुज्यते ।
आकीं सूर्यस्य रोचनाद्विश्वान्दे॒वाँ उपर्बुधः । विप्रो होतेह वक्षति॥९॥ आकीम् सूर्यस्य रोचनात् विश्वान् दे॒वान् उपःऽबुधः विप्रः होता होता इह वक्षति ॥
आकीम् आ इत्यर्थे निपातः योग्यक्रियया सम्बन्धयितव्य:। विप्रो मेघावी होता आह्वाता अग्निः सूर्यस्य सर्वप्रेरकस्य सर्वोत्तमस्य देवस्य रोचनात् दीप्तात् स्वर्धामः उषर्बुधः उषसि प्रबुध्यमानान् (सत्यज्योतिराविर्भावे आसन्ने देवाः यजमानस्य यजनमास्थातुं सिद्धा भवन्तीत्यर्थः) विश्वान् देवान् इह (आ) वक्षति आवहतु (वहेः प्रार्थनायां लिङर्थे लेट्) ।
विश्वेभिः सोम्यं मध्वग्न इन्द्रेण वायुना। पिबा मित्रस्य॒ धामभिः ॥१०॥ विश्वेभिः सोम्यम् मधु अग्ने इन्द्रेण वायुना । पिब मित्रस्य धामऽभिः॥
हे अग्ने विश्वेभिः सर्वैर्देवैः इन्द्रेण वायुना, मित्रस्य एतदाख्यस्य देवस्य धामभिः तेजोविशेषैः सह सोम्यं सोममयं मधु मधुरं आस्वादनीयं रसं पिब । सोमस्य विकारः सोम्यमिति मयट् ।।
त्वं होता मनुहितोऽग्ने यज्ञेषु सीदसि । सेमं नो अध्वरं यज ॥ ११ ॥ त्वम् होता मनुःऽहितः अग्ने यज्ञेषु सीढसि स: इमम् नः अध्वरम् यज ॥
हे अग्ने त्वम् होता आह्वाता देवानाम् , मनुर्हितः मनुना मन्त्रेण मन्त्रा वा हितः स्थापित: यज्ञेषु सीदसि स्थितो भवसि । सः तादृक् त्वं न: इमम् अध्वरम् अस्मदीयमिमं यज्ञं प्राप्य यज यजनं निर्वह। सेमम्-संहितायां सोर्लोपे गुणः । मनुर्हितः प्राग्व्याख्यातम् ॥
युवा ह्यरुपी रथे हरितो देव रोहितः। ताभिर्देवाँ इहा वह ॥ १२ ॥ युक्ष्व हि अरुषीः रथे हरितः देव रोहितः ताभिः दे॒वान् इह आ वह ॥
देव, हे अग्ने रथे युक्ष्व योजय। का: ? त्वदीयाः रोहितः रोहिच्छब्दा-भिधेयाः बडवाः, कीदृशी: ? अरुषी: आरोचमानाः हरितः हरणसमर्थाश्च । ताभिः अश्वाभि: देवान् इह अस्मिन् यजने आवह आहर । अत्र पूर्वे व्याख्या-तारः स्थूलदृष्टया बाह्यार्थानुसारेणैवं प्राहु:-‘रोहितः’ अग्नेरश्वाः रोहिदाख्याः प्रसिद्धाः । ’अरुषी:’-गतिमती:, क्र-गतौ इति धातो: शब्दनिष्पत्तिः । ’हरितः’ हर्तुं अश्वारूढान् नेतुं समर्थी इति च। अत्रेदमवधेयम् । अश्वानां गतिमत्त्वे आरूढजनहरणसामर्थे वा न कस्यापि स्यात् सन्देहः । किं तु साभिप्रायविशेषणप्रयोग: मतिमत्पथं नावतरेत् , यदि गतिमत्त्वा दिकमेव विवक्षित-मित्यभ्युपगच्छेम । किं तहिँ ? विस्तरभिया किञ्चिदेव उपक्षिप्यते । अरुषपदेन आरोचमानं सांध्यरागं अरुणम् , हरिच्छब्देन हरिद्वर्ण कमनीयं ऐन्द्रम् , रोहि-च्छब्देन लोहितप्रभमाग्नेयं च वाहं वाहसमूह वा द्योतितवान् मन्त्रद्रष्टा । सर्वान् देवानानेतुं तत्तद्देवतायोग्यवाहशक्तिविशेषैर्युक्तानावह, भोः इति ॥
इति प्रथमस्य प्रथमे सप्तविंशो वर्ग:
चतुर्थे ऽनुवाक्रे काण्वस्य मेधातिथेश्चतुर्थ द्वादशर्च सूक्तं गायत्रम् । ऋतुस हिता इन्द्राद्या देवताः प्रतिपादिता इति सूक्तमिदं ऋतुदेवताकं ऋतव्यं इत्याहुः । लोके अहोरात्रमासादिभिः भिन्नभिन्नक्रियाफललक्षित: कालविभागैः महीरुहादि-मानवान्तानां तत्तद्योग्यपरिपाकविशेषाः सम्पाद्यमानाः संलक्ष्यन्ते, तथा अन्त-यंजनेऽपि देवतानामिन्द्राद्यानां तत्तद्युक्तकालविव्यनुसारेण सम्पाद्यमाना विलास-विशेषाः यजमाने पूर्णाहुतिपरे सम्पूर्णक्रतधामकामे,अत एव तदङ्गभूतबहुदैवतयोगनिष्ठे तत्तद्युक्तान् परिपाकान् विदधते। ऋतुशब्देनायमर्थो लक्षितः, यद्देवताभिः अस्म-दन्तनिरुह्यमानानां कर्मणां कालविधिः दैवतरहस्यभाक् यजमानपरिपाकदशानुसारीति, तस्मात् मन्त्रेषु व्याख्यास्यमानेषु ’ऋतुना’ सह इत्यत्र दिव्य समयानुसारेण इति ग्राह्यम् । विवरणमन्तरेण ऋतुशब्द: प्रयुज्यते मा भून्मन्त्रशोभाहानिरिति ॥
इन्द्र सोमं पिब ऋतुना त्वा विशन्त्विन्दवः। मत्सरासस्तदोकसः॥१॥ इन्द्र सोमम् पिब ऋतुना आ त्वा विशन्तु इन्दवः मत्सरासः तत्ऽओकसः॥
हे इन्द्र ऋतुना उक्तलक्षणेन सह सोमम् पिब । इन्दवः सोमाः त्वा त्वां आविशन्तु सर्वतः प्रविशन्तु। कीदृशास्ते? मत्सरासः तृप्तिकराः तदोकसः तन्निवासाः (तच्छब्दवाच्य इन्द्रस्य कुक्षिः ओको येषां ते)। एवं ’यः कुक्षि: सोमपातमः’ (१-८-७) इति सङ्गच्छते ।
मरुतः पिबत ऋतुना पोत्नाद्यशं पुनीतन। यूयं हि ष्ठा सुदानवः ॥ २॥ मरुतः पिबत ऋतुना पोत्रात् य॒ज्ञम् पुनीतन यूयं हि स्थ सुऽदानवः ॥
हे सुदानवः शोभनदानाः हे मरुतः ऋतुना युष्मदीययोग्यकालानुसारेण पिबत सोममिति शेषः। कुतः ? पोत्रात् पोतुः पात्रात् (पुनातेः पोता, तस्येदं इत्यण , वृद्धव्यभावो वैकल्पिकश्छन्दसि)। यज्ञम् इमं पुनीतन पुनीत, शोधयत (छन्दसि तनादेशः)। हि यस्मात् यूयं स्थ भवथ पवने प्रसिद्धा इति शेषः । सुदानवः-दानुशब्दः दानवचनो दातृवचनो वा, प्रादिसमासः। पोतृनामक ऋत्विक अन्तर्यजने पविता शोधको देवताविशेषः । ऋत्विजः सर्वेऽपि देवा एव झुक्ताः । प्रथममेवोक्तमग्निमधिकृत्य ’यज्ञस्य देवमृत्विजं’ इति । पवितुस्तस्य पात्रात्सोम-ग्रहणाश्रयभूतात् पीता मरुतोऽपि पवितारः प्रसिद्धाः यज्ञं पूतं निर्दोषं विधातुं प्रभवन्ति । तथा तत्कर्तृकपारिशुद्धयदाने शोभनत्वमत्यन्तस्पृहणीयम् ’सुदानवः’ ।
अभि यज्ञं गृणीहि नो नावो नेष्टः पिब ऋतुना । त्वं हि रत्नधा असि ॥३॥ अभि यज्ञं गृणीहि नः नाव: नेष्टरिति पिब ऋतुना त्वम् हि रत्नऽधाः असि॥
हे नाव: ग्नाः स्त्रियः अस्य सन्तीति नावान् तस्य सम्बोधनं नावन् , (व्यत्ययेन वः छान्दसः) पत्नीसमेत, हे नेष्टः, ’नेष्टा’ ऋत्विग्भूतो देवताविशेषः, णिजिर् शौचपोषणयोरित्यस्मान्निष्पन्नः । यदि पोता यज्ञं शोधयित्वा दोष-व्यतिरिक्तं विधत्ते, नेष्टा तं शुचिं शुभं अत एव शोभावहगुणान्वितं करोति अत्र देवशिल्पी त्वष्टा नेष्टरिति आमन्त्रित इत्यामनन्ति । तर्हि शुभत्वापादनरूप: परिष्कारः त्वाष्टकमैकदेश इत्यदोषः । उक्तलक्षणं स्वशक्तियुक्तं ऋत्विज देवमामन्त्र्य ऋषिराह-नः अस्माकं यज्ञम् अभिगृणीहि अभिष्टहि प्रशंसास्पदं कुरु । ऋतुना सह पिब सोमम् , हि यस्मात् त्वम् रत्नधाः असि (रत्नधाः व्याख्यातम् ) रतीनां धारकोऽसि, तस्मात् रत्यतिशयजनकं सोमं पिब ।
अग्ने देवाँ इहा वह सादा योनिषु त्रिषु । परि भूष पिब ऋतुना ॥४॥ अग्ने दे॒वान् इह आ वह सादय योनिषु त्रिषु परि भूष पिब ऋतुना ॥
हे अग्ने देवान् इह आवह (व्याख्यातः पादः)। आहूतान् देवान् सादय उपवेशय। कुत्र? त्रिषु योनिषु स्थानेषु सवनेषु परिभूष परितोऽलंकुरु, ऋतुना समयानुसारेण पिब। इदं सवनानां सदनानां वा त्रयस्य रहस्यं बोद्धव्यम् । अन्न-प्राण-मनोमयात्मकशरीरस्य यानि मूलभूतानि व्याहृतित्रयवाच्यपृथिव्यन्तरिक्ष-द्युलोकस्थानानि भवन्ति, तेषां तत्तद्विशिष्टवैभवस्थानानि मानवस्यान्तरे गुप्तानि किञ्चिद्वयक्तानि वा भवन्तीति बोध्यम् । आहिताग्नेस्त्वन्तयंजने इमानि त्रीणि देवसदनानि सन्नद्धानि भवन्ति, यान्यग्निपुरोहिताः देवा यष्टव्यत्वेन अलंकुर्वन्ति ।
ब्राह्मणादिन्द्र राधसः पिबा सोममृतूंरनु। तवेद्धि सख्यमस्तृतम् ॥५॥ ब्राह्मणात् इन्द्र राधसः पिब सोमम् ऋतून् अनु तव इत् हि सख्यम् अस्तृतम् ॥
हे इन्द्र ब्राह्मणात् ऋत्विग्विशेषो देवो ब्रह्मा ब्राह्मणाच्छंसीत्याहुः, तस्येदं ब्राह्मणं तस्मात् । राधसः सोमरसरूपवनाश्रयभूतात् स्थानात् (पात्रात् इति बाह्यपक्षे वक्तव्यम् , । पात्रशब्दव्याख्याऽवधेया)। ऋतून् अनु अनुसुत्य सोमम् पिब । तव इत् सख्यम् तव सखित्वमेव अस्तृतम् अबाधितम् । हि अवधारणे । देवकामस्य यजमानस्य अन्तरुन्मेषशालिनः सर्वस्वं देवेभ्योऽर्पयतः परदैवतनिष्ठ स्य विषये इन्द्र सख्यं नित्यमेव भवति ।
युवं दक्षं धृतव्रत मित्रावरुण दृळभम्। ऋतुना यज्ञमाशाथे ॥६॥ युवम् दक्षम् धृव्रता मित्रावरुणा दुःऽदभम् ऋतुना य॒ज्ञम् आशा इति॥
हे धृतवता धृतव्रतौ ऋतानुरोधेन विहितानां कर्मणां धारयितारी मित्रावरुणा मित्रो वरुणश्च (संहितायां उभयत्र च ह्रस्वश्छान्दस:) युवम् युवां उभौ दक्षम् विवेचनपरं (व्याख्यातम् ) दुर्दभम् दुर्दहं दुःखेन दग्धुं शक्यम् , अन्यैः, विनाशयितुं अशक्यमित्यर्थः, यज्ञम् ऋतुना योग्यकालानुसारेण आशाथे व्याप्नुतः भोक्तुमिति शेषः । दूळभम् -दुःपूर्वकाहहतेः खल, दुरित्यत्र दूरिति दीर्घश्छान्दसः, तथा रेफस्य लोपः, दकारस्य डकारो हस्य भश्च ।
इति प्रथमस्य प्रथमे अष्टाविंशो वर्ग:
अथास्मिन् सूक्ते सप्तमीमृचमाह—
द्रविणोदा द्रविणसो ग्रावहस्तासो अध्वरे। यज्ञेषु देवमीळते ॥ ७ ॥ द्रविण:ऽदाः द्रविणसः ग्रावऽहस्तासः अध्वरे यज्ञेषु दे॒वम् ईळते ॥
यो द्रविणोदाः द्रविणप्रद: तं देवम् अग्निं ईळते अध्येष्यत्वेन स्तुवन्ति ऋत्विज इति शेषः। कुत्र? अध्वरे यज्ञसामान्ये यज्ञेषु यज्ञविशेषेषु। प्रकृति-भूतोऽध्वरः अग्निष्टोमः, तद्विकृतयः उक्थादय इति बाह्यपक्षानुसारिणः । अन्तर्यजने तु सामान्येन परदैवताय स्वात्मीयतात्यागपूर्वकं यजमानकृतस्वात्मार्पणम् , विशेषेण स्वीयसर्वस्वभूताङ्गप्रत्यङ्गसमर्पणं परदैवतायैव तदङ्गभूतनानादेवतायजन-द्वारेण चेति प्रकृति-विकृतिसारांशो बोध्यः। ते च ऋत्विजः द्रविणसः द्रविणा-र्थिनः ग्रावहस्तासः सोमाभिषवसाधनभूताः ग्रावाणः पाषाणा: हस्तेषु येषां ते । यजमानार्थ ऋत्विजो देवा एव द्रविणार्थिनः सोमाभिषवाय सन्नद्धाः सन्त: अग्नि द्रविणदायिनं सत्कारपूर्वकं ईरयन्तीत्यर्थः। द्रविणम् धनं वा बलं वा भवतु । तद्दिव्यं वस्तु द्रव्यं भवति। यजमानकृते स्वयमग्निरेव तदद्रविणं गवेषयति साधयति चेति मन्त्रवर्णेभ्योऽवगम्यते। तस्मादग्निद्रविणस्युरपि भवति । न केवलं द्रविणोदाः । अत्र अन्ये देवाः ऋत्विग्भूता यजमानकृते द्रविणार्थिनो भवन्तीति बोध्यम्। द्रुदक्षिभ्यामिनन् , द्रविणं ददाति द्रविणोदाः, पूर्वपदस्य सकारश्छान्दसः । उत्तरपदात् ’सु’ आदेशोऽपि छान्दसः। द्रविणस:-द्रविणमात्मन इच्छन्तीति द्रविणस्यवः, द्रविणस्यतेः छान्दसत्वात् क्विप। द्रविणेच्छव इत्यवयवार्थः ।
द्रविणोदा ददातु नो वसूनि यानि शृविरे। देवेषु ता वनामहे ॥ ८ ॥ विणःऽदाः ददातु नः वसूनि यानि शृण्व॒िरे देवेषु ता वनामहे ॥
द्रविणोदाः एतन्नामको देवोऽग्निः नः अस्मभ्यं ददातु प्रयच्छतु । कानि? वसूनि द्रविणानि यानि शृण्विरे श्रूयन्ते (छन्दसि लट: लिट्, अन्यच्छान्दसम् ) यानि दिव्यानि वसूनि विश्रुतानि भवन्ति, देवरहस्यवेदिनां ऋषीणां विदितानि ता तानि देवेषु निमित्तभूतेषु वनामहे सम्भजामहे, देवार्थ देवेषु मध्ये भुज्मः । न स्वार्थपरा वयं सोमयाजिनः, अपि तु देवार्थपराः, अत: देवेष्वेव नो वसूपभोगः ।
विशोदाः पिपीपति जुहोत प्र च तिष्ठत। नेष्ट्रातुभिरिष्यत ॥९॥ विशऽदाः पिपीपति जुहोत प्र च तिष्ठत नेष्ट्रात् ऋतुऽभिः इष्यत ॥
द्रविणोदः देवः ऋतुभिः सह परिपाकविधि-विभवसम्पन्न-समयानुसारेणे-त्यर्थः, पिपीपति पिपासति (छान्दसम् ) सोममिति शेषः। कस्मात् ? नेष्ट्रात् नेष्टुसम्बन्धिन: पात्रात् (प्रागुक्तं द्रष्टव्यम् )। तस्मात् जुहोत हवनं कुरुत, प्रतिष्ठत च तदीयं स्थानं प्रति प्रस्थानं कुरुत। इष्यत तमुद्दिश्य एषणं कुरुत श्यनविकरणिनः इषधातो: न केवला गतिरर्थः, प्रेरणबलसम्पन्ना गतिरिति बोध्यम् । जुहोत-लोटू, मध्यमबहुवचनं छान्दसम् ॥
यत्त्वा तुरीयमृतुभिर्द्रविणोदो यजामहे। अध स्मा नो ददिर्भव ॥ १० ॥ यत् त्वा तुरीयम् ऋतुभिः द्रविण:ऽदः यजामहे अध स्म न: ददिः भव ॥
हे द्रविणोदः भगवन् , यत् यस्मात् ऋतुभिः त्वदीयदिव्यवेलानुसारेण तुरीयम् चतुर्णा पूरणं त्वा त्वाम् यजामहे अध तस्मात् कारणात् नः अस्मभ्यं ददिः दाता द्रविणस्येति शेष:, भव । स्म पादपूरणः । ददिः किप्रत्ययः, लिडूवद्-भावाद् द्विवचनादि, आतो लोपश्च । अत्रेदमवधातव्यम् । पूर्व द्रविणोदाः स्थान-त्रयापेक्षया त्रिः स्तुतः। अधुना चतुर्थवारं व्याहृतित्रयप्रतिपादित-त्रिलोकस्थाना-न्यतीत्य वर्तमानं तुरीयं सर्वोत्कृष्टं दिव्यं द्रविणं सम्पादयितुं तत्रस्थो द्रविणोदाः तुरीयस्थान: प्रार्थ्यते। चतुर्थवारं यजामह इति यजनक्रियाविशेषणतया तुरीय-पादग्रहणेऽपि समानमेव भवति तात्पर्यम् ।
अश्विना पिबतं मधु दीद्यग्नी शुचिव्रता । ऋतुना यशवाहसा ॥ ११ ॥ अश्विना पिबतम् मधु दीद्यग्नी इति दीदिऽअग्नी शुचिता ऋतुना यज्ञ-ऽवाहसा॥
हे अश्विना अश्विनौ, ऋतुना दिव्यसमयानुसारेण मधु मधुरं सोमं पिबतम्। कीदृशौ ? दीद्यग्नी दीदिः दीप्तः अग्निः ययोस्तौ (दिवु धातोरभ्यास: छन्दसि रूपम् ) ’अश्विनौ वै देवानां भिषजावश्विनावध्वर्दू धर्म सम्भरतः’ इति ऐतरेय-ब्राह्मणं अश्विनो: अग्निमन्थनमुपपादयति । ऋक्संहितायामन्यत्र (१०-२४-४) ऋषिणा विमदेन ’ईळिती’ अश्विनौ परस्पर सङ्गतौ अग्निं निर्मथितवन्तौ-इत्वर्थको मन्त्रवर्णश्च भवति। अन्तरर्थानुसारेण तात्पर्य योजने रसवान् भवति ’दीद्यग्नी’ इति मन्त्रस्थशब्दार्थः । अश्विनोव्यापारः प्रथमानुवाके प्रतिपादित: । ’दीद्यग्नी’ इति सकृदेव प्रयुक्तं ऋक्संहितायाम् । अन्यत्र वालखिल्यसूक्तेषु सकृत् । उभयत्र च अश्विनोविशेषणम् । शुचिव्रता शुद्धकर्माणौ यज्ञवाहसा यज्ञस्य प्रापयितारो॥
गार्हपत्येन सन्त्य ऋतुना यज्ञनीरसि। दे॒वान् देवय॒ते यज ॥ १२ ॥ गाहऽपत्येन सन्त्य ऋतुना यजऽनी: असि देवान् देवऽयते यज ।
गार्हपत्येन गृहपतित्वेन हेतुना सन्त्य सनने दाने भव (षणु दाने भवेत् छन्दसीति यत् , अन्यच्च छान्दसम् ) हे अग्ने ऋतुना ऋत्वनुसारेण यज्ञनीः यज्ञस्य प्रापयिता असि भवसि । देवयते देवकामाय यजमानाय देवान् यज। अग्नि: यजमानाय स्वयं गार्हपत्यं वहन् दानाधिकारी भवति, तस्मात् यजमानस्यार्थाय स एव देवान् यष्टुं प्रभवति । सन्त्य इत्यत्र सनने भवः साधुर्वा स्यात् । भवश्चेत् यजमानेन कृते स्वार्थत्यागरूपे दाने इति ग्राह्यम् । साधुश्चेत् दाता सोऽग्निरिति स्पष्टम् ।
इति प्रथमस्य प्रथमे एकोन त्रिंशो वर्ग: ।
चतुर्थेऽनुवाके आ त्वा वहन्त्विति पञ्चमं नवचं सूक्तम् । ऋषिच्छन्दसी पूर्ववत् । इन्द्रो देवता।
आ त्वा वहन्तु हरयो वृषणं सोमपीतये। इन्द्र त्वा सूरचक्षसः॥१॥ आ त्वा वहन्तु हरयः वृषणम् सोमऽपीतये इन्द्र त्वा सूरऽचक्षसः ॥
हे इन्द्र वृषणम् वर्षितारं त्वा त्वां हरयः अश्वाः त्वदीयाः सोमपीतये सोमपानाय आवहन्तु आनयन्तु। त्वा त्वां सूरचक्षसः सूरवत् चक्षो दर्शनं येषां ते सूर्य तुल्यदृष्टय इत्यर्थः (चक्षेरसुन् छन्दसि)। ते हरयः आवहन्त्विति सम्वन्धः । त्वा इति द्विरावृत्तिरादरार्थी, अचर्चभेदाच्च । इन्द्रस्य हरीणां दर्शनानि सूर्यस्येव दूरगामीनि दीप्तानि च भवन्ति। सूर्यदर्शिनस्ते हरय इत्येकेषां व्याख्याने-ऽप्यदोषः। सूरचक्षस ऋत्विज इति सायणीयम् । तर्हि न तैर्मानुषैर्भाव्यम् । ये च यज्ञशालामलङ्कुर्वाणाः यथाविधि वेदपाठिनः यज्ञकर्मपरिसमाप्तौ स्वकर्मपरि-श्रमानुरोधेन यथोक्तदक्षिणालाभसन्तुष्टाः निवर्तन्ते, न ते सूरचक्षसः। अथेमे च ऋत्विजो देवाश्चेत् , तेषां न तत् कर्तव्यम् । इन्द्रस्य वोढारो हरयः, न ऋत्विजः, सर्वान् देवान् आवहन्नग्निः गीयते । इन्द्रश्च सर्वैर्देवैरागच्छतीति च श्रूयते । क्व श्रूयते देवा ऋत्विग्भूता इन्द्रं आवहन्तीति ? ’सूरचक्षसो’ देवाः स्यु:, देवत्वं प्राप्ता ऋषयः स्यु: । इह तु न सा प्रसक्तिः । हरय एव प्रसक्ताः उत्तरत्रापि सूक्तेऽस्मिन् हरिप्रशंसैव प्रकृतेत्यसंशयम् । नैतद्युक्तं यत् सूरचक्षस ऋत्विज इन्द्रावहनाय आहूयन्त इति। ।
इमा धाना घृतस्नुवो हरी इहोप वक्षतः। इन्द्रं सुखतमे रथे ॥२॥ इमाः धानाः घृतऽस्नुवः हरी इति इह उप वक्षतः इन्द्रम् सुखऽतमे रथे॥
इमाः पुरोवर्तिन्यः घृतसाधिताः अत एव घृतस्नुवः घृतं स्नुवन्ति प्रस्रा-वयन्तीति घृतस्नुवः ताः धानाः भृष्टयवतण्डुलरूपाः उद्दिश्य, हरी इन्द्रस्याश्वौ इह यजनकर्मणि इन्द्रम् सुखतमे रथे अवस्थाप्य उपवक्षतः वेदिसमीपे वहताम् , प्रार्थनायां लिङर्थे लोडर्थे वा लेटू । घृतेन यवतण्डुलानां भर्जनेन साधु साधिता: धानाः घृतं स्रावयन्ति । ता इमाः हर्यो: प्रोत्साहनार्थाः । यज्ञे हो: ऋजीषं भागो धानाश्च इति स्कन्दस्वामी। बहिर्यागपरस्य तात्पर्यस्यास्य जीवभूतो धानाशब्द: भृष्टयवतण्डुलेषु रूढः । यागोपयोगार्थानि द्रव्याणि घृतपयोदधिप्रभृतीनि सङ्केतभूतानीति अस्माभिः प्रतिपादितं अत्रावधातव्यम् , यवतण्डुलतद्विकारधाना-पुरोडाशादयः अन्नमयशरीरसम्बन्धलक्षकाः । यद्यपि धानं धानी धानाः इति त्रीण्यपि धारणार्थस्य दधाते: रूपाणि, रूढिभेदात् धानं धानी वा आधारपात्रं आसनं अभिधत्ते, न तथा धानाः । तथाऽपि तासां शरीरधारकत्वं, बुद्धिगतदीप्तिवाचक-घृतस्राविणीत्वं च अवयवार्थबलात् सङ्केतार्थबलात् घृतस्नुव इति विशेषणोपादानाच्च बोध्ये। बहिर्यागे हो ज्या धानाः । अन्तर्यागे हो: प्रदीप्तप्राणबलयोर्नोग्या: अन्नमयशरीरगतधारणाशक्तिविशेषाः । ऋक्संहितायां प्रायश: सर्वत्र इन्द्रायैव धानाः पच्यन्त इति श्रूयते। याज्ञिकग्रन्थेष्वेव हर्यो गो धाना उक्ताः । तत्रापि अन्तरर्थ उपपादितः। इन्द्रायैव धाना इति निर्णायका मन्त्रवर्णा बहवो भवन्ति । इन्द्र-स्वीका- ’घृतस्नुवो धानाः’ तु अन्नमयशरीरोपहितदीप्तिभरित-धीवृत्तिविशेषा इति ग्राह्यम् । तादृशीर्धानाः दिव्यप्रकाशमनोधामस्वामिनः इन्द्रस्य स्वीकार्या भवन्ति । प्रत्यहं ईदृशी: ’धानाः’ परस्परं सुसङ्गता इन्द्रमुद्दिश्य ऋषिनिवेदयन् ’भुक्ष्व’ इति प्रार्थयते ’दिवे दिवे सदृशी: अद्धि धानाः’ (३-३५-३) इति । अन्यत्र ’य इन्द्राय सुनवत् सोममद्य पचात् पक्ती: उत भृजाति धाना:’ (४-२४-७)। यागद्रव्याणां सङ्केतात्मकत्वे विचार्यमाणे, दधि-धानादिशब्दानामवयवार्थो गूढार्थ-द्वारमुद्घाटयेदिति बोध्यम् । उद्देशपूर्वकं धानादिद्रव्याणि सङ्केतरूपतया स्थापयित्वा अन्तर्यांगार्था: मन्त्रवर्णाः प्रवृत्ता इति प्रदर्शयितुं धानाशब्दप्रस्तावेऽत्र किञ्चिद्विस्तृत विवरणम् ।
इन्द्रं प्रातर्हवामह इन्द्र प्रय॒त्यध्वरे। इन्द्रं सोमस्य पीतये ॥३॥ इन्द्रम् प्रात: हवामहे इन्द्रम् प्रऽयति अध्वरे इन्द्रम् सोमस्य पीतये ।
इन्द्रम् प्रातः सवनारम्भे हवामहे आह्वयामः। अध्वरे यज्ञे प्रयति प्रवृत्ते चलति सति इन्द्रम् हवामहे इति सम्बन्ध: । इन्द्रम् सोमस्य पीतये पानाय हवामहे । अस्माकं सर्वांनुभूतिरसः सोमशब्दलक्षितः इन्द्रायाय॑ते, तस्मात् सवने प्रक्रान्ते प्रवृत्ते समाप्ते च इन्द्राह्वानमेव नः सर्वदा साधनं शरणं चेति भावः ।
उप नः सुतमा गहि हरिभिरिन्द्र केशिभिः। सुते हि त्वा हवामहे ॥४॥ उप नः सुतम् आ गहि हरिऽभिः इन्द्र केशिऽभिः सुते हि त्वा हवामहे ॥
हे इन्द्र, नः अस्माकं सुतम् सोमं प्रति उपागहि समीपमागच्छ। कैः वोदृभिः ? केशिभिः हरिभिः प्रलम्बकेसरैरश्वैः। हि यस्मात् सुते सोमे अभि-षुते (निमित्तसप्तमी) त्वा त्वां हवामहे आह्वयामः, तस्मात् ’उपागहि’ इति सम्बन्धः । केशिभिरिति हरिविशेषणस्य प्रयोजनं प्रागुक्तम् ।
सेमं नः स्तोममा गृह्यपेदं सवनं सुतम् । गोरो न तृषितः पिब ॥५॥ स: इमम् नः स्तोमम् आ गृहि उप इदम् सवनम् सुतम् गौरः न तृषितः पिब॥
सः इमं इति संहितायां सुलोपः। सः त्वं नः अस्माकं इमं स्तोमम् स्तवं आगहि आगच्छ, आकर्ण्य अङ्गीकुर्विंत्यर्थः । सुतम् अभिषुतसोमं इदम् सवनम् यजनं उप उपेहि। उपेत्य तृषितः गौरो न तीव्रपिपासुः गौरमृग इव पिब सोममिति शेषः ।
इति प्रथमस्य प्रथमे त्रिंशो वर्ग:
इमे सोमास इन्दवः सुतासो अधि बर्हिषि । ताँ इन्द्र सहसे पिब ॥६॥ इमे सोमासः इन्दवः सुतासः अधि बर्हिषि तान् इन्द्र सहसे पिब ॥
इमे सोमासः सोमाः इन्दवः (उन्दी क्लेदने इत्यस्य रूपम् ) क्लेदनयुक्ताः आर्द्राः सुखकरा इत्यर्थः । बर्हिषि अन्तरे वेद्यां आसने अधि उपरि सुतासः अभिषुताः अवस्थिताः। तान् तथा त्वत्पानाय संस्कृतान् अंशबाहुल्यलक्षकपात्र-भेदेषु अवस्थितान् सोमान् हे इन्द्र सहसे बलार्थ पिब । अत्र ’अधि’ आधिक्येन ’सुतासः’, ’बर्हिषि’ यज्ञे इति सायणः । ’अघि बर्हिषि’ इत्यत्र अस्मदुक्तार्थो न क्षपयति स्थूलपक्षीयं आशयम् , बहिश्शब्दस्य कर्मणि दर्भे रूढेः । ’अधि’ उपरि ’बर्हिषि’ इत्येव स्कन्दस्वामी ।।
सप्तमीचमाह—
अयं ते स्तोमो अग्रियो हृदिस्पृगस्तु शन्तमः। अथा सोमं सुतं पिब ॥ ७ ॥ अयं ते स्तोमः अग्रियः हृढिऽस्पृक् अस्तु शम्ऽतमः अथ सोमम् सुतम् पिब॥
हे इन्द्र, अयम् अस्मदीय: स्तोमः स्तोत्रविशेष: अग्रियः श्रेष्ठः ते तव हृदिस्पृकू हृदि स्पृशतीति हृदिस्पृक् (तत्पुरुषे कृति बहुलमित्यलुक्) हृदयङ्गमः शन्तमः सुखतमः अस्तु भवतु । अथ हृदयस्पृशः अत्यन्तसुखप्रदस्य अस्य स्तोत्र-विशेषस्य अङ्गीकारात् परं सुतम् अभिषुतं सोमम् पिब ॥
विश्वमित्सवनं सुतमिन्द्रो मदाय गच्छति । वृत्रहा सोमपीतये ॥८॥ विश्वम् इत् सवनम् सुतम् इन्द्रः मदाय गच्छति वृत्रऽहा सोमऽपीतये ॥
वृत्रहा सर्वावरकतमश्शरीरस्य ज्योतिर्विज्ञान शक्तिसंहतिशत्रोरसुरस्य वृत्रस्य घातक इन्द्रः सुतम् सुतसोमम् सोमाभिषवयुक्तमिति यावत् विश्वम् इत् सर्वमपि सवनम् यजनम् सोमपीतये सोमपानाय मदाय तजन्यसम्मदाय आनन्दाय इत्यर्थः गच्छति प्राप्नोति । यत्र यत्र सोमेन देवयजनं चलति तत्र सर्वत्र तदङ्गी-काराय सिद्धो भवन्निन्द्रः सन्निहितो भवति ।
सेमं नः काममा पृगु गोभिरश्वैः शतक्रतो। स्तवाम त्वा स्वाध्यः ॥९॥ स: इमम् नः कामम् आ पृणु गोभिः अश्वैः शतक्रतो इतिशतऽक्रतोस्तवाम त्वा सुऽआध्यः॥
हे शतक्रतो बहुकर्मन् बहुप्रज्ञ वा, सः तादृशस्त्वं न: अस्माकं इमं कामम् अभीप्सितमर्थ आपृण आपूरय (पृण प्रीणने, इत्यस्य रूपम् )। गोभिः अश्वैः च सह काममापृणेति सम्बन्धः। वयं स्वाध्यः सुष्ठु आध्यानपराः सन्तः त्वा त्वाम् स्तवाम। सु-आडू-पूर्वकस्य ध्यै चिन्तायामित्यस्य स्वाधीः इति प्रथमैक-वचनान्तं रूपम् । स्वाध्य इति बहुवचनम् । गाव: अश्वाश्च चतुष्पादः पशव: प्रेप्सिता इति स्थूलार्थपराणां मतम् । गोशब्दलक्षिताः प्रज्ञांशवः, अश्वशब्द-लक्षिता भोगसामर्थ्य सम्पन्नाः क्रियाशक्तिमूलभूतप्राणबलवाहिन इति सर्वत्रामिमत-मस्माकम् ।
इति प्रथमस्य प्रथमे कत्रिंशो वर्ग:
चतुर्थेऽनुवाक़े इन्द्रावरुणयोरित्यादिकं षष्ठं नवर्च सूक्तम् । इन्द्रावरुण-देवताकम् । ऋषिच्छन्दसी पूर्ववत् । युवाकु हीत्यादिके द्वे ऋचौ पादनिचून्नामक-च्छन्दोयुक्ते इत्ययं विशेषः ।
इन्द्रावरुणयोहं सम्राज़ोरव आ वृणे। ता नो मृळात ईदृशे ॥१॥ इन्द्रावरुणयोः अहम् सम्ऽराजोः अवः आ वृणे ता नः मुळात: ईदृशे ॥
अहम् सम्राजोः सम्यग्राजमानयोः इन्द्रावरुणयोः इन्द्रो वरुणश्च तयोः अवः वर्धनं मयीति शेषः, आवृणे प्रार्थये। ता तौ देवी ईदृशे एवंविधेऽस्मदीय-वरणे निमित्तभूते नः अस्मान् मृळातः सुखयतः। अवः-अवधातोरसुन् , रक्षणं वर्धनं वा भवति। उपासकस्य अन्तरे देवानां जन्म वर्धनं च अन्तर्यागफलांशभूते स्तः। मृळातः-मृड सुखने, प्रार्थनायां लिङर्थे लेटू । इन्द्रः स्वर्धामाऽपि दिव्येन मनसा धीसम्राड् भवति । वरुणस्तु ऋतसद्मा, ऋतवर्धनः, ऋतस्पृक् ज्योतिर्मय इति विशेषो ग्राह्यः । उभयोस्तत्त्वं प्रथमानुवाके प्रस्तुतम् ।
गन्तारा हि स्थोऽवसे हवं विप्रस्य मावतः। धारा चर्षणीनाम् ॥२॥ गन्तारा हि स्थः अवसे हवम् विप्रस्य माऽवतः धर्ताय चर्षणीनाम् ॥
हे इन्द्रावरुणौ, युवां अवसे अवितुं (अवतः तुमर्थे से) अन्तर्याजिनो वर्ध-नायेत्यर्थः, मावतः मद्विधस्य (वतुप-प्रकरणे छन्दसि सादृश्य उपसङ्ख्यानम् ) विप्रस्थ मेधाविनः हवम् आह्वानं गन्तारौ प्राप्तारौ स्थ: भवथः। कीदृशौ ? चर्षणीनाम् धारा सूक्ष्मं तत्त्वं देवतारहस्यं वा पश्यतां पुरुषाणां धारयितारौ । चर्षणिः पश्यतिकर्मा । द्रष्टृणां ऋषीणां योगक्षेमं बिभृतो देवाविन्द्रावरुणौ। ’चर्षणयः’, न मनुष्यसामान्यवाचकोऽवधेय: ।
अनुकामं तर्पयेथामिन्द्रावरुण राय आ। ता वां नेदिष्ठमीमहे ॥३॥ अनुऽकामम् तर्पयेथाम् इन्द्रावरुणा राय: आ ता वाम् नेदिष्ठम् ईमहे ॥
हे इन्द्रावरुणा (सांहितिकः ह्रस्वः अकारः) इन्द्रो वरुणश्च उभौ युवां अनु-कामम् कामम् अनु कर्मप्रवचनीयः। अनुरिह यथापयित्वेन ग्रहीतुं शक्य इति सायणस्याभिमतम् , कामस्य पश्चादनुकाममिति च युक्तो विग्रहः। प्रथमोक्ते यथेष्ट-मित्यर्थः, द्वितीयोक्ते, स्तोमाकर्णन-सोमपानादिरूप-कामपूर्तेरनन्तरं इत्यर्थः । एवमेव मन्यते स्कन्दस्वामी-’सोमस्य च पश्चादनुकामं कामयित्वा तत्पानानन्तर-मित्यर्थः’ इति । उभयथाऽप्यस्मत्पक्षे इन्द्रावरुणयो: काम: गृह्यते । तस्मात् तयोर्यथाकामं कामपूर्तेः पश्चाद्वेति बोध्यम् । रायः (तृतीयार्थे षष्ठी) दिव्येन युवयोर्धनेन आतर्पयेथाम् सर्वतः अस्मान् तृप्तान् कुरुतम् । ता तौ वाम् युवाम् नेदिष्ठम् अतिशयेन सामीप्यं ईमहे याचामहे । युवयोरत्यन्तसन्निकर्ष युवां याचामहे इति याच्नार्थक क्रियायाः द्विकर्मकत्वं अभ्युपगम्य तात्पर्य ग्राह्यम् । अथवा तौ युवां नेदिष्ठं युष्मदीयं रायं ईमहे इति स्याद्वा भावः। पूर्वे व्याख्यातारः सर्वेऽपि ’नेदिष्ठम्’ इत्यस्य तात्पर्य विवरणे विप्रतिपद्यन्ते । ’युवाकु हि’ इति उक्तरस्यामृचि प्रार्थितस्य दिव्यस्य धनस्य प्रज्ञाबलसमृद्धिनिघे: ’नेदिष्ठस्य’ ’रायः’ गूढं प्रतिपादनं भवति। तत्संप्रत्यावेदयामः ।
9
हि यस्मात् शचीनाम् शक्तीनाम् युवाकु वीर्य, सुमतीनाम् साधु-धी-वृत्तीनां युवाकु वीर्य भूयाम भूयास्म (प्रार्थनायां लिङ् सकारलोपश्छान्दस:) । । तस्मात् इन्द्रावरुणौ ’नेदिष्ठं ईमहे’ इति पूर्वया सम्बन्धः । कीदृशां शचीनां सुमतीनां वा ? वाजदानाम् वाजं समृद्धिं ददतीति वाजदावानः (आतो मनिन्नित्या-दिना वनिप् , छान्दसम् ) समृद्धिप्रदानां शक्तीनां शोभनानां साध्वीनां वा प्रज्ञा-वृत्तीनां च वयं बलभूताः भूयास्म इत्यर्थः । समृद्धिप्रदानां शक्तीनां प्रज्ञावृत्तीनां च यद्वीयं भवति तद्वन्त: स्याम तदेव वा भवेम । तस्मान्नेदिष्ठमीमहे, येनेयं सिद्धि: स्यात् । प्रकारान्तरव्याख्यायां पूर्वयर्चा नास्ति सम्बन्धः। सेयं भवति-हि यस्मात् शचीनां युवाकु (वयं) सुमतीनां युवाकु (वयं) तस्मात् ’वाजदानां’ समृद्धि-प्रदानां देवानां मध्ये भूयास्मेति ॥
इन्द्रः सहस्रदानां वरुणः शंस्यानाम्। ऋतुर्भवत्युक्थ्यः ॥५॥ इन्द्रः सहस्रऽदानाम् वरुणः शंस्यानाम् ऋतुः भवति उक्थ्यः ॥
इन्द्रः सहस्रदानाम् सहस्रं बर्थकम् , विविधस्य बहो: ज्ञानबलादे: : दातॄणां क्रतुः दानेच्छाबलभूतः दानकारकः कर्तेति यावत् । वरुणः शंस्यानाम् स्तुत्यानां उक्थ्यः सर्वोत्कृष्टत्वेन स्तुत्य: भवति । उक्थ्य:-उक्थं शस्त्रं तत्र स्तुत्यत्वेन भवः, भवे छन्दसीति यत् ।
इति प्रथमस्य प्रथमे द्वात्रिंशो वर्ग:
तयोरिदवसा वयं सनेम नि च धीमहि। स्यादुत परेचनम् ॥ ६॥ तयोः इत् अवसा वयम् सनेम नि च धीमहि स्यात् उत प्रऽरेचनम् ॥
तयोः इत् सर्वदातृऋतुभूतस्य कर्तुरिन्द्रस्य सर्वोत्कृष्टत्वेन शंसनीयस्य वरुणस्य च उभयोः अवसा अस्मासु वर्धनेन वयम् दिव्यधनकामाः सनेम सम्भजेम, लब्धव्यं लभेमहि, लब्धं च निधीमहि च उपभुक्तावशिष्टं अमितत्वात् निधिवनिदध्मः उपभोगाय यावदपेक्षितं तावतोऽप्यधिकं वर्तते तद्धनं, तस्मात् तन्निक्षेपवद्रक्ष्यते। अपि च यावदस्माभिनिधातुं शक्यं, तदपि अतिरिच्य वर्तते तदित्याह-उत अपि च प्ररेचनमू प्रकर्षेण अतिरिक्तं स्यात्। तयोरिन्द्रावरुणयो-रस्मासु वर्धनेन यदिव्यं धनं लभ्यते तदपरिमितमित्यर्थः । इदं ’विभु प्रभु’ इति माधुच्छन्दसी मन्त्रदृष्टिः स्मर्तव्या। इहापि ’चित्राय राधसे’ उत्तरत्राह ।
इन्द्रावरुण वामहं हुवे चित्राय राधसे। अस्मान्त्सु जिग्युषस्कृतम्॥७॥ इन्द्रावरुणा वाम् अहम् हुवे चित्राय राधसे अस्मान सु जिग्युषः कृतम्॥
हे इन्द्रावरुणा हे इन्द्रावरुणौ (संहितायां ह्रस्वश्छान्दस:) वाम् युवामुभौ अहं हुवे आह्वयामि । किमर्थम् ? चित्राय विविधाय राधसे धनाय । इदं च विचित्रं दिव्यं धनं बोध्यम् । अस्मान् दिव्याय कर्मणे प्रवृत्तान् देवोपासकान् सुजिग्युषः सुष्ठु जयसम्पन्नान् कृतम् कुरुतम् । जिग्युष:-जि जये इति धातो: लिड्वगावे वसुन्। कृतम्-करोते: लोण्मध्यमद्विवचनम् , लड्वद्भावात् तमादेशः छान्दसः ॥
इन्द्रावरुण नू नु वां सिषासन्तीषु धीष्वा । अस्मभ्यं शर्म यच्छतम् ॥ ८ ॥ इन्द्रावरुणा नु नु वाम् सिसासन्तीपु धीषु आ अस्मम्यम् शर्म यच्छुतम् ॥
इन्द्रावरुणा साहितिकः ह्रस्वः, घीषु अस्मदीयासु वाम् युवां, सिषास-न्तीषु सनितुं सम्भक्तुं इच्छन्तीषु सतीषु (षण धातो: इच्छायां सन् , तत: शतरि ङीप्), अस्मभ्यम् शर्म सुखं आयच्छतम् सर्वतः दत्तम् । नु नु क्षिप्रम् द्विरावृत्तिरतिशयार्था । संहितायां पूर्वस्य दीर्घ छान्दसः ।
नवमीमृचमाह-प्र वामश्नोतु सुष्टुतिरिन्द्रावरुण यां हुवे । यामृधाथे सधस्तुतिम् ॥९॥ प्र वाम् अश्नोतु सुऽस्तुतिः इन्द्रावरुण याम् हुवे याम् ऋधाथे इति सधऽस्तुतिम् ॥
हे इन्द्रावरुणा इन्द्रावरूणौ, सुष्टुतिः मदीया शोभनेयं स्तुतिः वाम् युवां प्र-अश्नोतु प्राप्नोतु याम् सुष्टुतिं प्रति, यस्या अङ्गीकरणायेत्यर्थः, हुवे आह्वयामि युवाम् । याम् सधस्तुतिम् सहस्तुतिसम्पन्नां अन्तर्यजनक्रियां ऋधाथे युवां वर्धयेथे। सधस्तुतिम्। हकारस्य धकारव्यत्ययः, पूर्वपदप्रकृतिस्वरः, बहुव्रीहिः । तस्मात् , यस्यां इन्द्रावरुणसाहित्ययुक्ता स्तुतिर्वर्तते सा अन्तर्यजन-क्रिया इति व्याख्यातम् , सर्वथा अन्यपदार्थप्रधान: समासो भवति । सा च ऋक् सधस्तुतिरिति सायणस्याभिमतम् । ऋधाथे-ऋधु वृद्धौ, व्यत्ययेन लुग्विकरणम् । अन्तर्णीतणिजर्थत्वं च। तर्हि अर्धर्चस्येदं तात्पर्य भवति। यां ’सधस्तुति’ ऋचं अन्तर्यजनक्रियां वा युवां वर्धयेथे, सा युवां प्रकर्षेण व्याप्नोत्विति ।
इति प्रथमस्य प्रथमे त्रयस्त्रिशो वर्ग:
चतुर्थोऽनुवाकः समाप्तः
पञ्चमानुवाके षट् सूक्तानि । तत्राद्यं सोमानमित्यादिकं नवर्च सूक्तम् । ऋषि-च्छन्दसी पूर्ववत् । ब्रह्मणस्पत्याद्या देवता मन्त्रार्थप्रतिपादने तत्र तत्र स्पष्टाः स्यु:।
सोमान स्वरणं कृणुहि ब्रह्मणस्पते। कक्षीवन्त य औशिजः ॥ १ ॥ सोमानं स्वरणं कृणुहि ब्रह्मणः पते कक्षीवन्तम् यः औशिजः ॥
ब्रह्मणस्पति म मन्त्राधिदेवता भवति । उत्तरत्र ’उत्तिष्ठ’ इति ब्राह्मण-स्पत्यसूक्तव्याख्यायां तदीयं तत्त्वं प्रपञ्चयिष्याम:। हे ब्रह्मणस्पते एतन्नामकदेव सोमानम् सोतारं मां (षुजू अभिषवे, सुनोतेर्मनिन् ) अभिषवस्य कर्तारमित्यर्थः स्वरणम् (स्वृशब्दोपतापयो:) प्रकाशनवन्तं कृणुहि कुरु। कक्षीवन्तम् ऋषिमिव इति अध्याहर्तव्यः। यः कक्षीवान् ऋषिः औशिज: उशिजः पुत्र: प्रसिद्ध आसीत् । इदं च पूर्वेषां व्याख्यानम् । इव-शब्दाध्याहारो नावश्यकः तं विनाऽपि तात्पर्य-ऐतिहासिक: कक्षीवान् ऋषि: बहुत्र ऋक्संहितायां प्रसिद्ध उपन्यस्तो भवति । अन्तरर्थपरे व्याख्याने उशिजः कक्षीवतश्च अवयवार्थानुगमेन तात्पर्य बोध्यम् । इमामृचं विवृण्वन् यास्कः ’कक्षीवान् कक्ष्यावान् औशिजः उशिजः पुत्रः । उशिग्वष्टे: कान्तिकर्मणः । अपि त्वयं मनुष्यकक्ष एवाभिप्रेतः स्यात्’ इत्याह । तर्हि उशिक् कान्तिमत् तेजो वा भवति, तस्य अपत्यं तैजसः कक्षीवान् रहस्यवान् परदैवतरहस्यसम्पन्न इति वाच्यम् , कक्षशब्दस्य गहनार्थे गोप्यार्थे वा प्रसिद्धः । इदं चावधेयम्-अत्र इवशब्दाध्याहारवर्ज आचार्यदुर्गव्याख्या भवति । ’अपि चैवमन्यथा स्यात्-योऽहं सोमानं सोता कक्षीवान् औशिजः, तमेवंगुणविशिष्टं मां प्रकाशनवन्तं कुरु हे ब्रह्मणस्पते’ इति। योऽहमौशिजः कान्तिजन्मा तैजस:, तं सोमानं सोतारं कक्षीवन्तं परमरहस्यविज्ञं मां स्वरणं प्रकाशनवन्तं देवेषु प्रख्यातं कृणुहि कुरु, ब्रह्मणस्पते-इत्युपपन्नतरम् ॥
यो रेवान् यो अमीवहा वसुवित्पुष्टिवर्धनः। स नः सिषक्तु यस्तुरः॥२॥ य: रेवान् यः अमीव॒ऽहा वसुऽवित् पुष्टिऽवर्धनः सः नः सिषक्तु य: तुरः॥
यः ब्रह्मणस्पति: रेवान् धनवान् यः च अमीवहा हिंसितृणां हन्ता, अमीवा व्याख्यातः (१-१२-७) वसुवित् वसुनः द्रव्यस्य लम्भयिता (अन्तर्भावित-ण्यर्थः) पुष्टिवर्धनः पुष्टेः वर्धयिता च भवति, यः तुरः वेगवान् च (तुर त्वरणे) सः नः अस्मान् सिषक्तु समवैतु (षच समवाये श्लुविकरणम् ) अस्माभिः सदा संयुक्तो भवतु। मन्त्रवाचामधिष्ठातुर्ब्रह्मणस्पते: धनवत्त्वादिगुणवैशिष्ट व्याभिवर्णनात् सर्वार्थसिद्धिर्मन्त्रैरिष्टप्राप्तिरनिष्टपरिहारश्च भवन्तीति आर्षसम्प्रदायविदां मतं सामा-न्यतः सूचितं बोध्यम् । विशेषतस्तु ब्रह्मणस्पतेः प्रसादाद गुप्तस्य सर्वस्यार्थस्या-विष्कारः, अप्राप्तस्य प्राप्तिः, प्राप्तस्य वर्धनेन रक्षणं, रहस्यस्य प्रकाशः इत्यादयो वाचो महिना सिद्धयन्तीति बोध्यम् । अत एव पूर्वस्यामृचि ’कक्षोवन्तं (मां) स्वरणं कृणुहि’ इति प्रार्थितम् । अस्यां ऋचि मन्त्रवाक्पतेर्देवस्य अन्तर्याजिना उपासकेन नित्यसंयोगः प्रार्थित:। तथा ’मा नः शंसः’ इत्युत्तरस्यां ’तादृशो मन्त्रपतेर्महिमा, येन कवचिनमन्तर्याजिनं यजनविघातिनामयज्वनां रक्षोगुण-विशिष्टानां मानुषाणां वा बलिष्ठाऽपि वाणी न प्रभवेत् स्प्रष्टुम्’ इत्याह ।
मा नः शंसो अररुषो धूर्तिः प्रशृङ्मय॑स्य । रक्षा णो ब्रह्मणस्पते ॥३॥ मा न: शंस: अररुष: धूर्तिः प्रणकू मर्त्यस्य रक्ष नः ब्रह्मणः पते ॥
हे ब्रह्मणस्पते भगवन् , अररुषः अप्रयच्छतः, देवेभ्यो यो न ददाति तस्यायज्वन: देवधिक्कारमाचरतः शंसः शंसनं, ’आशंसा विनाशाद्यभिलाष’ इति स्कन्दस्वामी। तदाविष्कारकं वचनं नः अस्मान् मा प्रणकू मा सम्पृणक्तु । तथा मर्त्यस्य मरणशीलस्य मनुष्यस्य धूर्तिः हिंसा ‘मा प्रणक्’ इति सम्बन्धः । नः अस्मान् रक्ष पाहि । अररुष:-रातिर्दानार्थो धातु: छान्दसः, तस्य लिडूवद्भावे वसुन् , ’ररिवान्’ न ररिवान् , तस्य अदातुरित्यर्थः । प्रणक्-पृची सम्पर्के, नविकरणम् , लङस्तिप्, अन्यत् सर्व छान्दसम् । धूर्ति:-धुर्वी हिंसायाम् , क्तिचूप्रत्ययः ।
ऋचोऽस्याः प्रकारान्तरेण अन्वयं प्राहु:-अररुषो मर्त्यस्य धूर्तिः शंस: न: मा प्रणक् इति। अत्र धूर्ति: हिंसकः, शंसः वाग्विशेष इति सायणीयम् ॥
स घा वीरो न रिष्यति यमिन्द्रो ब्रह्मणस्पतिः। सोमो हिनोति मर्त्यम्॥४॥ स: घ वीर: न रिष्यति यम् इन्द्रः ब्रह्मणः पतिः सोमः हिनोति मर्त्यम् ॥
स: घ स एव पुमान् अन्तर्याजी वीर: वीर्योपेतः भवन् न रिष्यति न विनश्यति (रिष धातुर्हिसार्थकः, अत्र कर्मणि तिप् छान्दसम् , न हिंस्यत इत्यर्थः) यम् मर्त्यम् मनुष्यं ब्रह्मणस्पतिः देवः हिनोति त्वरयति (गतौ वृद्धौ च पठितो धातुः, तथाऽपि नायं गतिसामान्यमभिवत्ते) यं इन्द्रः हिनोति, तथा यं सोमः हिनोतीति सम्बन्धः । वैदिके यजनशब्दवाच्ये चिरन्तने योगे अनुदिनप्रवृद्धिः नित्य-मूर्ध्वगमनं च ऋतज्योतिःशब्दवाच्य-परदैवतसम्पल्लब्धि यावत् अवश्यं भवतः । तादृशी यात्रा अनलसस्य वीरस्य आर्यस्य नित्योद्यमस्य पुरुषस्यैव सिद्धयति । तत्रापि देवानां साहाय्यमपेक्ष्यते। तस्माद् देवराडिन्द्रः तस्य वाग्वीर्यमूलभूतो ब्रह्मणस्पतिः सम्मदबलभूत: सोमश्च उपासकं वीरं त्वरयन्तः प्रतिपादिताः ।
त्वं तं ब्रह्मणस्पते सोम इन्द्रश्च मर्त्यम्। दक्षिणा पात्वहसः॥५॥ त्वम् तम् ब्रह्मणः पते सोमः इन्द्रः च मय॑म् दक्षिणा पातु अंहसः ॥
प्रागुक्तास्तिस्रो देवता अत्रोक्ताः। दक्षिणा त्वधिका । सा च देवी साध्व-साधुसत्यासत्यविवेचनशीला सहजावबोधरूपिणी शक्तिः । ऋतज्योतिषः प्रादुर्भावात् प्रागुदयद्योतिन्या उषस: विभूतिभूतेति सूक्तान्तरचर्चया देवतान्तरसाहचर्यात् प्रकरण-वशाच्च निर्णेतुं शक्यम् । दक्षपदार्थ विचारे प्रागस्मदुक्तार्थाद् दक्ष-धातोनिष्पन्नः दक्षिणा-शब्दः । ’ दक्षिभ्यां इनन्’ ।
तम् मर्त्यम् उपासकं हे ब्रह्मणस्पते त्वम् अंहसः पापात् पाहि इति पुरुषव्यत्ययेन योजनीयम्। तथा सोमः पातु रक्षतु, इन्द्रश्च पातु दक्षिणा च पातु। अंहः पाप्मा, निर्ऋतिरित्यनर्थान्तरम् । अस्य दुरितस्य स्वरूपं अनृतम् , नित्यकल्याणपरिपन्थि भद्रपदार्थविचारे प्रतिपादितम् ।
इति प्रथमस्य प्रथमे चतुस्त्रिशो वर्ग:
सदस॒स्पति॒मद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य॒ काम्यम् । सनि मेधामयासिषम् ॥ ६॥ सदसः पतिम् अद्भुतम् प्रियम् इन्द्रस्य काम्यम् स॒निम्मेधाम् अयासिषम्॥
इमाश्चतस्त्र ऋचो नराशंस इत्यन्ता: सदसस्पतिदेवताकाः। सदसस्पति-रग्निरेव भवति, तन्मुर्तिविशेषो वा । अत्र ’अद्भुतम्’ इति लिङ्गम्। प्रागुक्तम् । अन्ते ’नराशंस’ इति, स चाग्निरिति यास्कः। विचारितं चेदमाप्रीसूक्तप्रसक्तौ । सदसस्पतिम् एतन्नामकं देवं अयासिषम् प्रापम् (या प्रापणे, लुङ्) कीदृशम् ? अद्भुतम् महान्तम् , महन्नामैतत्, आश्चर्यकरमित्यदोषः। इन्द्रस्य प्रियम् प्रीतिहेतुं काम्यमू कामयितुं योग्यं सनिमू दातारं (षणु दाने) दानमेव वा, लाभस्वरूपमित्यर्थः, मेधामू मेधाभूतं धारणात्मकप्रज्ञास्वरूपमित्यर्थः । मेघां लब्धुं उक्तगुणविशिष्टं देवं अयासिषमिति सायणीयम् ॥
यस्मादृते न सिद्धयति यज्ञो विपश्चितश्चन । स धीनां योगमिन्वति ॥ ७ ॥ यस्मात् ऋते न सिद्धयति यज्ञः विप:ऽचितः चन सः धीनाम् योगम इन्वति ॥
यस्माद् ऋते येन सदसस्पतिना विना विपश्चितश्चन मेधाविनोऽपि प्रज्ञोज्वलस्यापीत्यर्थ: यज्ञः न सिद्धयति ऋषिः प्रज्ञाचक्षुरपि सदसस्पतेरग्नेरेव यजनतन्त्रं शिक्षते, तस्मात् तेन विना न यज्ञसिद्धिरित्युक्तम् । धीनामू बुद्धीनां, दिव्याध्वनि गच्छतः पुरुषस्य सम्भाविनीनां विसंवादिनीनां बुद्धीनामित्यर्थः, योगमू सम्बन्धम् परस्परसंवादरूपम् इन्वति प्राप्नोति तदर्थ यातीत्यर्थः (इविव्याप्ती, इदितः नुम् , शब्विकरणम् ) ।
आध्नोति हविष्कृति प्राञ्चं कृणीत्यध्वरम् । होत्रा देवेषु गच्छति ॥८॥ आत् ऋनोति हविःऽकृतिम् प्राश्चम् कृणोति अध्वरम् होता देवेषु गच्छति।।
आत् अनन्तरम् , सदसस्पतिना निरुह्यमानस्य ’धीनां योग’स्य सिद्धेः परं इत्यर्थः । स: देवः हविष्कृति हविषः कृतिः सम्पादनं यस्य तं अन्तर्यागपरं (पूर्वपदप्रकृतिस्वरो बहुव्रीहिः) ऋनोति वर्धयति (अन्तर्भावितण्यर्थः) अध्वरं (स्वरूपं प्रागुक्तम् ) यज्ञम् प्राश्चम् प्रकर्षेण गच्छन्तं प्रकृष्टगतिकमित्यर्थः (प्रपूर्व-कस्य अश्चतेर्गत्यर्थस्य रूपम् ) कृणोति करोति । ’होत्रा (वाङ्नाम) आह्वानी वाक् देवेषु मध्ये गच्छति तान् प्राप्नोतीत्यर्थः ।
नग़शंसं सुधृष्टममपश्यं सप्रथस्तमम् । द्विवो न सद्ममखसम् ॥९॥ नराशंसम् सुऽधृष्टमम् अपश्यम् सप्रथःऽतमम् दिवः न सद्मऽमखसम् ॥
नराशंसम् सदसस्पतिमूर्ति अग्निं अपश्यम् दृष्टवानस्मि-इति स्वीयं देवतासाक्षात्कारं ब्रूते। अग्निरेवायमिति स्कन्दस्वामीया पक्तिरियं भवति ’आसु चक्षु यज्ञसाधनहविष्कृतिसमर्थनाद्यग्निकर्मदर्शनात् तदैवत्याश्चतस्रश्चचः’ इति। कीदृश-मपश्यम् ? सुधृष्टमम् शोभनं घृष्णोतीति सुघृक् अतिशयेन सुधृक् तम् अत्यधिक-घाष्टर्ययुक्तं इत्यर्थः। सप्रथस्तमम् प्रख्याततमम् (सह प्रथसा वर्तत इति सप्रथः, सर्वघातुभ्यः असुन अतिशयेन तम्)। दिवः द्युलोकस्य (सम्बन्धिनम् ) सद्ममखसं न गृहयज्ञकारिणम् इव स्थितम् (मखो यज्ञः तत्करोति मखयति यज्ञकारी मखः, सद्मनि गृहे मखः, मखसो मखपर्यायः) स्वर्लोकगृहयाजी इव स्थितो नराशंसः, तमपश्यम् । ’सममखसं प्राप्ततेजस्कं, हकारस्य खकारव्यत्ययः’ इत्यभिप्रैति सायणः। ’अपठितमपि मखो महन्नाम, रेजते अग्ने पृथिवी मखेभ्य’ इत्युदाहृतं स्कन्दस्वामीये। देवानां समागमस्थानं यज्ञगृहं सद उच्यते। तच्च विशालं बहु-भूमिकं ऋषेरन्तर्याजिनः अन्तरं स्थानं भवति । तस्य पतिरग्निः स्वयं यज्ञभारं वहन् स्वर्लोकगृहस्थो यज्ञाकारीव व्यभासत इति ऋषिदृष्टिः । इति प्रथमस्य प्रथमे पञ्चत्रिंशो वर्ग: पञ्चमेऽनुवाके द्वितीयं अग्निमारुतं प्रति त्यमिति नवचं सूक्तम् । ऋषिच्छन्दसी पूर्ववत्।
तव प्रथमामृचमाह—
प्रति त्यं चारुमध्वरं गोपीथाय॒ प्र हूयसे। मुरुद्भिरग्न आ गहि ॥१॥ प्रति त्यम् चारुम् अध्वरम् गोऽपीथाय प्र हूयसे मरुत्ऽभिः अग्न आ गहि
हे अग्ने त्य तं मयाऽनुष्ठीयमानमिमं चारुं स्पृहणीयं अङ्गवैकल्यरहितं अध्वरं यज्ञम् प्रति उद्दिश्येत्यर्थ: गोपीथाय गौः सोमरस: तस्य पीथसे पानाय प्रहूयसे प्रकर्षणाहूतोऽसि । अतः मरुद्भिः सह आगहि आगच्छ । त्यच्छब्दः सर्वनामतच्छब्दपर्याय: । बहिर्यागस्येव अन्तर्यागस्यापि अङ्गानां परस्परसम्बन्धः सुसङ्गतः स्यात् । तेन चारुः सुन्दरः स्यादध्वरः। गोशब्देन विकृतिर्गव्यं पयो भवति । सर्वस्यापि हविष: अन्नपदवाच्यभोज्यत्वसाम्यात् प्रधानभोज्यतया सोमस्य प्रसिद्धेश्च गौः सोमरस इति पूर्वैर्व्याख्यातम् । मरुतोऽधिकृत्य प्राक् किञ्चिदुक्तम् । पुरस्ताच्च प्रसक्तो वक्ष्यते । मरुतश्चण्डवेगाः प्राणमयधामान: ऐन्द्रज्योतिबल-दीपितानां धीवृत्तीनां दिव्यगतिविधायिनः प्रवातप्रायप्रेरणाः देवविशेषाः । अत एव धीप्रकाशद्योतकस्य गव्यस्य ग्रहणाय ’गोपीथाय’ तैः सह अग्नेरागमनं प्रार्थ्यंत इत्यलं विस्तरेण।
नहि देवो न मो महस्तव क्रतुं परः। महस्तव क्रतुं परः। मरुद्भिरग्न आ गहि ॥२॥ नहि देवः न मर्त्यः महः तव ऋतुम् पर: मुरुत्ऽभिः अग्ने आ गृहि ॥
हे अग्ने, महः महतः, (तलोपश्छान्दसः) तव ऋतुं प्रज्ञां अध्यवसायात्मकं क्रियाबलं वा उल्लङ्घय परः अन्य: देवः न हि न भवति खलु । तथा मर्त्यः न भवति । महतस्तव ऋतुमत्येतुं देवो वा मर्यो वा न प्रभुरित्यर्थः। मरुद्भिरित्यादि पूर्ववत् ।
ये महो रजसो विदुर्विश्वे देवासो अद्रुहः। मुरुद्भिग्न आ गहि ॥३॥ ये महः रजसः विदुः विश्वे देवासः अद्रुहः मरुत्ऽभिः अग्ने आ गृहि ॥
हे अग्न, ये अद्रुहः अद्रोग्धारः, स्तोतारमाश्रितं ये न वञ्चयन्ति ते विश्वे देवासः सर्वे देवा: सप्तविधमरुद्गणाः महः महतः (तलोपः) रजसः लोकस्य (द्वितीयार्थे षष्ठी) महदन्तरिक्षं, रजश्शब्दो लोकवचनः अन्तरिक्षे प्रसिद्धः विदुः जानन्ति । मध्यमस्थानाः मध्यमं लोकं सर्व विदन्ति। तैः मरुद्भिरित्यादि पूर्ववत् ।
य उग्रा अर्कमानृचुरनाधृष्टास ओजसा। मरुद्भिरग्न आ गहि ॥४॥ ये उग्राः अर्कम् आनृचुः अनाधृष्टासः ओजसा मुरुत्ऽभिः अग्ने आ गहि ॥
ये मरुतः उग्राः शूराः ओजसा बलेन परकीयेन अनाधृष्टास: अप्रघर्षिताः अनभिभूता इत्यर्थः, अर्क अर्चनं ऋगात्मकं स्तोत्रं आनृचुः अर्चन्ति (ऋच गति-पूजनयोः इत्यस्य रूपम् , गीतं गायन्तीतिवत् , लडथै लिट्)। अर्कम् उदकमिति सायणः, इन्द्रमिति स्कन्दस्वामी। उभयत्र श्रुत्युदाहरणेन समर्थितम् । स्तोत्रं वीर्यवत्तरं विधातुं सर्वसम्पद्वर्षिणमिन्द्रं प्रापयितुं अप्छब्दलक्षितदिव्यशक्तिवाहिनी: प्रेरयितुं वा प्रभवन्ति शूरा इन्द्रभातरो मरुतः। तै: मरुद्भिरित्यादि पूर्ववत् ।
ये शुभ्रा घोरवर्पसः सुक्षत्रासो रिशादसः। मरुद्भिरग्न आ गृहि ॥५॥ ये शुभ्राः धोरऽवर्षसः सुऽक्षत्रास: रशादसः मुरुत्ऽभिः अग्ने आ गृहि ॥
ये शुभ्राः शोभनाः घोरवर्पस: भीषणरूपाः (वर्पः रूपनाम) सुक्षत्रासः सुबलाः रिशादस: हिंसितॄणां अत्तार: तैः मरुद्भिः पूर्ववत् । मरुतां घोररूपादि-मत्त्वेऽपि शोभनफ़लकर्मत्वद्योतनाय शुभत्वविशेषणं प्रयुक्तं लक्षणीयम् ।
इति प्रथमस्य प्रथमे षटू त्रिंशो वर्ग:
ये नाकस्याधि रोचने दिवि देवास आसते। मरुद्भिरग्न आ गहि ॥६॥ ये नाकस्य अधि रोचने ढिवि देवासः आसते। मरुत्ऽभिः अग्ने आ गहि॥
अपरार्धत्रिलोक्यां तृतीयं स्थानं नाक उच्यते । न अकं असुखं यस्मिन् स नाक इति नसमास इति कृत्वा विग्रहमाचक्षते। तस्य त्रिलोक्यामवस्थितस्य स्वर्गाख्यस्य नाकस्य अधि उपरि रोचने दीप्ते दिवि द्युलोकस्यैकदेशे स्थाने ’सप्तमे वायुस्थाने’ इति स्कन्दस्वामी (सप्त मारुतस्कन्धा: प्रोक्ताः) ये देवासः आसते तै: मरुद्भिः प्राग्वत् । मध्यमस्थानाः स्वभावतः प्राणमयप्रभावा अपि इन्द्रसम्बन्धित्वात् तदावासद्युलोकावधि ऐन्द्रेण विभवेन व्याप्रियन्ते । अत एवेमे ’स्वतवस: कवयः सूर्यत्वचः’ इत्यन्यत्र मन्त्रवर्णेषु वणिताः ।
य ईखयन्ति पर्वतान् तिरस्समुद्रमर्णवम् । मरुद्भिरग्न आ गहि ॥ ७ ॥ ये ईखयन्ति पर्वतान् तिरः समुद्रम् अर्णवम् मरुत्ऽभिः अग्ने आ गृहि ॥
ये देवाः मरुतः पर्वतान् अचलान् ईडयन्ति चालयन्ति अर्णवं उदकवन्तम् समुद्रं तिरः तिरस्कुर्वन्ति, अपारस्य समुद्रस्य तरणमेव तिरस्करणम् । तै: मरुद्भिरित्यादि पूर्ववत् ।
अत्र अचलानां पर्वतानां चालनं, दुस्तरस्य अपां राशेः समुद्रस्य तरणं च मरुतां प्रचण्डबलत्वमावेदयत आपाततः। निस्तरङ्गस्य समुद्रस्य तरङ्गाद्युत्पत्तये चालनं तिरस्कार इति व्याख्यातारः । अत्र गम्योऽर्थोऽस्माकं सङ्केतार्थस्मरणेन ग्राह्यो भवति। प्राणपराक्रमविसारिताः दिव्यधीवृत्तिशक्तिभूताः मरुतः । ते स्वान्तर्निहित-ज्ञानबलादिसत्त्वं पर्वतशब्दसङ्केतितं तमोघनं जडं शरीरं जडीभूतं स्थूलज्ञानं वा चालयन्ति। तेन ज्ञानबलादेर्विकासो भवति । सर्वशक्तिसम्पन्नस्य अनन्तसत्त्वस्य समुद्रशब्दलक्षितस्य अखण्डवस्तुनो दुस्तरस्य निश्चलस्य चालनेन तरङ्गभूतानां तदंशानां प्रादुर्भावः सम्पाद्यते । तत्तादृशचण्डविक्रमैमरुद्भिः सह अग्नेरागमनं प्रार्थ्यते। इंजयन्ति-उख-णख इत्यादौ ईंखिर्गत्यर्थः ।
आ ये तन्वन्ति रश्मिभिस्तिर: समुद्रमोजसा। मुरुद्भिरग्न आ गहि ॥८॥ आ ये तन्वन्ति रश्मिऽभिः तिर: समुद्रम् ओजसा मुरुत्ऽभिः अग्ने आ गहि ॥
ये देवाः रश्मिभिः प्रज्ञाविसारिभिः सौरैः किरणैः आतन्वन्ति व्याप्नुवन्ति (तनु विस्तारे) अनन्तं अन्तरिक्षं पूर्वोक्तलक्षणं समुद्रं वा, ओजसा स्वेन बलेन समुद्रम् [ उक्तम् ] तिरः तिरस्कुर्वन्ति, तरणमेव तिरस्कारः, इह आतानो वा व्याप्त्यर्थः। तैः, शिष्टं प्राग्वत् ।
अभि त्वा पूर्वपीतये सृजामि सोम्यं मधु। मरुद्भिरग्न आ गहि ॥ ९॥ अभि त्वा पूर्वऽपीतये सृजामि सोम्यम् मधु मरुत्ऽभिः अग्ने आ गृहि ॥
हे अग्ने, त्वा अभि त्वामभिलक्ष्य पूर्वपीतये पूर्वपानाय सोम्यं सोममयं [ सोममर्हति यत् ] मधु मधुरं रसं सृजामि उत्सृजामि । शिष्टं प्राग्वत् ॥
इति प्रथमस्य प्रथमे सप्तत्रिंशो वर्ग:
प्रथमाष्टके प्रथमोऽध्याय: सम्पूर्ण:
Collection of the Hymns of the Rig Veda. WITH PADAPATHA - Arrangement of the text in which cach word is written and pronounced in its original form without phonetic changes. (The Samhita text is continuous incorporating the phonetic changes.) AND COMMENTARY
Home
Disciples
T V Kapali Sastry
Books
Collected Works
Share your feedback. Help us improve. Or ask a question.